Chouaib BENCHEIKH LEHOCINE ، الجير ، كونستانتين قالاسى (اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان ءازىمباي عالي )
الجيردە شامامەن 40 ميلليون ادام تۋرادى، ال اراب الەمى – 22 اراب مەملەكەتتەرى نەگىزىنەن تاياۋ شىعىس پەن افريكانىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. ارابتار بىرنەشە ەتنيكالىق توپپەن ارالاس تۇرادى: ولار نەگىزىنەن اراب تىلدىلەر جانە بەربەرلەر مەن كۇردىلەر،تاعى باسقالار.
افريكالىق اراب مەملەكەتتەرى ۇزاق ۋاقىت، 130 جىلداي فرانسيانىڭ وتارى بولدى. ماسەلەن الجيردە 132 جىل، وتارشىلدىقتاعى حالىقسان رەت كوتەرىلىستەرگە قاتىستى. سوڭعى كەزەڭدەگى 12 جىلدىق ريەۆوليۋسيا 1962 جىلى ەگەمەندىكتىڭ ورناۋىمەن اياقتالدى. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى فرانسۋز ءتىلى الجيردە باسىمگەر كوممۋنيكاسيالىق قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقاردى. الجيرلىك مەكتەپتەر فرانسۋز تىلىندە بولدى. ءالجيردىڭ باسقارۋ بيۋروكراتياسى فرانسۋزشاعا عاناجۇيرىك بولدى. اقپارات قۇرالدارىفرانسۋزشا بولىپ تۇرىپ، قاراپايىم حالىق ءوز تىلىندە سويلەپ ، ءوزارا ارابشا حات جازىستى. جەرگىلىكتى تىلدەر اراسىندا اراب تىلىمەن قاتار بەربەرلەر ءتىلى كەڭ پايدالانۋدا بولدى. فرانسۋز ءتىلىنىڭ وكتەمدىلىگى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ سالدارىنىڭ ناتيجەسى.فرانسۋز وتارشىلدىعى قالىڭ بۇقارانى ساۋاتسىزدىعىن ساقتادى.1962 جىلى حالىقتىڭ 90% ساۋاتسىز بولدى. الجير ەگەمەندىگى لينگۆيستيكالىق ۇلتشىلدىق سەزىمىن وياتتى. بۇل ساياسات ارابتاندىرۋ ساياساتىنا اكەلدى.ارابتاندىرۋ ساياساتىن الجيرلىك ەليتا مەن يستەبليشمەنت قۋزادى.سول تۇستا ءار اراب مەملەكەتىنىڭ ارابتارى ءوز اراب ديالەكتەرىندە سويلەدى. بۇل ساياسات اراب ەلدەرىندەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردى، ماسەلەن بەربەر مەن كۇردىلەردى ارابقا ءسىڭىرۋ ماقساتىن قويدى. سونىمەن بىرگە ۇلتتىق ازشىلىقتار دا جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق كورسەتىپ جەكە اراب ەمەس ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىردى.
ارابتاندىرۋ ساياساتى ساۋاتتى اراب ءتىلىن تاراتۋدا بولدى.سونىمەن بىرگە اراب ءتىلدى مەكتەپ ءىسى ، اكىمشىلىك ءىسى ، كوممۋنيكاسيالىق قۇرالدار، باسپا ءسوز قولعا الىندى. ال فرانسۋز ءتىلى تەك –شەت ءتىلى فۋنكسياسىن اتقاراتىن بولۋ كەرەك ەدى.ارينە جاس الجير مەملەكەتى لينگۆيستيكالىق ارابتاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا كوپ قيىندىقتارعا كەزدەستى.اراب قوعامى ءبىراۋىزدان بۇل ساياساتتى قابىلداعان جوق.وسى ساياساتقا ەكى تۇرعى قارسىلىق بايقالدى.بىرەۋلەرى فرانسۋز تىلدىك باعىتتى قولدادى. ولار فرانسۋز ءتىلىنىڭ كەڭ مۇمكۇندىگىن ايتا كەلە –عىلىم ، ءبىلىم، اكىمشىلىك ءىسىن فرانسۋز تىلىندە قالدىرۋدى قولدادى. تاعى بىرەۋلەرى جەرگىلىكتى ۇلتتىق ازشىلىق ءتىلىن قولداۋدى ۇسىندى- بەربەر ءتىلىن قولدادادى. ءتىپتى اراب ءتىلىن جاقتاۋدى ولار مادەني دامۋدىڭ قىلمىس باعىتى دەپ، ەتنوستار اراسىندا ءدۇردارازدىققا اكەلەدى دەگەن ءۋاج ايتتى. ءبىراق ارابتاندىرۋ ساياساتى رەسمي باعىتتان تايمادى. 1971 جىلى ءالجيردىڭ پرەزيدەنتى حۋاري بۋميدەن : "ارابيزاسيا ساياساتى ءبىزدىڭ ماڭىزدى ساياسي باعىتىمىز، ءبىزدىڭ ريەۆوليۋسيامىزدىڭ جەڭىسىنىڭ جەمىسى دەدى.[1]. بۇل ساياسات ەكى كەزەڭگە ءبولىندى: ءبىرىنشى كەزەڭدە ءىشىنارا ارابيزاسيا. الدىمەن ءبىلىم سالاسىندا- مەكتەپ جۇيەسىنە ەڭگىزۋ. ەكىنشى كەزەڭدە اكىمشىلىك جۇيەگە ەڭگىزۋ جانە جوعارى وقۋ ورىنداردا –ۋنيۆەرسيتەت جۇيەسىن ارابتاندىرۋ نەگىزگى ماقسات دەپ تابىلدى.اراب ءتىلىنىڭ تاراۋىنا ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى قوسۋ ماڭىزدى بولىپ ەسەپتەلدى.سونىمەن 12 جىلدىق اراب ءتىلدى مەكتەپ جۇيەسى 1971- 1990 جىلدارى ورنىقتى.فرانسۋز ءتىلى شەت ءتىلى رەتىندە وقىلدى.ارابتاندىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە1997 جىلعى ارنايى زاڭعا سايكەس وتپەك ەدى. ءبىراق ەلدە ازامات سوعىسى بۇل ءىستىڭ كۇشەيۋىن تەجەدى.1992 جىلى بۇل ءۇردىس توقتاپ ، 1996 جىلى قايتادان جانداندى.ءبىراق 1999 جىلى تاعى دا بۇل باعىت توقتاتىلدى. سونىمەن اراب ءتىلىن اكىمشىلىك ىسكە ەڭگىزۋ قارسىلىققا كەزدەسىپ توقتادى.سونىمەن اراب ءتىلى ورتا مەكتەپتە ورنىقتى.جوعارى وقۋ ورىندارىندا فرانسۋز تىلىمەن قاتار اراب ءتىلى دە پايدالانىلادى.ۋنيۆەرسيتەتتەردە اعىلشىن ءتىلى ءورىس الىپ كەلەدى. [2] ءالجيردىڭ بىر-ەكى ۋنيۆەرسيتەتى تەك اعىلشىن ءتىلىن پايدالانادى. سونىمەن حالىق اراسىندا اراب ءتىلىنىڭ ديالەكتىسى تاراعان، بەربەر ءتىلى دە ءوز ورنىن ساقتاپ كەلەدى. ال تەلەديدار ، باسپا ءسوز اراب، فرانسۋز تىلدەرىندە، سول سياقتى اكىمشىلىك جۇيەسىندە دە فرانسۋز، اراب تىلدەرى قاتار جۇرەدى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا ارابتاندىرۋ ساياساتى ءساتتى اياقتالدى. بۇل ءىس اراب ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. 2001 جىلدان باستاپ بەربەر ءتىلىنىڭ ستاتۋسى كوتەرىلدى.بۇل ءتىلدى بەربەرلەر شوعىرلانعان ولكەلەر پايدالانادى.ءبىراق اراب ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالعان جوق دەيدى ماقالا اۆتورى.بۇل جاعداي الجيردەگى كۇردەلى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى بولدى.الجيردە عىلىم ءتىلى رەتىندە فرانسۋز بەن اعىلشىن ءتىلى كادەلى.
...................................................................
1. Grand Kabyle region: City TiziOuzou، Bejaya ، where there is a large population of berbers. Still this not the only region in Algeria where people speak Berber.
2. Some Arabization laws were passed before 1971 to start teaching an amount of Hours of Arabic in primary school، but the official policy started in 1971.
Nachef، Ahmed “Arabization of Education in Algeria: Between Ideological and Academic impulses” Kounouz Al Hikma، 2011(Arabic)
Carina Lynn Briggs “Language، Identity، and Literary Expression in Algeria”، University of North Carolina، Chapel Hill، 2011
Holt، Mike. “Algeria: Language، Nation and State.” Arabic Sociolinguistics: Issues
& Perspectives. Ed. Yasir Suleiman. Richmond: Curzon Press Ltd.، 1994.
Benrabah، Mohamed. “Language and Politics in Algeria.” Language، Ethnic Identity
and the State. Eds. William Safran and Jean A. Laponce. New York:
Routledge، 2005.
Mostari، Hind Amel. “A Sociolinguistic Perspective on Arabisation and Language
Use in Algeria.” Language Problems & Language Planning 28.1 (2004)
باسقا پايدانىلعان جانە ۇسىنىلعان ادەبيەتتەر مەن نۇسقالار:
ازيمباي گالي Arabica-كوفە بەز كوفەينا.پريچينى كريزيسا ۆ ارابسكوم ميرە ي ەگو پوسلەدستۆيا
PalmariumAcademicPublishing (2015-12-02 ) گەرمانيا
ازيمباي گاليالجيرسكيي ليدەر حۋاريبۋمەدەن – پروسۆەششەننىي دەسپوت، جەناتىي نا گوسۋدارستۆە. 23.03.2016 centrasia.ru؛ news.ivest.kz؛ i-news.kz؛ altyn-orda.kz؛
ازيمباي گالي احمەد بەن بەللا-پەرۆىي پرەزيدەنت الجيراwww.centrasia.ru 24 اپر. 2016 گ.
ازيمباي گاليابدەلازيزبۋتەفليكا - بەسسمەننىي پرەزيدەنت الجيراwww.centrasia.ru
18 اپر. 2016 گ.
ازيمباي گالي مۋحاممەد بۋدياف - رىسار ي مۋچەننيك ۆ الجيرسكوي درامە، openrussia.org 10 وكتيابريا2016 گ.
پىكىر قالدىرۋ