باستاپقى كەزدە رەسمي جۇمىس توبى ارقىلى ۇسىنىلعان قازاق ءتىلى ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ 25 تاڭباسى كوكەيگە قونعان سياقتى ەدى. ءبىراق، نەگە 26 تاڭبا ەمەس دەگەن وي دا مازالاعان. سونىمەن قاتار، ڭ، ع، چ، ج، ءا، ءو، ءۇ ارىپتەرىن (فونەمالارىن) hg، gh، ch، zh، ae، oe، ue ديگرافتار ارقىلى بەرۋ ۇتىمدى ءتارىزدى كورىنگەن. «ەگەر وسى جەتى تاڭبانى ۇستىنە نوقات ءتارىزدى بەلگى قويۋ ارقىلى دياكريتيكالىق ادىسپەن بەرەتىن بولساق ۇلكەن قيىندىققا دۋشار بولامىز» دەسكەنبىز.

ەرتەدە كيريلليساعا كوشكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن ۇ ءارپىنىڭ بەلدەۋدەگى سىزىعى بۇرىن ۋ تاڭباسىنىڭ ۇستىندە دايەكشە تۇرىندە تۇراتىن بولدى. ورتالىقتاعى بەدەلدى ءبىر گازەتتىڭ تاقىرىپتاعى ۇلى ستالين دەگەن سوزىندەگى ۋ-دىڭ توبەسىندەگى سىزىقشاسى باسپاحانادا باسۋ كەزىندە ۇشىپ كەتىپ، ۋلى ستالين بولىپ حالىققا تاراپ كەتىپ، ارتى گازەت رەداكسياسى «كوسەمدى قارالادى، وعان ءتىل تيگىزدى» دەگەن ۇلكەن دۇربەلەڭگە ۇلاسىپ، باسىلىم باسشىسى، كەزەكشى جۋرناليستەر قاتاڭ جازاعا تارتىلعان. ءوز باسىمدا لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە اتالعان جەتى ءارىپتى دياكريتيكالىق ادىسپەن تاڭبالاساق سونداي كەمشىلىككە تاعى دا ۇرىنبايمىز با دەگەن  ءقاۋىپ قىلاڭ بەرگەنى راس. سوندىقتان دا ديگرافتى قولدانۋ جونىندەگى ۇسىنىسقا قوسىلعانىم بار. وعان بارا-بارا ءبارىمىزدىڭ دە كوزىمىز ۇيرەنىپ، قولىمىز  جاتتىعىپ كەتەتىن بولار دەپ ويلاعانمىن. الايدا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى، القالى جيىنداردا كوپشىلىكتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، عالىمدار مەن ءتىل ماماندارىنىڭ قاتىسۋلارىمەن بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋ بارىسىندا ديگرافتاردى قولدانۋدىڭ قيىنشىلىقتارى جان-جاقتى كوز جەتكىزە ايتىلدى. ساليقالى پىكىرلەر ورتاعا سالىندى.

سونىمەن قاتار، ا، گ، ن، و، ۇ سياقتى ارىپتەردىڭ سىڭارلارى ءا، ع، ڭ، ءو، ۇ ارىپتەرىن بەلگىلەۋدە  دايەكشەنى (اپوستروفتى) ولاردىڭ وڭ جاعىنا قويۋ دا ناتيجە بەرمەدى. سەبەبى، سوزدەر ورىنسىز سوزبالانىپ جازىلاتىن ەدى، ءارى تاسىمال كەزىندە قولايسىز. ماسەلەن، جەتى ارىپتەن تۇراتىن ءسوز ەكى-ۇش دايەكشە قوسىلىپ جازىلاتىن بولسا، ونشاقتى ءارىپتىڭ ورنىن الىپ، سويلەمدەردىڭ سيقىن دا بۇزاتىن ەدى. بۇل اسىرەسە، قالىڭ جۇرتشىلىق ءۇشىن وڭاي بولمايتىنى  بەلگىلى بولدى.

قازاقتا «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن ساناعا ۇلكەن وي سالاتىن ناقىل ءسوز بار. جان-جاقتى كەڭەسىپ، ويلاسۋدىڭ ناتيجەسىندە، حالىقتىڭ وي-پىكىرلەرىمەن ساناسقان پرەزيدەنت جارلىعىنا قوسىمشا ەنگىزدى. وندا ەندى دايەكشەلەر (اپوستروفتار) ءارىپتىڭ وڭ جاق جانىنا ەمەس، ۇستىنە قويىلاتىن بولىپ ناقتىلاندى. ءسويتىپ، سوزدەردى دايەكشەلەر ارقىلى ورىنسىز سوزبالاپ جازۋعا نۇكتە قويىلدى. سونداي-اق، جارلىققا ەنگىزىلگەن قوسىمشادا ش، چ ارىپتەرى sh، ch ديگرافتارىمەن بەلگىلەندى. مەنىڭشە، بۇل ديگرافتارمەن بەرۋ الىدە ويلاستىرا ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن جايت ءتارىزدى. سەبەبى، ءبىز ويلاسا كەلە سول ديگرافتاردان ىرگە ۇزگەن جوق پا ەدىك؟ ءارى اعىلشىن گرافيكاسىندا ءجيى قولدانىلىپ، اياق باسساڭ الدىڭنان شىعاتىن س ءارپى ءوز ورنىن تاۋىپ تۇرماعان سەكىلدى.

سەنتركرەديت دەگەن ءسوز لاتىنشا بانك ماڭدايشالارىندا CenterCredit دەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايقارا جازۋلى تۇر. سوندا ءبىز ونى قازىرگى بەكىتىلگەن لاتىن قارپىنە اۋدارساق  كيريلليساشا س-نىڭ ورنىنا لاتىنشا س ءارپىن سالىپ CenterKredit دەپ جازۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ جالپى س، ش، شش، چ، س ارىپتەرىن لاتىن الىپبيىنە اۋىستىرۋدا شاتقاياقتاۋ بارلىعى بايقالادى. سونىمەن قاتار، كيريلليساداعى ءى، ي، يارىپتەرىن الماستىرعان Ii،II ارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرى بىردەي. بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق، ۇقساس. بۇل جازۋدا دا، وقۋدا دا قيىندىق تۋعىزادى. كوپە-كورنەۋ شاتاستىرادى. ءارى قازىرگى قولدانىستاعى پەرنەتاقتادا ەكىنشى Iء-نىڭ كىشى ءارپى دە جوق. العا قاراي كوپشىلىكتىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە وراي قازاق تىلىنە نەگىزدەلگەن لاتىن ارىپتەرىنە وزگەرىستەر ەنگىزىلەتىن كۇن بولسا مۇنى ءبىر ىزگە سالۋ شاراسىن دا ويلاستىرۋ قاجەت سياقتى.

حالىقتىڭ بۇل الىپبيگە دە تەز جاتتىعىپ، مويىنسۇنىپ كەتەتىنە كۇمانىمىز جوق. وعان سان ءتۇرلى  العىشارتتار جاسالىنىپ جاتىر. گازەت-جۋرنالداردىڭ، تەلەارنالاردىڭ،   تەلەحابارلاردىڭ اتاۋلارى، باسىلىمداردىڭ شىعاتىن كۇندەرى، قاي مەزگىلدەن بەرى جارىق كورىپ كەلە جاتقاندىقتارى، باسقا دا تانىستىرىلىمدارى، ايدارلارى، ارناۋلى  بەتتەرىنىڭ اتتارى تۇراقتى تۇردە لاتىن قارىپتەرىمەن بەرىلىپ، بارشانىڭ كوزدەرىن ۇيرەتۋگە، وي، تۇيسىكتەرىنە قوزعاۋ سالۋعا بەرىك قادامدار جاسالىنۋ ۇستىندە. انا ءتىلىمىزدىڭ ۇلكەن جاناشىرى رەسپۋبليكالىق  ۇلت گازەتى «انا ءتىلى» ءوز بەتتەرىندە لاتىن قارپىنە كوشۋگە قاتىستى ماتەريالداردى كوپتەپ بەرۋمەن بىرگە ابايدىڭ قارا سوزدەرىن لاتىن قارپىمەن ءنومىر سايىن بەرىپ تۇرۋدى داستۇرگە ەنگىزۋى وتە ۇتىمدى بولدى. سونداي-اق، ءار سانىنان ەلباسى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىنىڭ جازىلۋى مەن دىبىستالۋىن قوسا بەرگەن كەستەنى، ونىڭ جانىنان كيريلليسا جانە لاتىن نۇسقالارى قاتار ۇسىنىلعان ءبىر ماقالانى وقىپ وتىرۋ – وقىرماننىڭ تانىمىن ارتتىرۋعا، جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەنۋگە زور سەپتىگىن تيگىزەتىن ءتيىمدى ءادىس. قالالار مەن اۋىلدىق جەرلەردە دە كاسىپكەرلىك ورىندار مەن دۇكەندەردىڭ  دە ماڭدايشا جازۋلارىنا، قاسبەتتەرىنە، جارنامالارعا لاتىن قارىپتەرىن قولدانۋ ۇردىستەرى باستالدى. دەمەك مۇنىڭ ءبارى – قازاق ءتىلىن كيريلليسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدىڭ بۇكىلحالىقتىق قولداۋعا يە بولعاندىعىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنىڭ باسقى جاعىندا جوعارى وقۋ ورنىنداعى ستۋدەنتتىك شاعىمدا اۋىل مەكتەبىنەن شەتەل ءتىلىن كورمەي، وقىماي كەلگەن مەن اعىلشىن ءتىلى ءپانىن وقۋىما تۋرا كەلدى. سوندا ونىڭ سويلەمدەرىنىڭ  ءبىرقاتارىنىڭ جازىلۋى ءبىر باسقا دا، وقىلۋى ءبىر باسقا ەكەنىنىڭ سەبەبىن سۇراعانىمىزدا ءپان وقىتۋشىسى:

– اعىلشىن ءتىلى سوزدەرىنىڭ وزدەرىڭ بايقاعانداي جازىلۋى مەن وقىلۋى ءار باسقا بولاتىن تۇستارى جەتەرلىك. ونى جۇرە-بارا تۇسىندىرەمىز، وزدەرىڭىز دە تۇسىنەسىزدەر، – دەگەن ەدى. سول ايتقانىنداي، لاتىن ءالىپبيىن دە كەلە-كەلە قامشى سالدىرماي تەز ءتۇسىنىپ كەتەتىنىمىز كامىل.

مەكتەپتىڭ جوعارى سىنىبىندا وقىپ ءجۇرىپ، جازعى ءۇش اي دەمالىستا جايلاۋداعى مالدى اۋىلدان وقيتىن كىتاپ تاپپاي داعدارعانىم بار. سوندا قولىما لاتىن الىپبيىندەگى كىتاپ ءتۇسىپ، ورىستە قوي باعىپ ءجۇرىپ، ونى ءوز بەتىممەن زەردەلەپ، وقۋعا كوشتىم. ۇزاقتى كۇن بويى ەجىكتەۋىمنىڭ ارقاسىندا  وزىمە بەيتانىس ارىپتەردى شامالاپ شىعارىپ، ۇيرەنىپ، بارا-بارا وقۋعا توسەلىپ كەتتىم. دەمەك، ىنتا بولسا الىنبايتىن قامال جوق. كوز قورقاق، قول باتىر دەگەن وسى. كۇنى ەرتەڭ-اق لاتىن ءالىپبيىن دە جازىپ، وقۋدىڭ شىڭىنا شىعامىز.

قازىرگى قولعا العانىمىز باستاپقى شارالار عانا. الدا قاتپار-قاتپار جۇمىستار كۇتىپ تۇر. سولاردىڭ ەڭ باستىسى حالىقتى لاتىن ءقارپىن جازۋعا جاتتىقتىرۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، قازاق تىلىنە نەگىزدەلگەن لاتىن ءقارپىن بارشا قاۋىمعا ۇيرەتۋدى وسى باستان قولعا العان ءجون. ول ءۇشىن بالالارمەن قاتار ەرەسەكتەرگە ارنالعان ۇيىرمەلەر اشۋ، مەكتەپتەردىڭ جانىنان ورىندار جاساقتاپ، وقىتۋ جولدارىن قاراستىرعان ابزال. بۇل بۇكىلحالىقتىق شارادان شالعاي ەلدى مەكەندەردەگى  تۇرعىندار دا شەت قالماعاندارى ورىندى بولادى. كيريلليساعا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن ەرەسەكتەردىڭ ىقىلاس-نيەتتەرىن، كوڭىل اۋاندارىن لاتىن ارپىنە اۋدارۋدا ءبىرشاما قيىندىقتار تۋاتىنى اقيقات. ايتسە دە شىنداپ قولعا الىنسا، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ىقپالدى جۇر-گىزۋگە دەن قويىلسا ءبارى ءالى-اق جونگە تۇسەدى.

بۇگىنگى الەۋمەت وزدەرىنىڭ رۋحاني الەمدەرىنە سەرىك بولعان سۇيىكتى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنان قول ءۇزىپ قالامىز با دەگەن الاڭداۋشىلىقتارى دا جوق ەمەس. ول كىتاپتاردى قايتكەندە وقۋعا مۇمكىندىك الاتىندىقتارىن سانالارىنا جەتكىزە ۇعىندىرۋ پارىزىمىز. قازىردە  الەۋمەتتىك جەلىلەردەن قاجەتتى كىتاپتاردى تاۋىپ الىپ وقۋعا بولادى دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. جۇرتتىڭ بارىندە بىردەي، اسىرەسە، جايلاۋ تورلەرىندە، ەگىن القاپتارىندا، مۇناي ءوندىرۋ الاڭدارىندا ەڭبەك ەتەتىندەردىڭ ۇيلەرىندە، جۇمىس ورىندارىندا ونداي قۇرالدار بولا بەرمەيدى ەمەس پە؟ ءارى بايىرعى كىتاپتاردىڭ ءبارى بىردەي الەۋمەتتىك جەلىگە ەنىپ بولعان جوق.

قالاي دەسەك تە، قازاق تىلىنە نەگىزدەلگەن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – زامان تالابى. وعان بارشامىز بىردەي، اسىرەسە، زيالى قاۋىم وكىلدەرى بەلسەنە اتسالىسسا الىنبايتىن قامال جوق.

تولەگەن جاڭاباي ۇلى