بيلىك باسىنداعىلار قازاق ءتىلى مەن جەرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋلارى ءتيىس

حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز لاۋازىمدارىن پايدالانىپ زورلىق جاساۋ ارقىلى جەرگە زاڭسىز يەلىك ەتىپ، ونى ساتۋ جونىندەگى وپاسىز شەشىمى بيلىك تاراپىنان ەكىنشى رەت قايتالانىپ وتىر. ولار جەردىڭ يەسى - حالىقپەن ساناسپاي ولاردىڭ سىرتىنان كەڭسە جاعدايىندا قابىلداعان وسىناۋ جەردى ساتۋ جونىندەگى امىرشىل-اكىمشىل ادىسكە سالعان زورلىق شەشىمىنىڭ ءومىر شىندىعىمەن سايكەس كەلمەۋى، قازاق حالقىنىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى قاجەتتىلىكتەرىنىڭ ەسكەرىلمەۋى، ولاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەپ سوعىپ وتىر.

جەر دەگەنىمىز كيەلى ۇعىم. ۇلتتىڭ-ۇلت، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز بولۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ وزدەرى مەكەندەگەن جەرىنە، وندا جاسالاتىن يگىلىكتەرگە بايلانىستى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. ولاي بولسا جەرگە دەگەن يەلىك مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، اسىرەسە ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى سياقتى ساياسي تاۋەلسىزدىگىنە قولى جەتكەنىنە از عانا ۋاقىت بولعان مەملەكەت ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك.

بۇگىندە بيلىك باسىنداعىلار مەملەكەتتىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ادامزات ساناتىنداعى حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ قاتارىندا تەرەزەسى تەڭ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، اۋاداي قاجەتتى تومەندەگىدەي ەكى بەلگىسىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ولاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋلارى ءتيىس. ول قازاقتى تۇتاس ۇلت ەتىپ وتىرعان ونىڭ انا ءتىلى مەن، عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان اتا مەكەنى-جەرى.

وتكەن تاريحقا ۇڭىلسەك جەرگە قاتىستى مىنا ءبىر تاريحي دەرەكتى وقيعانى شىعىستانۋشى عالىم ل. ن. گۋميليەۆ ب.ز.ب. 209 جىلى بولعان دەپ كورسەتەدى. “كورشى ەل دۋنحۋ ەلشىلەرى عۇندارعا (ءعۇندار-بىزدىڭ بابالارىمىز) اسكەرىنىڭ كوپتىگىن پايدالانىپ ۇستەمدىك كورسەتىپ، العاشقىدا مودەنىڭ اكەسىنەن مۇرا بولىپ قالعان سايگۇلىك اتىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە كورشى ەلمەن قان توگىستى قالاماي سۇيىكتى سايگۇلىگىن بەرۋدى بۇيىرادى. ەلشىلەر ەكىنشى رەت كەلىپ، مودەنىڭ ەڭ سۇيىكتى سۇلۋ ايەلىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مودە كورشىلەرمەن بەيبىت ءومىر ءۇشىن ايەلىن دە قيىپ بەرەدى. ەلشىلەر ءۇشىنشى رەت كەلىپ، شەكارالىق ءبىراز جەردى بەرۋ تالاپ ەتەدى. بۇل جەر مال جايۋعا قولايسىز، بوس جاتقان جەر بولاتىن. الايدا سۇراعان جەردى بەرۋ-بەرمەۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن اقساقالدار كەڭەسىن شاقىرىپ جەر بەرمەۋ تۋرالى ءوز ويىن ايتادى. كەڭسەكە قاتىسۋشىلار العاش وسى كورشىلەر اتىڭدى، ايەلىڭدى سۇراعاندا بىزبەن اقىلداسپاي بەرىپ جىبەردىڭ ەندى بۇل ارەكەتىڭدى قالاي تۇسىنەمىز دەيدى. مودە اشۋلانىپ: ات پەن ايەل ءوز جەكە مەنشىگىم، ال جەر حالىقتىڭ مەنشىگى سول سەبەپتەن جەردى بەرۋ بەرمەۋدى حالىق شەشەدى دەپتى. “جەر دەگەنىمىز – مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟” - دەپ دۋنحۋدىڭ ءوزىن شاۋىپ تالقانداپ، ولاردىڭ جەر اۋماعىن وزدەرىنە قوسىپ الادى”.

جۇڭگو جىلناماسىندا ب.ز.ب. 4 جانە 3 عاسىرلاردا عۇن تايپالارى بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلعاندىعى تۋرالى جازىلعان. اۋماعى – قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە بايكالدان وردوسقا دەيىنگى ارالىق. ولار كورشى حالىقتاردى باسىپ الۋمەن قاتار، جۇڭگو جەرىنە دە ءجيى شابۋىل جاساپ وتىرعان. عۇندار مەن جۇڭگو ەلى اراسىنداعى سوعىس 300 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ب.ز.ب. 3 عاسىردىڭ سوڭىندا سين پاتشالىعى شەكاراسىن عۇنداردان قورعاۋ ءۇشىن ۇلى جۇڭگو قورعانىن سالدى. ۇزىندىعى – 4000 شاقىرىم، بيىكتىگى – 10 مەتر، ءار 60-100 مەتر سايىن كۇزەت مۇناراسى قويىلعان. عۇندار ەنيسەيدىڭ جاعالاۋلارىندا جانە التاي تاۋلارىندا مەكەندەگەن، كورشى تايپالاردى باعىندىرعان. جۇڭگو بيلەۋشىسىن الىم-سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن. جۇڭگو بيلەۋشىسى جىل سايىن كوشپەلىلەرگە جىبەك ماتالار، ماقتا، كۇرىش، اشەكەي زاتتار جىبەرىپ تۇرعان.

ال بەرتىنگى تاريحتا قازاقستاندى تۇپكىلىكتى يەمدەنۋ ماقساتىن كوزدەگەن پاتشالى رەسەي ۇكىمەتى، كەيىنەن كەڭەس وكىمەتى دە ءوز تاراپتارىنان وتارشىلدىق وزبىرلىققا جول بەرىپ، ونىڭ اتا-باباسىنان قالعان جەرىن قايتا ءبولۋ ءۇشىن قولدان جاساندى ناۋقان ۇيىمداستىرىپ، جەردى ساياسات قۇرالىنا اينالدىرعانى تۋرالى اقيقات بۇگىندە مۇراعات دەكرەكتەرى نەگىزىندە ءمالىم بولىپ وتىر.

ءبىز ودان كۇنى كەشە وتارشىلدىقتى باسىنان كەشكەن ءۇش ءجۇز جىل ىشىندە قازاقستان تاريحىندا ءوز جەرىنىڭ تاعدىرىن ءوزى شەشە الماي، كەيىن سونىڭ زارداپتارىنان «بارماق تىستەپ» وپىق جەگەن كەزدەرى از بولماعاندىعىن ءبىلىپ وتىرمىز.

جەر ماسەلەسى - قازاق حالقى ءۇشىن ەجەلدەن-اق ومىرلىك ماڭىزى بار ەرەكشە ماسەلە. بۇل جەرلەر سوناۋ ەرتە زاماننان كەلە جاتقان، اتا-بابالارى قان توگىپ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاعان قاسيەتتى مەكەنى، ولاردىڭ سۇيەكتەرى جاتقان جەرلەر كيەلى توپىراق دەپ باعالاندى. قازاقتار تۋعان جەردە اتا-بابالارىنىڭ ىزگىلىكتى ءىزى، پىرلىك كيەسى، داڭقتى تاريحى مەن ونەگەلى ءومىرى جانە كەلەشەگى جاتىر دەپ بىلەدى. بۇل قاسيەتتى ۇعىمدار قازاق حالقىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقاندىعىنا ەجەلگى از-تاۋكە حان تۇسىنداعى "جەتى-جارعى" زاڭىنىڭ ەڭ العاشقى تاراۋى بولىپ جازىلعان "جەر داۋى" ءبولىمى ايقىن دالەل بولادى. اتا-باباسىنىڭ قىستاۋى، جايلاۋى، كۇزەۋى، مال-مۇلكى، قۇدىق-باستاۋى، قوراسى قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتىندا اتادان بالاعا ميراس قىپ قالدىراتىن ەنشىسى بولعان. ويتكەنى جەر-اتا مەكەن، كىندىك جۇرت، وتان، جەر تىرشىلىك ەتەر ورتا، بابالار قورىمى، قاسيەتتى تۇراق دەگەن ۇعىمدى بەينەلەگەن. مىنە، سوندىقتان دا قازاقتار ءۇشىن جەردەن كيەلى ەشتەڭە بولماعان. وسى سەبەپتەن دە سوناۋ ەرتە كەزدەن باستاپ قازاق ءۇشىن "جەر داۋى" ءومىرىنىڭ باستى نامىس شاقىراتىن وتكىر ماسەلەسىنە اينالعان ەدى.

اككى ساياساتپەن قارۋلانعان پاتشا سامودەرجاۆيەسى وسىلاي قازاقتىڭ كەڭ بايتاق قاسيەتتى جەرىنە سۇقتانا كوز سالىپ، شەكارانى نىعايتۋدى سىلتاۋراتىپ، بەكىنىستەر سالىپ، بۇل دالانى جايلاي باستادى. سول جىلدارى ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسى ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن قازاق جەرىن وتارلاۋ اسكەري-اكىمشىلىك تىرەك بەكەتتەرىن سالۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. بۇل اسكەري قونىستانۋ بىرتىندەپ قازاقستاننىڭ ىشكى ايماقتارىنا دا بويلاپ ەنە باستادى. ءسويتىپ، حVءىىى عاسىردا ومبىدان ورىنبورعا قاراي كازاك بەكىنىستەرىنىڭ ۇزىن ءدالىزى قالىپتاسىپ ۇلگەردى.

ال ءحىح عاسىردىڭ 1831 جىلى اياكوز وزەنىنىڭ جاعاسىندا ايرىقشا ورتالىق اشىلىپ، 1847 جىلى قاپال بەكىنىسى قالاندى. 1855 جىلى لەپسى، ءۇرجار ستانسيالارى پايدا بولدى. 1854 جىلى ىلە بەكىنىسى، 1855 جىلى ۆەرنىي فورتى اشىلدى. /1، 321-ب./.

قازاقستانعا قونىستانۋ، اسىرەسە، 1905-1907 جىلدارداعى ريەۆوليۋسيادان كەيىن جالپى سيپاتقا يە بولدى. پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماعىنا ىنتاسى ەرەكشە اۋدى. 1910 جىلى 19 جەلتوقسانداعى زاڭنان كەيىن سىرداريا قونىستانۋشىلار باسقارماسى 100 مىڭ دەسياتينادان استام جەر دايىنداپ، ونى ەكىگە، حۋتورلىق جانە ۇلەستىك ۋچاستوكتارعا ءبولدى. ال 1917 جىلدان كەيىنگى كەزدە سىرداريادا 190 پوسەلكەدە 72،5 مىڭ، شىمكەنت ۋەزىندە 69-22 مىڭ، تاشكەنت ۋەزىندە 28-8،5 مىڭ، ال پەروۆسك ۋەزىندە 7 شاعىن پوسەلكەدە 1600 كەلىمسەك تۇرسا، ءامۋداريا بويىندا 2 پوسەلكەدە 600 قونىس اۋدارۋشى ورىس مەكەندەدى./2، 65-68-بب./.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەردەن بايقاعانىمىزداي، ورىس سامودەرجاۆيەسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى نەگىزىندە قازاق شارۋالارىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرى تارتىلىپ الىنىپ، ولاردىڭ وزدەرى شولەيتتەرگە ىعىستىرىلعان. وسى كۇنگە دەيىن قازاقستان اۋماعىندا جوعارىدا اتالعان بەكىنىس-قالالار توڭىرەگىندەگى ورىسشا اتالىپ كەلگەن انتونوۆكا، نيكولايەۆكا، ماحوۆكا، گەورگييەۆكا، سەمەنوۆكا جانە ت.ب. وسىعان ۇقساس جۇزدەگەن ورىس پوسەلكەلەرىنىڭ ەڭ شۇرايلى، سۋلى جەرلەردە ورنالاسقانى-سول سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارى ەكەندىگى-تاريحي شىندىق. كەڭەستەر داۋىرىندەگى ۇلتتارعا بەرىلگەن سوسياليستىك قوعام جاريالاعان قۇندىلىقتارعا قاراماستان، جەرگىلىكتى حالىقتى "بۇراتانا" دەپ كەمسىتۋشىلىك پەن جەردى پايدالانۋداعى ءتۇرلى قىساستىق ارەكەتتەر، پاتشا سامودەرجاۆيەسى كەزىندەگى وتارشىلدىق پيعىل، ورىس بولشيەۆيكتەرى تاراپىنان دا ىشتەي قولداۋ تاۋىپ، ودان ءارى جىمىسقى ادىستەرمەن جالعاستىرىلدى. مۇنداي باعىتتى سان الۋان قۇيتىرقى تاسىلدەرمەن جۇرگىزگەن كەڭەستەر وكىمەتى قازاق دالاسىنداعى سول اتادان مۇرا بولىپ اۋىسىپ كەلە جاتقان جەر يەلىكتەرىن ادىلەتسىز بولىنگەن دەپ تانىپ، جەردى بۇلاي پايدالانۋ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى تۋدىرىپ، بايلاردىڭ كەدەيلەردى قاناۋىنىڭ كوزىنە اينالعان دەپ ءبىلىپ، ونى ءوز قالاۋلارىنشا قايتا شەشۋگە كىرىستى.

بايلاردىڭ ەكونوميكالىق كۇشىنىڭ نەگىزى ولاردىڭ مالدارى مەن جەر يەلىكتەرى دەي كەلىپ، كەڭەستەر وكىمەتى كەدەيلەردى قاناۋدان قۇتقارۋدىڭ ءبىر جولى بايلاردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ، ونى ەڭبەكءشى قازاقتارعا ءبولىپ بەرۋ دەپ ءبىلدى.

جەر يەسى رۋ باسىنىكى-بايدىكى بولعانىمەن، بۇل يەلىكتەردى سول رۋعا كىرەتىن ادامداردىڭ ءبارى پايدالاناتىندىعى ەسەپكە الىنبادى. وسى جەردى پايدالانۋدىڭ داستۇرگە اينالعان ءتارتىبىن كەڭەستىك زامان تۇسىندا بولشيەۆيكتەر ءوز مۇددەلەرىنە ساي قايتا بولۋگە كىرىستى. ونى تارتىپ الۋ ءۇشىن، بايلار بۇل جەرلەردى قاناۋدىڭ كوزىنە اينالدىرىپ وتىر دەگەن سىلتاۋ ويلاپ تاۋىپ، ونى ءوز قالاۋلارىنشا "زاڭداستىردى". مۇنىڭ اقىرى قازاقستاندا 20 جىلدارى بولشيەۆيكتەر زورلىقپەن جۇرگىزگەن كوپ ناۋقانداردىڭ ءبىرى - "شابىندىق جانە ەگىستىك جەرلەردى قايتا بولۋمەن" ۇلاستى.

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن-اق قازاقتار بۇرىنعى پاتشا ۇكىمەءتى تارتىپ العان جەرلەرىن قايتارۋدى تالاپ ەتە باستادى. ءبىراق مەملەكەتتىك بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ورتالىق پەن ونىڭ قازاقستانعا ارنايى جىبەرگەن وكىلى ف.گولوششەكين بۇل ماسەلەدە كوپە-كورنەۋ وزگەشە باعىت ۇستانىپ، ادىلەتسىزدىككە باردى. ول جەرلەر ءارتۇرلى قۇيتىرقى ادىستەر قولدانىلىپ، قازاقتارعا بەرىلمەدى. بۇدان وربىگەن داۋ-داماي ولاردىڭ اراسىندا بىر-بىرىنە دەگەن ءوشپەندىلىگىن تۋعىزىپ، ۇلت ارازدىعىنىڭ تۇتانۋىنا تۇرتكى بولدى. وسى نارازىلىقتاردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قازاقستان بويىنشا جەرگە ورنالاستىرۋدى مۇقيات جۇرگىزۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. بايلاردى ەكونوميكالىق جاعىنان السىرەتۋدى كوزدەگەن شارامەن قاتار پاتشا سامودەرجاۆيەسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ زياندى زارداپتارىن جويىپ، قازاقستان اۋماعىن تۇراقتى تۇردە ەگىن ەگەتىن، مال باعاتىن ۋاقىت تالابىنا ساي يەلىكتەر ەتۋ مىندەتىن شەشۋ تۇردى.

قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ مىندەتى پاتشا سامودەرجاۆيەسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ بارىسىندا تارتىپ الىنعان يەلىكتەردى قايتارۋ مەن جەردى پايدالانۋداعى رۋلىق سارقىنشاقتاردى جويۋ بولدى. جەردى ءبولۋدى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى اۋىل شارۋاشىلىعىندا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتىپ، ونى سوسياليستىك جولعا باعىتتاۋ؛ وسى ارقىلى بايدىڭ، كۋلاكتىڭ ەكونوميكالىق كۇشتەرىن شەكتەپ، كەدەيلەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋ بولدى. اۋىل كەدەيلەرىنىڭ سانا سەزىمىن وياتۋ ارقىلى تاپتىق كۇرەسكە كوتەرۋ باستى ماقسات دەپ ەسەپتەلدى. جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ماسەلە شابىندىق جانە ەگىستىك جەرلەردى قايتا بولۋدەن بۇرىن 1925 جىلى ءساۋىر ايىندا وتكەن كەڭەستەردىڭ بۇكىلقازاقتىق V سەزىندە قارالعان بولاتىن. سەزدە قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى مەڭدەشوۆتىڭ بايانداماسى تىڭدالىپ، تومەندەگىدەي قاۋلى قابىلداندى: "ءقازاسسر-نىڭ بارلىق تەرريتورياسىن مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى ەتۋ ماقساتىندا تابيعي-تاريحي جانە ەكونوميكالىق بەلگىلەرى بويىنشا 3 اۋدانعا ءبولۋ قاجەت. ءبىرىنشى، ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن، ونداعىلار ەگىن ەگىپ، مال وسىرۋمەن اينالىساتىندار، سونداي-اق، مال شارۋاشىلىعى مۇندا ينتەنسيۆتى بولۋى ءتيىس. ەكىنشى، مال شارۋاشىلىعى باسىم دامىتىلاتىن جانە ەگىستىكپەن دە اينالىساتىندار. ءۇشىنشى، تازا مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە لايىقتى جەرلەءرى بار اۋداندار بولۋى كەرەك. سەزد جەر قۇرىلىسى جۇمىسىن 10 جىل مەرزىم ىشىندە اياقتاۋعا نۇسقاۋ بەردى. ول 1925 جىلى باستالۋى ءتيىس بولدى./3، 7-ب./.

وتىرىقشى جەر شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندارعا بارلىق ورىس جانە ۋكراين پوسەلكەلەرى ەندى. قازاقستان بويىنشا وتىرىقشى اۋداندارعا جاتاتىن جەر كولەمى 11،5 ملن. گەكتار بولىپ، ول جەرلەردە 167 مىڭ شارۋاشىلىق ورنالاسقان ەدى. قازاقستاننىڭ قالعان جەرى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋداندارعا جاتتى. بۇل جەرلەر 230 ملن. گەكتار جەر بولىپ، ولار ميلليوننان استام شارۋاشىلىقتى بىرىكتىردى./4، 162-ب./.

بۇل تەرريتوريانىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك جەرگە ورنالاستىرۋ قورىنا جاتقىزىلدى. سەزد بەلگىلەپ بەرگەن جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى شارالار قازاق حالقىنىڭ كوپشىلىك بولىگىن قامتۋى ءتيىس بولاتىن. وسىعان قاراماستان جاپپاي قونىستاندىرۋدان كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا ورنالاسقان وتىرىقشى جەر يەلەرى-سەلولارداعى (ورىستار) الىنىپ تاستالدى. جەردى بۇلاي بولۋدەگى اركەلكىلىك ۇلتتار اراسىنداعى ارازدىقتى قوزدىردى. سول 1925 جىلى وتكەن بۇكىلقازاقتىق V پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ قازاكسر-ىندەگى جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى شەشىمىندە: "جەردى پايدالانۋداعى تۇراقسىزدىق پەن وسى سالاداعى كەمشىلىكتەر قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىندا وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋىن تەجەۋدە" - دەپ كورسەتە كەلە، كونفەرەنسيا قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋدى تاپتىق نەگىزدە ەمەس، ۇلتتىق نەگىزدە جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتءتى. پارتيانىڭ جەر تۋرالى ساياساتىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتءىنىڭ ءبىرى، وسى مەملەكەت تاراپىنان جۇرگىزىلەتىن جەرگە ورنالاستىرۋدا قازاق ەڭبەكشىلەرىن جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ بولدى. ءسويتىپ، كونفەرەنسيا قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويدى دا، قالعان ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىن دە نازاردان تىس قالدىرماۋ كەرەكتىگىن تاپسىردى"./5، 32-ب./. جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ بۇل ءتاسىلى ورتالىقتىڭ ستراتەگيالىق باعىتىنا قايشى كەلگەندىكتەن، قازاقستاندا جەر يەلىكتەرىن مەنشىكتەنۋ قۇقىعى بولماسا دا، كەلىمسەكتەرگە جەرگىلىكتى حالىقپەن بىردەي ەتىپ جەر ۇلەسىن بەرۋدى زاڭداستىرىپ، ونى تىكەلەي ءوزى باقىلاۋعا الدى. بۇل دەگەنىڭىز كەزىندە پاتشا سامودەرجاۆيەسى جۇرگىزگەن وتارشىلدىق ساياساتپەن ۇندەس كەلىپ، سونىڭ جالعاسىن تاۋىپ جاتقاندىعىن كورسەتتى.

جەر يەمدەنۋدەن تۋعان ۇلتارالىق ارازدىقتى بۇركەمەلەپ، ونىڭ سەبەبىن باسقا جاقتان ىزدەپ جاسىرىپ، باي-كۋلاكتاردان كورىپ، سولاردى كىنالاپ، ۇلتشىلدىققا سالىندى دەپ ايىپتادى. سونىمەن بىرگە اسقىنىپ بارا جاتقان نارازىلىقتاردى رەتتەۋ ماقساتىندا بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە دەرەۋ شارا قولدانۋعا تاپسىرما بەرەدى. ءبىراق جاعدايعا ساي كەلمەيتىن، نۇسقاۋمەن جۇرگىزىلگەن بۇل شارالاردان دۇرىس ناتيجە شىقپادى. وسى باعىتتا ىستەلگەن شارالاردىڭ بىرى-جەرگە ءوزارا تالاسقان اۋىلدار مەن سەلولاردى نازاردا ۇستاعان گۋبەرنيا مەن ۋەزدىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ باقىلاۋلارىنان ماردىمدى ەشتەڭە بولمادى. مۇنداي قازاق اۋىلدارىندا جۇرگىزىلگەن تاربيە جۇمىسىنىڭ تۇپكى ءمانى كەلىمسەكتەرگە دە جەر ۇلەسىن يەلەنۋگە جول اشۋ ەدى. وسىنداي ادىستەرمەن ارازدىقتى جويماققا تالپىنىس جاسالدى. الايدا ۇلتارالىق ارازدىقتى شەشۋدە مۇنداي تاسىلدەر قاۋقارسىز بولىپ، ناتيجەسىز اياقتالىپ جاتتى.

1927 جىلى قاراشا ايىندا وتكەن بۇكىلقازاقتىق بك(ب)پ-نىڭ Vءى پارتيا كونفەرەنسياسىنا قاتىسقان بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ا.ا.اندرەيەۆ ءوز سوزىندە وتكەن V پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ جەر جونىندەگى شەشىمىن دۇرىس ەمەس دەپ سىنادى. سونداي-اق، ول جەرگە ورنالاستىرۋدى ەشقانداي كەزەكسىز، تاپتىق نەگىزدەگى ءپرينسيپتى ۇستاپ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. ول ورىستاردى، دا قازاقتاردى دا جەرگە ءبىر مەزگىلدە ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىن باسا ايتتى. بۇلاي ەتۋ ارقىلى قازاقتار ۇلەسىنىڭ ەسەبىنەن ورىس كەلىمسەكتەرىنە "ينتەرناسيوناليزمدى" جەلەۋ ەتىپ، جەر يەلىكتەرىن اپەردى. تەك عانا ۇجىمداستىرۋ كەزىندە بەس ءجۇز مىڭعا جۋىق كۋلاكتار مەن ورتا شارۋالار باتىس ايماقتاردان جەر اۋدارىلىپ، كوبى قازاق جەرىنە ورنالاستىرىلدى. ءسويتىپ، ورتالىقتىڭ قازاقستاندا "ينتەرناسيوناليزمدى" جەلەۋ ەتىپ جۇرگىزگەن ساياساتى V پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋداعى كەزەكتىلىك ءپرينسيپى تۋرالى شەشىمىن جويىپ تىندى. ال مۇنداي سىڭارجاق شەشىم شىعارۋ ۇلتتار مۇددەسىنە مۇلدە قايشى كەلدى. قازان توڭكەرىسى جەڭىستەرىنەن تۋعان ۇلتارالىق تەڭدىكتى كەڭەستىك امىرشىل-اكىمءشىل جۇيەنىڭ ءوزى وسىلاي جوققا شىعاردى.

بۇدان بىلاي قازاقستاندى مەكەندەۋشى حالىقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ۇلتىنا قاراماي ءبىر مەزگىلدە جاپپاي جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ شەشىلدى. 1928 جىلى 19 قاڭتاردا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاننىڭ Vءى پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ شەشىمىن قۋاتتادى. سونىمەن بىرگە بۇدان بىلاي ورتالىق كوميتەت قازاقستاننىڭ پارتيا جانە كەڭەس ورگاندارىنا جەرگە ورنالاستىرۋدى جۇرگىزگەندە، ەڭ الدىمەن، بارلىق ۇلتتاردىڭ كەدەيلەرى مەن ورتاشالارىنىڭ تاپتىق مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ جۇرگىزۋدى جانە ولاردى باي-كۋلاكتارعا قارسى كۇرەسكە توپتاستىرۋعا مىندەتتەدى. وسى شەشىممەن قارۋلانعان قازاقستاننىڭ بك(ب)پ ولكەكومنىڭ بيۋروسى 1928 جىلعى 8 اقپانداعى وتىرىسىندا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمدارىن بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىن دەرەۋ ورىنداۋدى مىندەتتەدى. بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋى جانە Vءى بۇكىلقازاقتىق پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ شەشىمدەرى بۇل جولى دا ءىس جۇزىنە اسىرىلمادى. ال ونىڭ بۇلاي ءىس جۇزىنە اسىرىلماۋىن جەر ءبولۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن، ۇلتشىل-اۋىتقۋشىلاردان كوردى.

ورتالىق كوميتەتكە جولداعان ارىزدارىندا سۇلتانبەكوۆ پەن نۇرماقوۆتار وزدەرىنىڭ جەرگە قاتىستى بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ءتورت ماسەلەمەن كەلىسپەيتىندەرىن حابارلادى. ول ماسەلەلەر: قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار تۋرالى؛ جەرگە ورنالاستىرۋ نورماسىن بەلگىلەۋ؛ جەرگە ورنالاستىرۋداعى كەزەكتىلىك؛ جەر ساياساتىنداعى باسشىلىق./6، 200-201 پپ./. بۇل وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋدى ورتالىق ءوز قۇزىرەتىنەن شىعارمادى. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى وسىنداي رەسپۋبليكا ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋدەن كوپە-كورنەۋ شەتتەتىلدى. قازواك-تىڭ ءىى سەسسيياسى جۇرگىزىلىپ جاتقان جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسى ەشبىر ۇلتقا ارتىقشىلىق جاساماي-اق، بارلىق حالىقتى ءبىر مەزگىلدە كەزەكسىز ورنالاستىرۋ بارىسى تالاپقا ساي ەمەس ەكەندىگىن ەسكەرتتى./7، 3-4 ب./.

وسىلاي ءىى سەسسيانىڭ بۇل نۇسقاۋىنان كەيىن-اق قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ اتالعان باعىتپەن ءجۇرۋى ءتيىس ەدى، ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. بۇل قاۋلى دا ءىس جۇزىنە اسىرىلماي، سول قاعاز كۇيىندە قالا بەردى. سەسسيانىڭ قاۋلىسىن، ەڭ الدىمەن، قازاقستاننىڭ جەر ءىسى حالكومىندا ىستەيتىن شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ، ونى ورىنداۋدان باس تارتتى. سوندىقتان كەيبىر تۇستاردا جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ سىنعا ۇشىراعان كەزەكتىلىك جۇيەسى ومىردە ودان ءارى جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتورالقاسى 1928 جىلى 29 ناۋرىزدا ارنايى شەشىم قابىلداپ، جەر ماسەلەسىندەگى ءوزارا قاتىناستاردى جانە ۇلتارالىق ارازدىقتى جويۋدى رەتتەۋ جاعدايىن جاڭاشا قويدى. وندا:

1. قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە، بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى ءتورالقاسىنىڭ 1926 جىلعى 30 تامىزداعى جانە 1927 جىلعى 28 اقپانداعى قاۋلىلارىنا سايكەس قازاقستانعا 1925 جىلعى 14 قىركۇيەككە دەيىن كوشىپ كەلگەن جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كەلۋشىلەردى جەرگىلىكتى حالىقپەن بىردەي جەرگە ورنالاستىرۋ ۇسىنىلدى.

2. قازاكسر-دەگى جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسى ۇلتىنا قاراماستان، بۇرىنعىداي كەزەككە قويىلماستان، بىردەن-بىر مەزگىلدە جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ شەشىلدى.

3. قازاكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جەرگە ورنالاستارۋدا، ەڭ الدىمەن، كەدەي جانە ورتاشا شارۋالاردى ۇلتىنا قاراماي، جەرمەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ولاردى باي-كۋلاكتارعا قارسى كۇرەسكە توپتاستىرۋ تاپسىرىلدى./8، 110پ./.

جەر ماسەلەسىنەن شىققان ۇلت ارازدىعى مىنا گۋبەرنيالاردا-جەتىسۋدا، سەمەيدە، اقمولادا تولاستامادى.

وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ورتالىق كوميتەت پەن رەسەي فەدەراسيياسى ۇكىمەتىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى اتاپ كورسەتكەن قاتەلىكتەرى دەر كەزىندە تۇزەتىلمەدى. سىلبىرلىققا جول بەرگەن قازولكەكوم سىنعا الىندى. ورتالىق كوميتەت رەسپۋبليكانىڭ پارتيا ورگاندارىنان كەڭەستەر اپپاراتىنداعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ قۇرامىن دەرەۋ تەكسەرۋدى، جات ەلەمەنتتەردەن تازارتۋ جونىندەگى تاپسىرمانىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتتى.

الايدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز ەلىندە جەردى پايدالانۋ قۇقىعىن ءار ءتۇرلى ويدان قۇراستىرىلعان سىلتاۋلار ارقىلى سانالى تۇردە شەكتەۋ ۇلت نارازىلىعىن تيا المادى. تەكسەرۋ بارىسىندا جەر ءىسى ورگانىندا ىستەۋشى بۇرىنعى ورىس ماماندارى كومپارتيا مەن كەڭەستەر وكىمەتىنىڭ ساياساتىن مويىندامادى، ولار ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم رۋحىنداعى ادامدار بولدى. وسىنىڭ ءبارى قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى جۇمىستى تەجەپ باقتى دەگەنگە كەلتىرىلدى. جەر ءىسى ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن تەكسەرۋ بارىسىندا 6 گۋبەرنيا مەن وكرۋگتەن 116 ادام نەمەسە 19،5 پايىزى ورنىنان الىندى. ال، جەر ءىسى حالكومىنىڭ اپپاراتىندا 28،5 پايىزى جات ەلەمەنتتەر رەتىندە قىزمەتتەرىنەن كەتىرىلدى./9، 22پ./.

جەرگە ورنالاستىرۋ ءىس جۇزىندە ماردىمسىز بولدى. جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسىندا بارلىق شارۋاشىلىقتىڭ 360000-ى نەمەسە 33،1 پايىزى جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋمەن قامتىلدى. بۇل-قازاقستانداعى جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋعا جاتاتىن جەرلەردىڭ 10،8 پايىزى. جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ەكىنشى ساتىسىندا وعان 162000 شارۋاشىلىق تارتىلدى نەمەسە ول - بارلىق شارۋاشىلىقتىڭ 14،5 پايىزى، بۇل دەگەنىڭىز-قازاقستانداعى جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋعا جاتاتىن جەردىڭ 3،3 پايىزىن قۇرايدى./10، 42پ./.

كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن بۇل ماسەلەنىڭ ناتيجەسى ايتارلىقتاي كوزگە كورىنبەسە دە، ءقاسسر-دى مەكەندەۋشى بارلىق ۇلتتاردىڭ كەدەيلەرى مەن ورتاشالارىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي شەشىلدى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. ءسويتىپ، جەر ءىسى ماسەلەسىندەگى ۇلتشىلدىق پيعىلدار جويىلدى دەپ، بولشيەۆيكتەر وزدەرى ويلاپ تاپقان "ۇلتشىلدىقتى" وزدەرى جويعان بولدى. بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدارعا ولاردىڭ جەر ءىسىن جۇرگىزۋدەگى بۇرمالاۋشىلىقتارى مەن استىرتىن قاستاندىقتارى اشىلماستان بۇرىن-اق سوققى بەرىلدى دەپ ايىپتاۋى-بۇل ىستەگى تاريحي شىندىقتى ءوز پايدالارىنا شەشۋگە تىرىسقان بيلىك باسىنداعىلاردىڭ زىمياندىق ارەكەتى بولدى. ۇلتتىق پرينسيپكە ساي كەزەك ارقىلى جۇرگىزىلمەك بولعان تالپىنىس تا جەرگە ورنالاستىرۋدا قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ جەرگە دەگەن مۇقتاجىن شەشە المايتىن ەدى. ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ بىرى-جەرگە ورنالاستىرۋداعى ۇلتتىق ەرەكشىلىكتەرمەن بىرگە، وزگە حالىقتىڭ مۇددەسىنە نەمقۇرايدى قاراپ، بيلىكتى ءبىر قولعا جيناقتاعان ورتالىقتىڭ، ياعني كوكپ-نىڭ تەرىس ساياساتى ەدى. ەكىنشىدەن، قازاقستانداعى جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تۇسىنگىسى كەلمەيتىن ولار جەردى پايدالانۋداعى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى ەسەپكە المادى. وسى ورايدا قازاق شارۋالارىنىڭ مۇددەلەرىن جاقتاعاندار تۇگەلىمەن دەرلىك "ۇلتشىلدار" دەپ ايىپتالدى. الايدا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز ەلىندە جەردى پايدالانۋ قۇقىعىن ءار ءتۇرلى ويدان قۇراستىرىلعان سىلتاۋلار ارقىلى سانالى تۇردە شەكتەۋ ۇلت نارازىلىعىن تيا المادى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ساياساتتىڭ باستى ماقساتى - اۋەلى كەلىمسەكتەردى قونىستاندىرۋ، سونان سوڭ قازاقتاردى ورىستاندىرۋ بولعان. وسى ماقساتقا بەرىلە قىزمەت ەتىپ "كىشى قازان" باعىتىن جۇرگىزۋ ناۋقانىنا بەلسەندى ات سالىسقان باقىتجان قاراتايەۆ سەكىلدى ەل ازاماتتارى، ۇلت مۇددەسىن قارا باسىنىڭ قامىنا ايىرباستاپ تۋعان ەلىنە وپاسىزدىق جاساۋعا دەيىن بارعان. ول: "شەلەك اۋدانىنىڭ قورام توعانى بويىندا 24 مىڭ گەكتار جەر، وڭتۇستىك قازاقستان ءۋالاياتىندا 5 مىڭ قوجالىق ورنالاستىرۋعا بولاتىن 30 مىڭ گەكتار جەر، شۋ وزەنى القابىندا-قورداي اۋدانىندا 100 مىڭ گەكتار، قوستاناي، قاراعاندى جانە سولتۇستىك قازاقستان ءۋالاياتتارىندا 200 مىڭ قوجالىق سياتىن 3 ميلليون گەكتار جەر بار ەكەنىن كورسەتە كەلە، قازاقستان بويىنشا "91 ميلليون گەكتار بوس جاتقان جەر بار" /11، 520 ب.233ب ./. دەپ حاتتاپ مالىمەت بەرگەن. مىنە سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى ازاماتتاردىڭ كوبى سۇرقيا ساياساتتىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ورىستاردىڭ قازاق جەرىنە باسا-كوكتەپ كەلىپ ورنالاسۋىنا وزدەرى وسىلاي جول اشىپ وتىرعان. ال مۇنداي "ينتەرناسيوناليست" باسشىلاردىڭ اعات قادامىنان بۇگىن تۇتاس ءبىر ۇلت زارداپ شەگىپ وتىر…

توڭكەرىستەن كەيىنگى قازاقتىڭ "جەر تۋرالى دەكرەتىنىڭ" نەگىزىندە رەسپۋبليكاداعى بارلىق قونىستارىمەن قاتار بۇكىل جەر يەلىكتەرى دە حالىقتىق مەنشىككە اينالدى دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلۋى دە سول باياعى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تىكەلەي جالعاسى ەدى. وعان دالەل قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىن كامپەسكەلەۋ مەن تاپ رەتىندە جويۋدىڭ سوڭى ولاردىڭ يەلىگىندەگى جايىلىمدىق، شابىندىق، ەگىستىك جەرىن كەلىمسەكتەر ءۇشىن ارشۋ بولىپ، ال جەر-سۋ رەفورمالارى "كەتپەيتىن قوناقتارىمىزدىڭ" جەر مەن سۋدى پايدالانۋ قۇقىعىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان زاڭداستىرۋ بولىپ شىقتى. وسى "جەر-بۇكىل حالىقتىق مەنشىك" دەگەن الدامشى قاعيدا كەلىمسەكتەردىڭ پايداسىنا، اۆتوحوننىڭ زيانىنا عانا سويلەدى. جەر ءاماندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مەنشىگى ەكەندىگى ەسكەرىلمەدى.

وسى قاعيدا بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل تۇسىندا دا بيلىك تاراپىنان ەسكەرىلمەي جەر ساتۋ ارەكەتىنە ۇلاسىپ، وتكەن تاريحتاعى وزەك ورتەر قاتەلىكتەردەن ساباق الماي ونى قايتالاپ، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە وزدەرى ءقاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر.

قازاق جەرىنىڭ قالاي تالان-تاراجعا تۇسكەنىن كوزدەرى كورگەن «الاش» پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرى قازاق ءۇشىن «الاش» يدەياسىن ۇسىنعان.

«قازاق ءۇشىن الاش يدەياسىنان، ونىڭ بەس ۇلى نىسانىنان ارتىق مۇددە بولۋى ءتيىس ەمەس. ول يدەيا بۇگىن دە ءوزىنىڭ مۇددەلى ماقساتىن جويعان جوق. قايتا تاۋەلسىزدىكتىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتكەن سايىن، الدىمىزعا سۇراق بولىپ شىعىپ وتىر»، - دەيدى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي. ول يدەيالار مىنالار:

ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».

ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.

ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.

ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.

بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. «روسسيا». ءبىزدىڭ وتاننىڭ تولىق گەوگرافيالىق سيپاتتاماسى» 19-توم. سانكت-

پەتەربۋرگ،1913. ب-321.

2. قوجاقوۆ ءو. //اقيقات، 1993. № 6، ب.65-68.

3. رەزوليۋسيا V سەزدا ۆسەكازاحسكوگو سەزدا سوۆەتوۆ.- كىزىل-وردا،1925.7-ب

4. كۋچكين ا.پ. سوۆەتيزاسيا كازاحسكوگو اۋلا. 162-ب

5. 101. V-يا ۆسەكازاحسكايا كونفەرەنسيا رك(ب)پ. ستەنوگرافيچەسكيي وتچەت ي

رەزوليۋسيي . كىزىل-وردا، 1925. 32 ب.

6. ق ر ومم، 2963 ءىس. 200-201 پپ.

7. قازواك-تىڭ التىنشى شاقىرىلعان ءىى سەسسياسىنىڭ قاۋلىسى.