ءالىپبيىن لاتىن قارپىنە اۋىستىرۋدى قولعا العان قازاق ەلى وعان كوشۋدىڭ العىشارتتارىن باستاپ كەتتى. بۇگىنگە دەيىن ەلباسى جارلىعىمەن ونىڭ ەكى نۇسقاسى بەكىتىلىپ، حالىق اراسىندا كەڭ تالقىلانعان بولاتىن. ءالىپبي اۋىستىرۋ تاريحي جاۋاپكەرشىلىك بولعاندىقتان، لاتىن گرافيكاسىن مەڭگەرۋدە مۇقياتتىلىق، بىرىزدىلىك كەرەك. «نۇر وتان» پارتياسى اتىراۋ قالالىق فيليالىندا «قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا سەمينار ۇيىمداستىرعان وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارما وڭىردەگى وقىتۋ ورتالىقتارى جەتەكشىلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، بۇل ماڭىزدى قادامدا بىرلەسە جۇمىس جاساۋعا شاقىردى. قۇندى وي-پىكىرلەر مەن ۇسىنىستار ايتىلعان اتالمىش شاراعا فيلولوگ ماماندار مەن ءتىل جاناشىرلارى، قالالىق، اۋداندىق، مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ بولىمدەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قاتىستى.
مانشۇك مۇحانبەتقالييەۆا، وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارمانىڭ ءبولىم باسشىسى:
– ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – تۇرعىندارعا لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەتۋدىڭ ءتيىمدى جولىن قاراستىرۋ. بۇگىنگە دەيىنگى باسقوسۋلاردا الىپبيگە قاتىستى وي-پىكىرلەر ايتىلسا، ەندى ونى تالقىلاپ جاتۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق. العا قاراي ۇمتىلىپ، ءسىز بەن ءبىز بولىپ بىرلەسە وتىرىپ وقىتۋ ماسەلەسىن ۇيىمداستىرۋىمىز قاجەت. بۇل تۇستا ايماقتاعى وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ ءرولى زور. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن ۇيرەتەدى جانە ولار مەملەكەتتىك ەمەس، جەكەمەنشىك ورتالىقتار. الايدا، لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ بارلىعىمىز ءۇشىن تيىمدىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا»، قويان-قولتىق جۇمىس جاساۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ءالىپبي اۋىستىرۋ – ماڭىزدى قادام. ونىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى دا از ايتىلعان جوق. سوندىقتان، بۇل باعىتتاعى سالماقتى ويلارىڭىز بەن ناقتى ۇسىنىستارىڭىز ەسكەرىلەتىن بولادى.
ءابىلحان تولەۋىشوۆ، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى اتىراۋ وبلىستىق فيليالىنىڭ ءتوراعاسى:
– قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا الىپبيگە كوشۋى – تاۋەلسىز مەملەكەت پەن قازاق قوعامىنىڭ جەكە دارا ءىسى مەن تاڭداۋى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، يننوۆاسيالىق جاڭعىرۋ ۇدەرىستەرىمەن قاتار، عىلىم مەن ءبىلىم سالالارىنىڭ الدىنا دا ماڭىزدى مىندەتتەردى قويعانى بەلگىلى. ىسكە اسىپ جاتقان «ءۇش تۇعىرلى ءتىل»، قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ساياساتى – انا ءتىلىمىزدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ وركەنيەتتى ەلدەرمەن، وزگە تىلدەرمەن قاتىناسقا ءتۇسىپ، ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە جاسالىپ جاتقان ىزگى قادام.
ءبىزدىڭ قازاققا ءتان توعىز (ءا، ع، ق، ڭ، ءو، ۇ، ءۇ، ءى، ھ) دىبىسىمىز بار. وسى دىبىستارىمىزدىڭ لاتىن الىپبيىندە تاڭبالاۋ ءقارپىن جۇيەلەپ الۋىمىز كەرەك. ءقازىر بۇل ەلىمىزدە كەڭ تالقىلانىپ جاتىر. بيىلعى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن لاتىن ارىپتەرىنىڭ ءبىر ستاندارتى بەكىتىلۋى ءتيىس.
يساتاي بالماعامبەتوۆ، وبلىستىق «اتىراۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
– راس، لاتىن ءالىپبيى – حالىقارالىق گرافيكا. دەمەك، لاتىن – تەحنولوگيانىڭ ءتىلى. جاستار جاڭا تەحنولوگيا ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن. كۇندەلىكتى تەلەفون، ايپاد، نوۋتبۋكتاردىڭ ءتىلى جاستار ءۇشىن كومەككە كەلە الادى. جاڭا ءالىپبيدى بالالار مەكتەپتەن ۇيرەنەدى. ەندەشە، ءالىپبيدى ۇيرەتۋدە قيىندىقتارعا تاپ بولاتىن اۋديتوريا قانداي؟ ارينە، بۇل ورتا جاستان اسقان ەرەسەكتەر اۋديتورياسى. وسى رەتتە ماقساتتى اۋديتورياعا ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارى كومەككە كەلۋى ءتيىس.
جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەتۋگە ەكى اپتا مەن ءبىر اي ارالىعىندا كۋرستار ۇيىمداستىرىلسا جانە وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسى قالامەن عانا شەكتەلمەي، اۋدان، اۋىلداردى دا قامتىسا، ناقتى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەر ەدىك. جۇمىستى جەدەلدەتۋ ءۇشىن، جاڭا ءالىپبيدى ونلاين رەجيمدە ۇيرەتۋگە باعىتتالعان ۇيالى تەلەفونعا ارنايى قوسىمشالار جاسالىپ، ينتەرنەتكە ەنگىزىلسە، تىپتەن ءتيىمدى بولادى.
ال، وقۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتى اقىلى بولا ما؟ بۇل ءوز الدىنا بولەك قاراستىراتىن ماسەلە. دەسە دە، مەنىڭشە وقۋ ورتالىقتارىن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى سۋبسيديا بولىنەتىن بولسا، بۇل دا ناتيجەگە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءبىر فورماتى بولار ەدى.
ءالىپبي اۋىستىرۋ تاريحي جاۋاپكەرشىلىك بولعاندىقتان، لاتىن گرافيكاسىن مەڭگەرۋدە دە مۇقياتتىلىق كەرەك. جۇمىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ينتەرنەت كەڭىستىكتە ناسيحاتتاۋدان باستاعانىمىز دۇرىس. ءبىر اقپاراتتىق حابار كيريلليسامەن بەرىلسە، سول نۇسقانى جانىندا لاتىن گرافيكاسىمەن جاريالاۋ تاجىريبەسىن ەنگىزۋگە بولادى. ياعني، ەكى اقپاراتتى سالىستىرا وقۋ ارقىلى وقىرماننىڭ دا كوزى جاتتىعا تۇسەدى، ارىپتەر دە جادىندا جاتتالا باستايدى. ناۋرىز ايىنان باستاپ «اتىراۋ» گازەتى ءوزىنىڭ اتاۋىن لاتىن گرافيكاسىندا جازا باستادى. سونىمەن بىرگە، گازەتتىڭ ىشكى بەتتەرىنىڭ اتاۋلارى دا لاتىنشا جازىلۋدا. بۇل دا بولسا، ءبىزدىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاساعان قادامىمىز بولىپ وتىر. ءالىپبي اۋىستىرۋ ەشبىر سالانى اينالىپ وتپەيتىندىكتەن، بۇگىنگى كۇننەن باستاپ كەز كەلگەن مەكەمە اتاۋلارىن جاڭاشا جازىپ، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىن ۇلكەن فورماتتا شىعارىپ، ناسيحاتتاي تۇسكەن ءجون.
ايگەرىم بەردىعالييەۆا، «نەسىبەلى» وقۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى:
– وسىدان ەكى اي بۇرىن ماحامبەت اۋدانىندا وقۋ ورتالىعىن اشتىق. تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسى بويىنشا، قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن وقىتامىز. اۋدانداعى جالعىز وقۋ ورتالىعى بولعاندىقتان، بالالار بىزگە كەلىپ قوسىمشا ءبىلىم الىپ، ءتىل ۇيرەنەدى. الداعى ۋاقىتتا لاتىن ءالىپبيىن وقىتۋدى قولعا الاتىن بولامىز. وبلىستا ارنايى كۋرستار جۇرگىزىلسە، ەڭ الدىمەن مۇعالىمدەردى وقىتىپ الۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
جەمىس تىلەپقالييەۆا، يندەر اۋداندىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى:
– «لاتىن ءالىپبيىن قايدا بارىپ ۇيرەنەمىن؟» دەگەن ادامنىڭ ويىنا الدىمەن وقۋ ورتالىقتارى تۇسەدى. ياعني، سالماق تا وسى ورتالىقتارعا تۇسەدى. ول جەردە دە لاتىن ءقارپىن ۇيرەتەتىن بىلىكتى مامان بولۋى كەرەك. سوندىقتان، وبلىستاعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى فيليالى مۇعالىمدەردى دايىندىقتان وتكىزۋى كەرەك دەپ سانايمىن. بۇل ءۇشىن يساتاي قۇندىزباي ۇلى ايتىپ وتكەندەي، ارنايى سۋبسيديالار قاراستىرىپ، وقۋ ورتالىقتارىمەن بايلانىس ورناتقان ءتيىمدى.
ءمۇتيعوللا ناسيحانوۆ، يساتاي اۋداندىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى:
– وبلىستىق ءتىل باسقارماسى وڭ باستامانى قولعا الىپ، اۋدانداردا كوشپەلى سەمينارلار ۇيىمداستىرىلىپ، تۇسىندىرمە، ناسيحاتتىق جۇمىستار جۇرۋدە. بۇل شارالاردان اۋىلدىق وكرۋگتەر جۇرتشىلىعى دا تىس قالىپ جاتقان جوق. ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنا باراتىندار مەن وزگە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جۇمىس جاسايتىن تۇرعىندار بىرتىندەپ لاتىن ءتىلىن ۇيرەنەدى. ءبىزدى ويلاندىراتىنى – زەينەتكەرلەر مەن ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ايەلدەر، جۇمىسسىزداردىڭ جايى. وقىتۋ ورتالىقتارى قوعامنىڭ وسىنداي توپ وكىلدەرىنە قولداۋ كورسەتۋلەرى قاجەت.
جۇمازيا ءابدىراحمانوۆا، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
– قازىرگى ۋاقىتتا لاتىن ءقارپىن قولدانۋ، ەڭ الدىمەن، زامان تالابى. لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنىمىز بەلگىلى. بۇل – مەملەكەتىمىز ءۇشىن بىردەن-بىر قاجەتتى فاكتور. «نەنى ۇتامىز، نەدەن ۇتىلامىز؟» دەپ وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جاتۋدىڭ ەندى قاجەتتىلىگى جوق، ول كەزەڭنەن وتتىك. سوندىقتان، العا قاراي ۇمتىلاتىن بولامىز. كونستيتۋسيامەن بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. ال، ونىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ، ەڭ ءبىرىنشى ەل ازاماتتارىنا بايلانىستى.
لاتىن ءالىپبيى جايىندا ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعانىمىز جوق. 1929-1940 جىلدار ارالىعىندا بۇل تاجىريبە ءبىزدىڭ جازۋ تاريحىمىزدا بولدى. ياعني، بۇل وتكەنىمىزگە قايتا ورالۋ، قايتا جاڭعىرتۋ بولىپ سانالادى. ءالىپبيدىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى ساتسىزدەۋ شىعىپ، ءبىراز الاڭداتتى. الايدا، جىل باسىندا بەكىتىلگەن 32 ارىپتەن تۇراتىن، اپوستروفتى ەكىنشى ءالىپبي نۇسقاسىندا قازاقتىڭ ءتول دىبىستارى تولىق قامتىلعاندىعى كوڭىلگە قوندى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن باسى ارتىق دىبىستار الىنىپ قالدى. بۇرىنعى 42 ارىپكە قاراعاندا 32 ءارىپ جەڭىلىرەك بولماق. دەسەك تە، ءالى دە پىكىرلەر ايتىلۋدا. ول اپوستروفپەن بەرىلىپ وتىرعان «ۋ»، «ج»، «ءۇ» دىبىستارىنا قاتىستى. مامان رەتىندە ءوزىم ۋ مەن ءۇ دىبىسىنىڭ ورنىن اۋىستىرسا دۇرىسىراق بولا ما دەگەن پىكىردەمىن. قاي-قاي الىپبيدە حالىقارالىق ستاندارتپەن نەگىزدەلۋ كەرەك، ولاي بولاتىن بولسا، وسى ەكى ءارىپتىڭ ورنى اۋىسىپ تۇرعانداي كورىنەدى. قازاق ءتىلى زاڭدىلىعى بويىنشا ءبىر دىبىس ءبىر تاڭبا بولۋى كەرەك. افريكات دىبىس، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تىركەسى ەجەلدەن بار. جازبا تىلىندە بولماعانمەن، سويلەۋ تىلىندە ديالەكتىلەردە كەزدەسەدى. ماسەلەن، «دجوق» دەيتىن جامبىلدىقتاردىڭ ءسوزى. بۇل قازاق تىلىندە بولماعانمەن دە، تۇركى تىلىنە ورتاق افريكات دىبىستار. سوڭعى ءالىپبي نۇسقاسىنداعى 31، 32ء-شى «ش»، «چ» ەكى دىبىستىڭ قوسىندىسىمەن بەلگىلەپ وتىرعان بولسا، «ج»-نى دا مەملەكەتتىك ستاندارتتاعى «z» پەن «h» بەلگىلەسە ونىڭ ەشقانداي ارتىقتىعى بولماس ەدى. سەبەبى، بۇل حالىقارالىق نەگىزدە قالىپتاسىپ قالعان ستاندارت.
2022 جىلدان باستاپ جاڭا ءالىپبيدى ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىلارى وقي باستاسا، ارادا ءۇش جىل وتكەن سوڭ 2025 جىلدان باستاپ جاڭا گرافيكاعا كوشەتىن بولامىز. ەندەشە، ول كەزگە ءالى ۋاقىت بار دەپ ارقانى كەڭگە سالماي، وسى باستان الىپبيگە كوز ۇيرەتۋىمىز كەرەك. بۇل جۇمىستى بانكتەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى اتاۋلارىن وزگەرتۋدەن، كەيبىر مەكەمەلەر مەن مەيرامحانالار، دۇكەندەر دە اتاۋىن لاتىن قارپىمەن جازۋدان باستاپ كەتتى. ونى تۇسىنبەي، وقي الماي جاتقان ادامدى كورمەيمىز. كوپشىلىككە تۇسىنىكتى. ادامدار بىرتە-بىرتە كوز ۇيرەتە باستاۋى قاجەت. كوپشىلىك جەرلەردەگى جازبالاردى كوبەيتىپ، حالىقارالىق تەرميندەردى پايدالانۋ قاجەت. بۇل وقۋ ورتالىقتارىنا دا قاتىستى.
لاتىن ءالىپبيىن مەڭگەرگەن سوڭ، دۇرىس، تازا سويلەۋگە دە قايتادان كەلەمىز. ءبىراق، مەنىڭ ءبىر نارسەنى اشىپ ايتقىم كەلەدى، وزگەرەتىن – ءبىزدىڭ ءسوزىمىز ەمەس، ءالىپبي مەن جازۋىمىز.
لاۋرا عازيزوۆا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ اتىراۋ وبلىسى بويىنشا فيليالى ادىسكەرى:
–قازاق ەلى تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءوز ءالىپبيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تاڭداپ وتىر. بۇل اسا ماڭىزدى وقيعا. سونىمەن بىرگە، ءارتۇرلى تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك سەبەپتەرمەن دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراعان قانداستارىمىز ءۇشىن دە قولايلى. جالپى، جاڭا ءالىپبي تاۋەلسىز سانانىڭ جاڭعىرۋىنا باستايدى، دۇنيەنى تانۋىمىزدى وڭايلاتادى. كيريلليسا جازۋىن الەمنىڭ 12 مەملەكەتى عانا پايدالانادى ەكەن. ال، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ 80%-ى وسى لاتىن الىپبيىنە كوشكەن. وسىنىڭ ەسەبىنەن باسقا تىلدەردى ۇيرەنۋگە دە مۇمكىندىگىمىز ارتادى.
وبلىس دەڭگەيىندە ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ اتىراۋ وبلىسى بويىنشا فيليالى قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى تۋراسىندا اقپارات بەرۋدە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ تىلدىك بىلىك-داعدىلارىن ارتتىرۋدا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. اتاپ ايتساق، وسى جىلى فيليالدا «رەسمي جازىلىم: مەملەكەتتىك تىلدە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋ جانە لاتىن الىپبيىمەن تانىسۋ» اتتى بىلىكتىلىك ارتتىرۋ سەمينارلارىن جانە اۋدانداعى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن سكايپ ارقىلى دارىستەر وتكىزىپ، اقپارات بەرۋ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىردى.
مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءۇش ءتىلدى مەڭگەرۋ بىلىك-داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا جىل سايىن «مەملەكەتتىك ءتىلدى دەڭگەيلەپ وقىتۋ»، ورىس ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى كۋرستارى وتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا فيليالدا اتالعان كۋرستاردى لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەپ وقىتۋ قولعا الىنعان.
سەمينار بارىسىندا «Dostar EngLish center» وقۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى انۋاربەك وتەشقالييەۆ جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىمەن بىرلەسكەن جوبا اياسىندا 14-19 جاس ارالىعىنداعى جاستارعا تەگىن اعىلشىن ءتىلىن وقىتاتىندارىن مالىمدەپ، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىن ۇيرەتۋ دە وقۋ ورتالىقتارىنىڭ قاتىسۋىمەن كەلەر جىلدىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە جۇزەگە اسسا دەگەن ۇسىنىسىن ايتتى. وسى ورايدا وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارما باسشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ايگۇل قۋانىشيەۆا بۇل ماسەلە كەلەر جىلدىڭ جوسپارىندا ەسكەرىلگەندىگىن مالىمدەدى.
وڭىردە تىلدەر وقىتاتىن مەملەكەتتىك ورتالىقتار جوق. ال، جەكەمەنشىك وقىتۋ ورتالىقتارى قانداي ماسەلەنى دە الەۋمەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە، تەندەر ارقىلى باسقارمامەن تىعىز بايلانىس جاساي وتىرىپ جۇزەگە اسىرا الادى. دەمەك، بۇل ورتالىقتار جەكەلەگەن ماقساتتار جولىندا عانا ەمەس، ەلدىك ماسەلەلەرگە دە ەتەنە ارالاسقاندارى ءجون. سەبەبى، بىرلەسكەن ءىس قاشان دا بەرەكەلى بولماق.
پىكىر قالدىرۋ