«Ratel.kz» سايتىندا ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «مەن التىنبەكتى پينوچەت، ول مەنى چون دۋ حۆان دەپ اتاۋشى ەدى. I ءبولىم» دەگەن ورىس تىلىندەگى ماتەريال جارىق كورگەن بولاتىن. «قامشى» پورتالى التىنبەك سارسەنبايەۆقا قاتىستى جازىلعان مەمۋاردى (ەستەلىككە تولى جازبا) قازاق تىلىنە اۋدارىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادى.

بىرگە وقىدىق، بىرگە دوپ قۋدىق

ءبىز ونىمەن بىرگە وقىدىق. قازۇۋ-دىڭ جۋرفاگىندە. ول – قازاقشاسىندا، مەن – ورىسشاسىندا. ءبارىمىز تەك اسكەري ساباق كەزىندە عانا جينالاتىنبىز. بىلايشا، بولەك وقىدىق.

بەسىنشى جاتاقحانانىڭ قاسىندا شاعىن ستاديون بولاتىن. دالىرەك ايتقاندا، كىشكەنتاي الاڭ. ءبىز سول جەردە باس قوسىپ، تەڭبىل دوپ تەبەتىن ادەتىمىز بار ەدى.

التىنبەك جاقسى وينايتىن. ءفۋتبولدىڭ ىشىنە جان-تانىمەن كىرىپ كەتەتىن. تەز ويلايتىن، شاپشاڭ قيمىلدايتىن. جالپى، سپورتقا جاقىن ەدى. ءتاپ-تاۋىر كۇرەسىن.

ءبىز كەيدە بالالىققا سالىنىپ كۇرەسەتىنبىز. ونىڭ كۇشى الدەقايدا باسىم تۇسەتىن. مەن بولسام، ونى تازا تەحنيكامەن عانا قۇلاتاتىنمىن. ول كەزدە سامبو مەن دزيۋدومەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنمىن. جاتتىقتىرۋشىم دوسمۇحامبەتوۆ تەمىرحان مىڭايدار ۇلى دەگەن كىسى.  سەكسيا سول جىلدارى مىقتى بولاتىن. بىزبەن بىرگە الەم چەمپيوندارى، حالىقارالىق تۋرنيرلەردىڭ جەڭىمپازدارى جاتتىعاتىن.

مەنەن چەمپيون شىقپادى. كانديداتتىڭ ءنورماتيۆىن ورىندادىم دا فۋتبولعا اۋىستىم. چەن اندرەي بۋيروۆيچكە. قازۇۋ-دا وسىنداي اتى اڭىزعا اينالعان ترەنەر قىزمەت ىستەيتىن. اندرەي بۋيروۆيچ  كحدر-دىڭ 1966 جىلى انگليادا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا ءبىراز شۋ شىعارعان ايگىلى قۇراماسىن جاساقتاعان ادام.

ولار توپ ىشىندە يتالياندىقتاردان باسىم ءتۇسىپ، شيرەك فينالدا پورتۋگالدارعا جولىعادى.  ءبىرىنشى تايمدا كارىستەر 3:0 ەسەبىمەن الدا بولاتىن. سوسىن ەيسەبيو شىعىپ، ولاردىڭ بىت-شىعىن شىعارىپ، ەسەپتى 5:3 قىلادى. ەستۋىمشە، جەڭىلىسكە ۇشىراعان بيشارا كارىستەردى سوسىن ءوز مەملەكەتىندە اباقتىعا جاپقان...جاي عانا ارتقا شەگىنىس جاساعانىم عوي.

التىنبەك وق بويى وزىپ تۇردى، ەلدەن ەرەكشەلەنىپ تۇردى دەپ ايتا المايمىن. بىلىمىمەن دە، قۇلشىنىسىمەن دە دارالانبادى. ءبىراق كەيىنىرەك 1982 جىلى ماسكەۋدىڭ مگۋ-نە وقۋعا تۇسكەن كوپ ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى بولدى. مگۋ-دىڭ اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان شاق. اتالمىش وقۋ ورنىنا نە مىقتى تانىستىقپەن، نە ەرەكشە بىلىم-دارىنىڭمەن تۇسۋگە بولاتىن. باسقاشا مۇمكىن ەمەس. ايتپاقشى، بيوگرافيا دا سايكەس كەلۋى شارتتى. كەيبىرەۋلەر مگۋ-دە وقۋ ءۇشىن پارتيا قاتارىنا قوسىلاتىن.

اكەسىنەن سودان بەرى حابار جوق

ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن ماسكەۋگە ارمان قۋىپ مەن دە كەلدىم. ءبىراق مگۋ-گە ەمەس. مەنىكى – سەناريستەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ جوعارى كۋرسى. ول سونداي تانىمال بولماسا دا تەگىن جەر ەمەستىن. مەنىڭ ول جوو-عا ءتۇسۋىمدى كەزدەيسوقتىق دەپ بىلەمىن. جولىم بولىپ كەتتى.

اسپيرانتتاردىڭ جانە شۆەرنيكتىڭ بويىنداعى تاعىلىمگەرلەر ۇيىنە قازاقتاردى كورۋ ءۇشىن ءجيى باراتىنمىن. التىنبەك جاتاتىن بولمە 5-6 ادام سياتىن ۇلكەن ەدى. قاسىندا ادام ەسىمدى جىگىت جاتاتىن. چادتان با، كوت-د'يۆۋاردان با ونىسى ەسىمدى قالماپتى. كەڭەستىك پارتاپپارات افريكا حالقىمەن دوس بولىڭدار دەپ اقىل ايتاتىن. سونىڭ ارقاسىندا «جاڭا افريكاندىقتار» ياعني قارا كونتينەنتتەگى بيلەۋشىلەردىڭ بالالارى ماسكەۋدىڭ، لەنينگرادتىڭ، كييەۆتىڭ بەلدى جوو-لارىندا ءبىلىم الاتىن.

ادام «جاڭا افريكاندىقتاردىڭ» ءبىرى بولاتىن. وعان ماسكەۋلىك دەموكراتيالىق ءومىردىڭ ۇناعانى سونشالىق، ۇرتتاپ قويۋدى ادەتكە اينالدىرادى. توسەگىنىڭ استىنا ءبىر بوتەلكەنى ۇنەمى تىعىپ قوياتىن. ارا-تۇرا ءىشىپ الىپ، ءان ايتاتىن اۋەلەتىپ.

اقىر اياعىندا ادامدى ىزدەپ اق حالاتتى كيىپ العان قاباقتارى شىتۋلى ادامدار كەلدى. قاتەلەسپەسەم، ولاردى «كاناچيكوۆايا داچادان» (پسيحياترلىق مەكەمەدە-رەد.) شاقىرعان. «جەدەل جاردەمدى» شاقىرتقان التىنبەك بولاتىن. سەبەبى ەرمەك اۋرۋعا اينالىپ باراتىن. ادام تەرەزەنىڭ ار جاعىنان شايتانداردى كورىپ، سولارمەن تىلدەسكىسى كەلەتىن. بولمە بولسا جوعارى قاباتتا ورنالاسقان.

ادام كەتەرىندە ماسكەۋگە اكەسى قولشوقپارلارىن جىبەرىپ، باسىمىزدى شاۋىپ الاتىنىن ايتتى. سودان بەرى ادامنان دا، ونىڭ اكەسىنەن دە حابار جوق.

قارىن جارىلعانشا جەدىك تە، سىلقيا تويىپ ىشتىك تە

ماسكەۋدە ءجۇرىپ التىنبەك عاشىق بولدى. ول ارمياننىڭ قاسا سۇلۋ قىزى بولاتىن. قىزدىڭ اتى ەسىمدە جوق. ءبىراق تۇر-كەلبەتى ادام سۇيسىنەرلىك بولاتىن.

باسىندا التىنبەكتى كەلەكە ەتەتىنمىن. سەندەر سۇيىسكەندە مۇرىندارىڭدى نە ىستەيسىڭدەر دەپ ىشەك-سىلەم قاتاتىن.

التىنبەك ءوزى بويشاڭ، ازداپ بۇكىرەيىپ جۇرەتىنى بار. ال مۇرنى ۇلكەن. كوزگە قاتتى تۇسەتىن.

ارميان قىزىنىڭ مۇرنى ءداستۇرلى كاۆكاز مۇرىن بولاتىن. ءبىراق ول ونىڭ اجارىنا اجار قوسىپ تۇرعانداي، اقسۇيەككە ءتان سۇيكىمدىلىك سىيلايتىنداي اسەر قالدىراتىن. التىنبەكتىڭ مۇرنى جايلى ەرەكشە ەشنارسە ايتا المادىم.

التىنبەك عاشىعىن ەرتىپ الىپ، ماحاببات قالاسىنا الىپ كەتەدى. مۇنداعى ماحاببات قالاسى ءوزىنىڭ تۋعان جەرى. ونداعى ماقساتى قىز بەن اكەسى-شەشەسىن تانىستىرۋ. وكىنىشكە قاراي، ماحاببات باياندى بولا المادى. التىنبەكتىڭ اتا-اناسى ۇلدارىنىڭ وزگە ۇلتتىڭ قىزىن جار ەتپەكشى بولعانىنا نارازىلىق تانىتتى.

التىنبەك مۇنى دا باسىنان وتكەردى. جالعىزدىقتان جابىعىپ جۇرگەندە سالتاناتقا جولىعادى.

سالتانات. اح، سالتانات! سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. پەندەسىن وسىنشالىقتى سۇيكىمدى-سۇلۋ قىلعان اللاعا سانسىز شۇكىرلىك قانا ايتا الامىز.

بۇل جولى التىنبەكتىڭ اكە-شەشەسى ۇلدارىنىڭ تاڭداۋىن ءبىر اۋىزدان ماقۇلدايدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ول ماسكەۋدە گرۋزين رەستورانىندا مۇنى دۇرىلدەتىپ اتاپ ءوتۋدى ءجون سانايدى. مەن كۇيەۋ جىگىت تاراپىنان كۋاگەر دەيدى مە سونداي بىرەۋ بولعان سياقتىمىن.

داستارحان تولى تاماق، ولار سىيماعانى سونشالىق تاماقتى ۇستى-ۇستىنە ەكى قاتار قىلىپ قويدىق. ىشىمدىك جايلى ۇندەمەي-اق قويايىن. قىسقاسى، قارىن جارىلعانشا جەدىك تە، سىلقيا تويىپ ىشتىك تە. سوڭىندا ەسەپشوت اكەلگەندە التىنبەكتىڭ كوزىلدىرىگى بۋلانىپ كەتتى. ەسەپ ايىرىسۋ ءۇشىن قولىمداعى التىن ساعاتىممەن قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولدىم. تۋعان كۇنىمە سىيلانعان سىيلىق بولاتىن. ەسەسىنە تويلاعانىمىز ەستەن كەتپەستەي بولدى.

چايكوۆسكيي مەن سءارسەنبايەۆ

كوپ ۇزاماي التىنبەك وقۋىن ءتامامداپ، الماتىعا كەتتى. ول جاقتا قازتاگ-قا جۇمىسقا ورنالاستى دەپ ەستىگەنىم بار. مەن بولسام ءالى ينەمەن قۇدىق قازىپ ءجۇردىم.

كەيدە قوڭىراۋ شالىساتىنبىز. ءبىر رەت گالۋشكيناداعى بمكي-تىڭ جاتاعىنا مەنى ىزدەپ كەلگەنى ەسىمدە. ءىسساپارعا كەتتى مە، الدە باسقا شارۋاسى بولدى ما، انىعىن بىلمەدىم. مەندە تۇراقتاپ، اقشاسىن ۇنەمدەگىسى كەلدى.

كوزىم ونىڭ پيدجاگىنا ءتۇستى. كلاسسيكا ستيلىنە جاقىن. ءتۇسى كينولىق رەجيمگە جاقىن (كينوداعىداي-رەد.). ونى كيدىم دە قىزدارعا قىرىڭداۋعا كەتتىم. التىنبەك ەكەۋمىزدىڭ ولشەمىمىز سايكەس كەلەتىن. يىعى كەڭىرەك، بويى ۇزىنىراق بولسا دا پيدجاك مەنىڭ ۇستىمدە ءىلميىپ تۇرمادى.

كۋرستار ون التىنشى قاباتتا تۇراتىن. مەن التىنبەككە چايكوۆسكيي دەگەن لاقاپ اتى بار جىگىتتىڭ قاسىنان ورىن تاۋىپ بەردىم. ونىڭ كورشىسى ءبىر جاققا كەتىپ قالعان بولاتىن. سوندىقتان كەرەۋەت بوستىن.

چايكوۆسكيي جايلى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ كەتپەسەم بولماس. ونىڭ شىن اتى ەستە دە قالماپتى.

جاڭاعى چايكوۆسكيي سىبىردەن ەدى. ونىمەن قاتار بويىندا «دوستويەۆششينكا» بولاتىن (ءوزىن-وزى قيناپ، جانىن جەگىدەي جەپ وز-وزىنە تالداۋ جاساۋ، كەز كەلگەن ادامعا سىر اقتارۋعا قۇمارتۋ-رەد.). ءتۇننىڭ ورتاسىندا جەتىپ كەلىپ، بۇكىل جارىقتى قوسىپ، «اققۋلار كولىنىڭ» پلاستينكاسىن ويناتىپ قويۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان دا ونى چايكوۆسكيي دەپ اتاپ كەتكەن.

ول شىن مانىسىندە چايكوۆسكييسىز ءومىر سۇرە المايدى ما الدە ساياسيبيۋرو مۇشەلەرىنىڭ جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ اتموسفەراسى ۇنايدى ما بىلمەدىم. قيىن سۇراق ءارى جاۋابى دا سان قيلى بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىرەۋلەر «ەسۋاس» دەپ كەسىپ ايتسا، بىرەۋلەر «اۋرۋ» دەپ جىلى جاۋىپ قوياتىن شىعار.

التىنبەك ەندى كوزىن جۇما بەرگەن ەدى، چايكوۆسكيي كەلە قالاپتى. قىستىڭ كۇنى ەكەنىنە قاراماستان بۇكىل تەرەزەلەردى اشىپ تاستاپ (ماسكەۋدىڭ قىتىمىر ايازىنا شىداماعان ناپولەون سوعىستان جەڭىلىپ قالعانىن بىلەمىز)، جارىقتى جاعىپ تاستاعان. تاڭەرتەڭ كىرىپ كەلسەم التىنبەك قىمتانىپ العان، قولىنا نە تۇسكەن، سونى جامىلا بەرگەن. قالىڭ كيىمنىڭ اراسىنان مۇرنى عانا سوپايىپ كورىنىپ تۇر.

- قالايسىڭ؟ – دەيمىن.

- مىناۋ، ەپتۆامات، تەرەزەنى اشىپ تاستاپ ۇيىقتايدى ەكەن –دەدى.

«وركەن-گوريزونتتاعى» التىنبەك

ماسكەۋگە ولجاس ومار ۇلى (سۇلەيمەنوۆ – رەد.) كەلدى. جالعىز ەمەس، قاسىندا ءوز ادامدارى بار. ولجاس ومار ۇلى قازاقستاندا يادروعا قارسى قوعامدىق قوزعالىس قۇرىلىپ جاتقانىن، مەملەكەتكە ەرىكتىلەر قاجەت ەكەنىن ايتتى. مىندەتتى تۇردە قاتارعا قوسىلۋىڭ كەرەك، بۇل ماسەلەگە الەم نازار سالادى، تاعدىردىڭ تىزگىنىن قولعا الاتىن كەز كەلىپ جەتتى، جالپى سەن پاتريوتسىڭ با الدە تەزەكسىڭ بە تيگىزىپ، ءتىلىپ ايتتى.

مەنىڭ «تەزەك» بولعىم كەلگەن جوق، اسىرەسە «سيىردىڭ جاپاسىنداي جالپيىپ كىمگە قاجەتىڭ بار؟» دەگەندەي. كۋرسىمدى ءتامامداپ وتانىمدى يادرولىق قاۋىپتەن قورعاۋعا اتتاندىم. ول جىلدارى «كينا» جوق-تىن. «ءقازاقفيلمنىڭ» اۋماعىندا قاڭعىما يتتەر جۇگىرىپ جۇرەتىن.

التىنبەك بولسا، اشىربەك كوپىشيەۆتىڭ شاقىرتۋىمەن «اراي-زاريا» جۋرنالىنا اۋىستى. ايتا كەتەتىنى، قىزىق جۋرنال بولاتىن. جۋرنالدا كىلەڭ دارىندىلار ىستەگەن ەدى.

«ارايدان» كەيىن التىنبەك «وركەن-گوريزونت» ستۋدەنتتىك گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ كوتەرىلەدى.

مەن ول كەزدە يادروعا قارسى قوزعالىستىڭ ورگانى «امانات-يزبيراتەل» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ ۇلگەردىم.  باستاپقىدا التىنبەككە قولدان كەلگەنشە كومەكتەسىپ ءجۇردىم. سوسىن ول كومەككە مۇقتاج بولمادى. ءوزى-اق ءىلىپ اكەتتى.

«وركەننىڭ» رەداكسياسى قازىرگى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسى عيماراتىنىڭ ىشىندە ورنالاسقان بولاتىن. اكادەمياعا دەيىن اتالمىش كورپۋستا قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى ورنالاسقانتىن. كەزىندە وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن ەمتيحاندى سول جەرگە بارىپ تاپسىرعانبىز.

التىنبەكتىڭ گازەتى كوپ ۋاقىت وتپەي جاتىپ كوپ تيراجبەن ساتىلا باستادى، قاسىقتاپ ەمەس، شەلەكتەپ بەدەل جيناي باستادى. ءسويتىپ ەل ىشىندەگى ەڭ تانىمال گازەتتىڭ بىرىنە اينالا جونەلدى. مۇنىڭ ءبارى ءبىر رەداكتوردىڭ ارقاسى دەۋ قيىن، سەبەبى ۇجىمنىڭ وراسان ەڭبەگىن اتاپ وتپەسەك ابەستىك بولار. دەگەنمەن رەداكتوردىڭ ءرولى اسا ماڭىزدى ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت.

التىنبەكتى جوعارى جاقتاعىلار بايقاي باستادى. ول بۇگىنگى الماتىلىق اكىميات وتىرعان ورنالاسقان عيماراتتىڭ ىشىندەگى الىنباس قامالداي كورىنەتىن ءداۋ ەسىكتەرگە كىرە باستادى.  ونىڭ اۋزىنان ءنۇرقادىلوۆ، جولداسبەكوۆ، ءابدراحمانوۆ دەگەن ەسىمدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىم.

قىسقاسى، اعالار التىنبەككە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ونىسى تۇسىنىكتى دە. التىنبەك ويتكەنى ولارعا بارلىق جاعىنان سايكەس كەلدى: جاس، ماقساتشىل، ماسكەۋلىك ديپلومى بار، كوپشىل، ەكى تىلدە دە ەركىن سويلەيدى، جالپى تۇر-الپەتى كەلىسكەن سىمباتتى ازامات. ءبارىن تەز قاعىپ الادى. ونىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ەشتەڭە جوق بولاتىن.

ءبىز سيرەك كورىسەتىن بولدىق. التىنبەك كۇيگەلەك بولا باستادى. بوس ۋاقىتى ازايدى، ناعىز ىسكەر ادامعا اينالدى. سودان كەيىن مەن قازاققا وكپەم قارا قازانداي بولىپ، اقش-قا ۇشىپ كەتتىم. 1991 جىلدىڭ سوڭىندا مورمونداردىڭ استاناسى SLC-تەن (ەس-ەل-سي)، تارقاتىپ ايتقاندا سولت-لەيك-سيتيدەن ءبىراق شىقتىم.

جالعاسى بار.

اۋدارعان: جازيرا بايدالى