احمەتبەك نۇرسيلا، كاسىپكەر، العاشقى ءقازاقتىلدى بيزنەس-ترەنەرلەردىڭ ءبىرى. «شۆابسكيە كولباسكي” شۇجىق كومبيناتىنىڭ يەسى. “اسىل اعاش” (“Heaven House`) ساۋدا ماركاسىمەن پاۆلودارداعى جيھاز فابريكاسىن بانكروت بولىپ جاتقان جەرىنەن كوتەرگەن بيزنەسمەن. 2001 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى كاسىپكەرلەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولعان. “سارجايلاۋ” قىمىز شۇبات ءوندىرىسى كومپانياسىنىڭ يەسى جانە باس ديرەكتورى. سەمەي-تەرى تون تىگۋ كومبيناتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ءۇرجار ەت كومبيناتىن بانكروتتىقتان كوتەردى. «پەستيسيدى» ج ش س تىڭايتقىشتار ساتاتىن كومپانيانىڭ اكسيونەرى.
بىرنەشە بيزنەس-جوبانىڭ نەگىزىن قالاپ، جۇزەگە اسىرعان قازاق كاسىپكەرى احمەتبەك نۇرسيلا — سوڭعى جىلدارى ينتەرنەت-اۋديتوريا، اسىرەسە، Facebook قولدانۋشىلارى ءۇشىن جاقسى تانىس تۇلعا. ءقازىر "بيزنەس باستاۋ" اتتى جاس كاسىپكەرلىك مەكتەبىنىڭ يەسى. Qamshy.kz سايتى كاسىپكەرمەن سۇحباتتاسىپ قايتقان ەدى.
– احمەتبەك اعا، قازاقتىڭ كاسىپكە يكەمى جوق دەگەن تۇسىنىك ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىستى بولىپ قالعان ءتارىزدى. كوزىن مالمەن اشقان حالىقپىز دەيمىز، ءبىراق مال باعىپ، شالقىپ وتقان قازاق از. بيزنەسكە ول يكەمىمىز از دەيمىز. توي-تويلاپ، ەل سىناۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالماي كەتەمىز. قالاي ويلايسىز، قازاقتار شىنىمەن كاسىپكە يكەمسىز با؟
– قازاقتىڭ قانىندا ول جوق. ءبىراق، قازاقتىڭ ارتىقشىلىعى قازاق جەتى اتاعا دەيىن قىز الماعان، قانى تازا، ميىنىڭ مۇمكىنشىلىگى جاقسى. سوندىقتان قازاقتىڭ فانتازياسى جاقسى، ويلاۋ قابىلەتى جاقسى. ءقازىر زاماناۋي ءبىلىمدى مەڭگەرسە، باسقا ۇلتتاردان كوبىنەن ارتىقشىلىعى باسىم. تمد ەلدەرىمەن سالىستىرار بولساق، مىسالى وزبەكستاندا ۇلكەن بيزنەسمەندەر وتە از، قىرعىزستاندا دا از، ال قازاقتاردا حالىقارالىق بيزنەس دارەجەگە شىعىپ كەتكەن بيزنەسمەندەر كوپ. ۇساق كاسىپكە كەلسەك قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى از، ويتكەنى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى وعان بەيىمدەلگەن جوق. مىسالىعا وتىرىقشى حالىق ۇيعىرلار بالالارىن ساۋداعا يكەمدەيدى، قازاقتا ايتادى عوي:
سەندە جوق قۋلىق-سۇمدىق، ءتاسىل-ايلا،
جارالعاننان ويلامادىم بايلىق- پايدا.
مىرزالىق، قوناقجايلىق سورىم بولىپ،
سۇيەگىم قالار ما ەكەن تاۋ مەن سايدا،- دەپ. 1937 جىلى شىنىمەن باسقا ۇلتتاردان كوپ قىرىلدى، كوبىنە قازاق ءولدى. سوندىقتان، قانىندا جوق، ءبىراق فانتازياسى مەن اقىل –ويى ۇشقىر، ءبىلىمى بولسا قازىرگى قازاق كاسىپكە تەز يكەمدەلىپ كەتەدى.
– توقسانىنىنشى جىلداردان كەيىن ءبىراز بانكروتقا ۇشىراعان كاسىپكەرلىكتەردى اياعىنان تۇرعىزىپ، تمد ەلدەرى اراسىندا تانىمال ەتتىڭىز. ول كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ءقازىر ءبىزدىڭ قازاق بيزنەسىنىڭ دەڭگەيى قانداي؟
– توقسانىنشى جىلدارى شىنى كەرەك بىزگە جەڭىل بولدى. سول كەزدەرى ۇلكەن فابريكا، زاۋىتتار توقتاپ، يەسىز قالدى. بالەنباي ميلليوننىڭ نارسەلەرى ارزان-ارزانعا كەتتى. وعان جۇرەگى داۋلاپ الا قوياتىن ادامدار از بولدى. سونىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى مەن بولدىم. ەت كومبيناتىن الدىم، ونى ساقتاۋ ءۇشىن قانشاما قاراجات كەرەك. وزىڭە انانداي زاۋىت سالۋ قيىن. سونى قايتادان جانداندىردىق. ءبىزدىڭ كەزدە باسەكەلەستەر از بولدى، ءبىراق قيىندىعى بىزدە ءبىلىم بولمادى، قازىرگىدەي ينتەرنەت جوق، بيزنەس-مەكتەپتەر جوق. ال، قازىرگى زاماننىڭ قيىندىعى باسكەلەسىڭ كوپ، جەڭىلدىگى سول ءبىلىم جيناۋعا مۇمكىندىك مول. كىم ءقازىر زامانۋي ءبىلىمدى، ينتەرنەت ماركەتينگتى يگەرسە كوپ اقشاسىز، ءتىپتى ءبىر تيىن اقشاسىز-اق كاسىپكە كىرىسىپ كەتۋىنە بولادى.
– كاسىپكەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەملەكەت الدىندا كوبىرەك پە، الدە الەۋمەتتىڭ الدىندا ما ؟
– مەنىڭ شە، الەۋمەتتىڭ الدىندا ۇلكەن سياقتى. ءبىرىنشىسى كاسىپ جاساعان ادامنىڭ جاساعان زاتىن تۇتىنادى. مىسالى، مەن قىمىز وندىرسەم ونى بىرەۋ ىشەدى، سوندىقتان سەن ونى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلمەيتىندەي، جاقسى ءبىر ساپاسىنا ءمان بەرۋ كەرەكسىڭ. قالايدا ادامنىڭ قورشاعان ورتاسىندا جاۋاپكەرشىلىگى بار. اقشا تابۋ ءۇشىن تەمەكى مەن سىرا ساتىپ، قالتاڭدى كوبەيتۋدى عانا كوزدەمەي، ىسىڭنەن قوعامعا پايدا تيسە. ويتكەنى، سەن وسى قوعامنىڭ مۇشەسىسىڭ. بىرەۋ جارىق ءوندىرىپ ونى ساعان بەرىپ وتىرسا، بىرەۋ سەنى ەمدەيدى. سوندىقتان، ءبىز ءبىر-بىرىمىز ءۇشىن جاۋاپتىمىز. ال ۇكىمەت دەگەن ءبىر ادام عانا ەمەس، ۇكىمەت ول –حالىق. حالىق الدىندا ار-ۇياتىڭ تازا بولسا، ۇكىمەت الدىندا دا ار – وجدانى تازا ادامسىڭ.
– ساپالى قازاق دەپ قانداي قازاقتى ايتامىز؟
– ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىمدى بولۋى كەرەك. احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتامىز ايتىپ كەتكەندەي ءبىلىمدى بولۋ كەرەك، ونىڭ ىشىندە زاماناۋي ءبىلىم. ول جاراتىلىستانۋ، ماركەتينگ، قارجىلاي ءبىلىم. ەكىنشىسى، دەنساۋلىعى مەن جاعدايى جاقسى بولۋى كەرەك. تۇرمىستىق جاعدايىڭ جاقسى بولماسا سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ ساپاسى بولمايدى، جاقىنىڭا كومەكتەسە المايسىڭ، بالاڭا ساپالى ءبىلىم بەرە المايسىڭ دەگەن سياقتى. ءۇشىنشىسى، ونىڭ مىنەز-قۇلقى مەن مادەنيەتى جاقسى بولۋى ءتيىس! ءتورتىنشىسى، رۋحاني بايلىق. تەك قانا اقشانىڭ ق ۇلى بولماي، ارتىما ءبىر نارسە تاستاپ كەتسەم، ەلىم مەن جەرىمە پايدام تيسە دەگەن رۋحاني دۇنيەسى جوعارى بولسا، وسى ءتورت تاعانى تولىق ادامدى ساپالى قازاق دەسەك بولادى.
– ءقازىر كاسىپكەرگە، بايعا دەگەن ءبىزدىڭ ەلدەگى كوزقاراس نەگىزىنەن نەگاتيۆتى. ياعني ول قارجى جىمقىرعان، ەلدىڭ اقشاسىن جەپ جۇرگەن نەمەسە جوعارى جاقتا كوكەلەرى بار ادام دەپ ويلايدى. بۇنىڭ باستى سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– مۇنىڭ ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بايلاردى جامان ەتىپ كورسەتۋ ءادىسى ساناعا ءسىڭىپ قالعاندىق. ەكىنشىسى ەلىمىزدى جاۋلاپ العان جەمقورلىق. شەنەۋنىكتىڭ الاتىن اقشاسىن ءبارى بىلەدى، ونىڭ ايلىعىمەن كەرەمەت كولىك ءمىنىپ، ۇلكەن كوتتەدج الا المايتىنىن بىلەدى. ءبىراق، سونىڭ ءبارى باي تۇرادى. ارينە، حالىق كوبىنىكىنىڭ تازا اقشا ەمەس ەكەنىن بىلگەندىكتەن قارسى ويدا. ەۋروپانى قاراساق انا ءمينيسرتى ۆەلوسيپەدپەن جۇرەدى ەكەن، اناۋ اۆتوبۋسپەن جۇرەدى دەيدى، قاراپايىم ۇيدە تۇرادى. ولار ءۇشىن بۇل نامىستاناتىن ءجايت ەمەس. ال بىزدە ءۇش بولمەلى ۇيدە تۇرىپ، ورتاڭقول كولىك مىنسە بىزدەگىلەر نامىستانادى. شەت ەلدە سەن پروكۋرورسىڭ با، باسقاسىڭ با ءبارىبىر. ارينە، وسىدان كەيىن حالىقتىڭ مۇنداي كوزقاراسى زاڭدىلىققا اينالىپ كەتەدى.
– جاقىندا عانا ءوز كاسىبىن دوڭگەلەتىپ، وتباسىن اسىراپ جۇرگەن ءۇش اعايىندى جىگىتتى قاراقشىلار ءولتىرىپ كەتتى. قىلمىسكەرلەر ۇزىناعاشتىڭ جىگىتتەرى ەكەنى انىقتالدى. وسى ىسكە قاتىستى كۇمان كوپ. وسى جايلى ءسىز قانداي ويداسىز؟
– توقسانىنشى جىلدارى دا كاسىپكەرلەرگە قاتىستى مۇنداي وقيعالار كوپ بولدى. سەنىڭ قورعايتىن «كرىشاڭ» بولماسا قوزعالا المايتىنسىڭ. بۇرىندارى كىسى ءولتىرۋدىڭ كوكەسى بولعان. ءقازىر ەندى تاراتۋشى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كۇشى كوپ، حالىق كوپ قۇلاقتانىپ الدى. بۇرىن ءولتىرىپ كەتۋ، تارتىپ الۋ دەگەن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ورىن الاتىن ەدى. ال ءۇش ازاماتتى ولتىرگەندەرگە كەلسەك ولار حايۋاندار. ولاردا حايۋاني مي، ءتىپتى حايۋاننىڭ ار جاعىنداعى ادامدار دەسە بولادى. ءبىر ەمەس ءۇش ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ ءۇشىن قانداي قاتىگەز بولۋ كەرەك؟ ويلاڭىزشى ءبىر ادامدى ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن اناسى توعىز اي كوتەرىپ، تولعاتىپ ومىرگە اكەلىپ، ءوسىردى، جەتكىزدى. ال ازىن-اۋلاق اقشا ءۇشىن سولاردى ولتىرە سالۋ ەشقانداي اقتاۋعا كەلمەيتىن نارسە. مەندە قوعامنىڭ پىكىرىمەن كەلىسەمىن، ولارعا ەڭ اۋىر، ەڭ ۇلكەن جازانى بەرۋ كەرەك.
– قازاقتىڭ ءتىلى بيزنەستىڭ سۇرانىسىنا اينالعان كەزدە عانا، ونى ءبارى بىلۋگە ۇمتىلاتىن بولادى دەگەن ويلار ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. قازىرگى بيزنەستەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى قانداي؟
– قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى وكىنىشكە وراي اس ۇيدەن ارى اسپاي، تۇرمىستىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ كەتتى. اسىرەسە ساۋدا ءتىلى قازاق تىلىنە اينالىپ، قاجەتتىلىك تۋسا ءبىراز ماسەلە شەشىلەتىن ەدى. كەز-كەلگەن نارسە قاجەتتىلىكتەن تۋىندايدى عوي، كۇشپەن، زورلىقپەن ەشتەڭە شەشىلمەيدى. قاراپايىم عانا مىسال، ءقازىر جاستاردىڭ كوبى اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى. ولاردى ەشكىم كۇشتەمەدى عوي، ادامدار قاجەتى بار ەكەنىن ءتۇسىنىپ ۇيرەندى. باسقا ۇلتتارعا دا پاتريوت بولىپ ۇيرەتە المايسىڭ. قاشان قاجەتتىلىك بولادى، سول كەزدە ادام ءوزى-اق ۇيرەنىپ الادى. ال قازاقتىڭ ءتىلىن تەحنكا مەن بيزنەستىڭ تىلىنە اينالدىرۋدا ءبىزدىڭ مۇمكىنشىلىگىمىز ءنول پروسەنت بولار. ميللونداعان كىتاپتاردى ءبىزدىڭ تىلگە اۋدارۋ ءۇشىن قانشاما كۇش كەرەك، ازىرشە ول ەندى مۇمكىن ەمەس بولىپ تۇر. ءتىل جوعالسا، ۇلت تا جوعالادى عوي. باسقا ۇلتتار جايلى ايتپاي-اق قويايىق، ءوزىمىز بىر-بىرىمىزبەن قازاقشا سويلەر بولساق ءتىل جوعالمايدى.
– دەمەك، قازاقتىڭ ءتىلىن بيزنەستىڭ تىلىنە اينالدىرۋ قۇر قيال دەيسىز عوي؟
– بيزنەستەگى تەحنيكانىڭ تىلىنە اينالدىرۋ قيال. مەن مىسال ايتايىن، قىمىز وندىرەمىن، ءسۇتتىڭ بيولوگيالىق قۇرامىن، تەحنولوگياسىن قازاق تىلىندە ەشقانداي جەردەن تابا المايسىڭ، مەن جيھازبەن اينالىستىم، كەرەك اقپاراتتىڭ ءبارىن ءجۇز پايىز تەك ورىس تىلىنەن الامىز. قازاقشا ونداي اقپاراتتار جوقتىڭ قاسى
– ونىڭ ءبارىن قولعا السا، قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ بايلىعى اۋدارماسىن جاساۋعا جەتەدى عوي...
– ول ءۇشىن بالەنباي ميلليون، ميلليارد كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك. بىزدە ونداي ماماندار ءالى جوق، سوندىقتان ول مۇمكىن ەمەس نارسە. ماشيناعا قاتىستى بولسىن، پسيحولوگياعا قاتىستى بولسىن ءوز تىلىمىزدە اقپارات وتە از. ءبىز ءقازىر از حالىقپىز. سانىمىز 60 ميلليون بولعان بولسا، ول كەزدە ءبىر نارسە ايتۋعا بولادى.
– قازاق بيزنەستە قاي ەلدەن ۇلگى الۋى كەرەك؟
– امەريكادان– بيزنەس يدەيا، جاپونيادان – بيزنەستىڭ تەحنولوگياسىن، قىتايدان كوشىرۋ جاعىن دەگەن سىندى. ءاربىر جۇرتتان كەرەك دەگەن جاقسى جاعىن الۋ كەرەكپىز. اۋەل دەسەڭ ءبىز قىرعىزداردان-اق ۇلگى الۋىمىزعا بولادى. قىرعىزدار بىزدەن الدەقايدا دامىپ كەتتى. جەر استى بايلىعىمىز ءبىزدىڭ سورىمىز بولدى عوي. سوعان سەنگەندىكتەن ءبىز «گوللاندسكيي بولەزن» دەگەن تۇسىنىك بار، سول اۋرۋعا ۇشىراپ قالدىق. گوللانديا جەر استى بايلىعىنا سەنىپ قانشاما جىل دامىماي قالعان، زەينەتاقى جوعارى بولىپ، مۇعالىمدەر ايلىعى جوعارى بولىپ، بيۋدجەت بىتكەندە ءبارى ءبىراق بانكروت بولىپ قالدى. سالدارىنان ادامدار ينكۋباتور سياقتى بولىپ قالدى. بىزدە سونداي بولىپ تۇرمىز، سوعان بەيىمدەلىپ الدىق. قىرعىزداردىڭ مەملەكەتى كەدەي، حالقى باي.
– ءبىز كەيدە ءوزىمىزدى وزگە ەلمەن سالىستىرىپ، وزبەككە قاراعاندا جاعدايىمىز جاقسى، قىرعىزدان كوش ىلگەرىمىز دەپ جاتامىز. ابايعا يلانار بولساق قازاق ارتتا قالعانىنا دا قۋاناتىن حالىق ەكەن. «ءجۇز ات بايگەگە قوسىلسا، مەن بايگە الدىم دەگەن ءسوز بولسا، الدىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇرار، ارتىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇراعاننىڭ نەسى ءسوز؟ مەن بەس اتتان، ون اتتان ىلگەرى ەدىم دەگەننىڭ نەسى قۋانىش؟»، دەيدى دانىشپان حاكىمىمىز. شىنىندا نەگە ءبىز ءوزىمىزدى عىلىمى، ءبىلىمى، تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرمايمىز؟
– مەنىڭ اكەم ۇنەمى ايتاتىن ەدى، سەنى قۇرتاتىن «جارايدى» دەپ. قازاقتى قۇرتاتىن «شۇكىر» دەپ. شۇكىر، قاناعاتتىڭ ءوز ولشەمى بولادى، ونىمەن جۇرە بەرۋ دۇرىس ەمەس. اقشانىڭ تۇبىنە دە كەتىپ قالماۋ كەرەك «زولوتايا سەرەدينا». نەعۇرلىم ادام مۇمكىندىك بار كەزدە العا ۇمتىلىپ، جاعدايىن كوتەرۋى كەرەك. ەشكىم و، دۇنيەگە ەشتەڭەسىن ارقالاپ كەتپەيدى. ءبىراق، توقتاعان سۋ ساسيدى. ادام قاناعاتتا وتىرا بەرسە، ارتقا كەتە باستايدى. سول ءۇشىن العا ۇمتىلۋ كەرەك. بۇكىل الەم پروگرەسسكە ۇمتىلىپ جاتىر، شۇكىر دەگەن ادام ارتتا قالا بەرەدى. ويتكەنى، ەڭ باستى تاۋەلسىزدىك ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك. ەشكىمگە كۇنىڭ قاراماسا، ەش ەلگەن قارىزىڭ بولماسا، ءوز ونىمىڭمەن ءوزىڭدى –ءوزىڭ اسىراساڭ سوندا عانا تاۋەلسىزدىك بولادى. سول ءۇشىن باسەكە، جانتالاس بولۋ كەرەك.
– قازاقتىڭ تاريحى بىرىگۋ تاريحى بولدى دەگەندى ءجيى ەستيمىز. شىنىمەن، كەي باۋىرلارىمىز بولىنۋگە قۇمار. جەرگە، رۋعا، پارتياعا، باي، كەدەي، ت.ب. بولىپ. الەۋمەتتىك ءار الۋاندىلىق، تابيعي زاڭدىلىقتار بولادى. ءبىراق، سول بولىنۋلەر كوپ جاعدايدا ۇرپاققا، قوعامعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. مۇنداي جەرشىلدىك، رۋشىلدىققا قوعامنىڭ رەاكسياسى قانداي بولۋى كەرەك؟ مۇلدەم ەلەمەي، نازار اۋدارماي قويۋ كەرەك پە، جوق الدە الگىندەي بۇلىكشىلەردى اشكەرەلەپ، ەل الدىندا بەتپەردەسىن سىپىرىپ تاستاۋ كەرەك پە؟
– ءقازىر بۇل تەندەسيا ازايدى جانە وعان وقىعان جاستار ءمان بەرمەۋى كەرەك. ارينە، اتا-باباڭدى، تەگىڭدى ءبىلۋىڭ ءتيىس. ءبىراق، قازاق پەن قازاقتىڭ ءبولىنۋى جاقسى نارسە ەمەس. بالىق باسىنان ءشىريدى عوي. بۇل جەردە مەملەكەتتىك يدەولوگيا بولۋى كەرەك. جوعارى جاقتاعىلاردى ەستيمىز، وبلىس باسشىسى بولىپ بارسىن، باسقا جەرگە بارسىن وتىز ادامىن الىپ كەلەدى، باسقا جاققا اۋىسسا سول وتىز ادامىن وزىمەن الىپ كەتەدى. «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورەمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» نەمەسە «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەسە ءبىزدىڭ قوعامداعى بۇل دەرتتىڭ بەتى قايتادى دەپ ويلايمىن.
– جاستارعا كىمدى ۇلگى تۇتۋعا كەڭەس بەرەسىز؟ جالپى، ءوزىڭىزدىڭ كۋميرىڭىز كىم؟
– الاش قايراتكەرلەرىن ۇلگى تۇتۋ كەرەكپىز. احمەت بايتۇرسىن، مۇستافا شوقاي، ءاليحان بوكەيحان. ءبىز ءقازىر الاشتىقتاردىڭ ءبىر تىرناعىنا دا تاتىمايمىز. ءالى ولاردىڭ ەڭبەگىن باعالاعان جوقپىز، دۇرىس بىلمەيمىزدە. مەن كەيىن-كەيىن وقىپ، ءاليحان، احمەتتەردىڭ ىستەگەن ءىسىن كورگەن كەزدە ءبىز ونىڭ قاسىندا ماسىل، تۇكى بىتىرمەگەن ادام ەكەنىمىزدى ءتۇسىندىم.
