ءقازىر «تاۋەلسىزدىك بىزگە نە بەردى؟» دەگەن سۇراق كوپ. وعان جاۋاپ تا جەتەدى. تاۋەلسىزدىك اپەرگەن تەڭدىكتىڭ ءبىرى — تاريحىمىزدى تارازىلاپ، وتكەندى جاڭارتىپ، وشكەنىمىزدى قايتارىپ، «اقتاڭداقتاردىڭ» ورنىن تولتىرۋدامىز. كەزىندە پاتشالىق رەسەيدىڭ سەنزۋراسى جاريالاناتىن باسپا ونىمدەرىن تەكسەرىپ، جاريالاۋعا «بولمايدى» دەگەن جەرلەرىن اق بوياۋمەن بوياپ، جاسىرعان، وشىرگەن. باسپاحاناداعى ارىپتەردى قايتا تەرىپ وزگەرتۋ وتە قيىن، ءارى ۋاقىتتى كوپ الاتىن بولعاندىقتان، الىنعان ءسوز، سويلەمدەر ورنى اقتاڭداق بولىپ قالادى ەكەن. بۇل اقتاڭداقتار كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە ودان ارمەن مولايدى. اسىرەسە الاشورداشىلار ەسىمدەرى تەك ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا كەڭىنەن اتالا باستادى.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ قازاق قاۋىمىندا جاپپاي قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىك تۋا باستادى. پاتشانىڭ تاقتان قۇلاتىلۋى ەزگىدە جاتقان قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىنتتى، جىلدار بويى اڭساعان ءازاتتىق ءۇمىتىن وياتتى. قازاقتىڭ ءالدىڭعى قاتارلى زيالى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءوزىن-وزى باسقارۋعا دەگەن نيەت پەن قۇلشىنىس پايدا بولدى. ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بويى وتارلىقتا كۇن كەشكەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىنىڭ ويانىپ، بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق جاڭا ۇردىستەرگە قول سوزۋى زاڭدىلىق ەدى. دەموكراتيالىق جاڭارۋ نىشاندارىن ەل اراسىنا تاراتىپ، ونى ىسكە اسىرۋ جۇمىستارىندا ۇلتتىق «قازاق» گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان قازاق زيالى قاۋىمى ەرەكشە ءرول اتقاردى. ولاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1917 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ، قازاق جەرىندەگى 6 وبلىستا جاپپاي قازاق سەزدەرى وتكىزىلە باستاعان ەدى. حالىقتىڭ زيالى قاۋىمىنان بولەك جەرگىلىكتى باسقارۋشى، ءدىني ءارى داۋلەتتى تاپ وكىلدەرى باس قوسقان بۇل تاريحي جيىنداردا جاڭاشا باسقارۋ، ءبىلىم بەرۋ، سوتتىق، ءدىن، ت.ب. ماڭىزدى ماسەلەلەر قاراستىرىلعان بولاتىن. وبلىستىق سەزدەردەن سوڭ 1917 جىلعى 21-28 شىلدە ارالىعىندا ورىنبوردا جالپى قازاق قۇرىلتاي سەزى وتكىزىلىپ، وندا ۇلتتىق «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا وكىمەتىنىڭ رەسمي تۇردە نەگىزى قالانعانى بەلگىلى. ۇلتتىق پارتيا مەن وكىمەت قۇرۋ يدەياسى بۇدان ەرتەرەك پايدا بولعاندىعىن ايتا كەتۋ كەرەك، ول جەر-جەردەگى جيىنداردان سوڭ بىرتە-بىرتە ىسكە اسىرىلعان بولاتىن.
باسقا وڭىرلەر سەكىلدى قوبدا جەرى دە بۇل ساياسي ناۋقانداردان تىس قالعان جوق، ونىڭ توپىراعىنان الاشقا مۇشە بولعان بىرنەشە قايراتكەر شىقتى. ولاردىڭ ءبىرقاتارى 1917 جىلى 2-8 كوكەك ارالىعىندا ورىنبوردا بولىپ وتكەن تورعاي وبلىستىق I قازاق سەزىنە قاتىسقان. بۇل ادامدارعا توقتالماس بۇرىن اتالعان تاريحي جيىن تۋرالى ازداعان مالىمەت بەرە كەتكەن ءجون.
تورعاي وبلىستىق I قازاق، سەزى — تاريحىمىزداعى اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى. سەبەبى بۇل پاتشا قۇلاتىلعاننان كەيىنگى قازاق جەرىندە وتكىزىلگەن تۇڭعىش ۇلتتىق باس قوسۋ بولاتىن، مۇندا العاش رەت ۇلتتىق ماڭىزعا يە ماسەلەلەر قاراستىرىلدى. العاشقى بولىپ ۇيىمداستىرىلعاندىقتان بۇل جيىن قازاقتىڭ باسقا وڭىرلەرىنە ۇلگى بولدى، ءسال كەيىنىرەك وتكىزىلگەن باسقا وبلىستىق سەزدەر كوبىنە وسى تورعاي سەزىنىڭ قارارلارىن قايتالادى. تورعاي جيىنىنىڭ ءبىر وبلىس كولەمىنەن شىعىپ، جالپى ۇلتتىق دەڭگەيدە بولىپ ەتكەنىن بەلگىلى تاريحشىلار ك. نۇرپەيىسوۆ پەن م. قويگەلدييەۆ تە ەرەكشە اتاپ وتەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل جيىنعا وبلىسقا سول تۇستا ەنگەن اقتوبە، قوستاناي، ىرعىز جانە تورعاي وڭىرلەرىنەن عانا ەمەس، قازان مەن ۋفادان، قازاقستاننىڭ اقمولا، سەمەي، سىرداريا وبلىستارىنان، بوكەي ورداسىنان، بارلىعى 300-دەن اسا دەلەگاتتار قاتىسقان. سەزدى بەلگىلى الاش قايراتكەرى، «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ اشقان. اتالمىش جيىننىڭ م. دۋلاتوۆ، س. قادىربايەۆ، ا. قالمەنوۆ، ۋ. تاناشيەۆ، و. الماسوۆ سىندى بەلسەندى الاش ليدەرلەرىنىڭ ىقپالىمەن وتكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.
وسى تاريحي باس قوسۋعا قوبدادان ءابدىحاميد جۇندىبايەۆ، كەرەي تۇرىموۆ، توقماعامبەت جانتاسوۆ، مۇحامەدالى مەڭدىبەكوۆ، ەسماعامبەت التىباسوۆ جانە شىن-تاي ءدارجانوۆ سەكىلدى ازاماتتار قاتىسادى. بۇلاردىڭ اراسىنان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ارداقتى ۇلدارى ءاليحان بوكەيحا-نوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن بىرگە «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا بەلسەنە اتسالىسقان جانە ونىڭ باعدارلاماسىن جازعان جەتى قايراتكەردىڭ ءبىرى ءابدىحاميد جۇندىبايەۆتى ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. قوبدا جەرىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى ءارى ماقتانىشى ءابدىحاميد جۇندىبايەۆ 1893 جىلى قازىرگى تالساي اۋىلىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول — الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، ونىڭ تورعايلىق توبىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى. 1906-1909 جج. ارالىعىندا ورىنبورداعى ورىس-قازاق مەكتەبىندە، ەكى جىلدىق قازاق مۇعالىمدەر ۋچيليششەسىندە وقىعان، جۋرناليست، پۋبليسيست ءارى اۋدارماشى بولعان. ول وقۋلاردى بىتىرگەن سوڭ تۋعان جەرىنە قايتا ورالىپ، قوبدا بولىسىنىڭ № 5 اۋىلىنىڭ ازاماتى سانالعان جانە وسىندا قوسىبايەۆ اتىنداعى ءبىر كلاستىق ۋچيليششەنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ قىزمەت ەتكەن. ساياسي احۋالدارعا بەلسەنە ءۇن قوسىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن الاش ورگانى — «قازاق» گازەتىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى ماقالالار جاريالاپ وتىرعان. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ، تورعاي وبلىستىق كوميسسارى بولعان ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوز بۇيرىعىمەن ءابدىحاميدتى وبلىستىق كوميسساريات جانىنداعى ايرىقشا تاپسىرمالار جونىندەگى كىشى شەنەۋنىك ەتىپ بەكىتكەن. كوپ ۇزاماي اقتوبە ۋەزىندە زەمستۆونى ەنگىزۋ جونىندەگى نۇسقاۋشى بولىپ تاعايىندالعان.
ءابدىحاميد 1917 جىلعى شىلدە جانە جەلتوقسان ايلارىندا ورىنبوردا وتكىزىلگەن جالپىقازاق سەزدەرىنىڭ ءجۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاسادى. 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن وسى جيىنداردىڭ سوڭعىسىندا جەدەل تۇردە اۆتونوميا جاريالاۋدى جاقتاپ داۋىس بەرەدى. اتالعان سەزدە ابدىحاميدتەن باسقا جانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر، اسپانديار كەنجين، ءۋاليدحان تاناشيەۆ، عۇمار قاراش، ساعىندىق دوسجانوۆ، باقىتكەرەي قۇلمانوۆ باستاعان، نەگىزدەرىن باتىس قازاقستاندىق الاش قايراتكەرلەرى قۇراعان 33 ادام ءشۇعىل تۇردە جەكە قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋدى تالاپ ەتكەنىمەن، ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، تۇراعۇل اباي ۇلى، سەيدازىم قادىربايەۆ باستاعان 42 دەلەگات مۇنداي شارانى ءالى ەرتە دەپ تاۋىپ، اۆتونومياعا قارسى داۋىس بەرگەن بولاتىن.
ءابدىحاميدتىڭ 1917 جىلدىڭ كوكەك ايىنداعى تۇڭعىش تورعاي سەزىنە دەلەگات رەتىندە قاتىسقانى ايتىلدى. ال سول جىلعى 20-25 تامىز ارالىعىندا وتكەن II تورعاي وبلىستىق قازاق سەزىنىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى وسى جەرلەسىمىز بولاتىن. الدىڭعى جيىندارداي ورىنبوردا ەمەس، اقتوبەدە وتكىزىلگەن بۇل باسقوسۋعا اقتوبە، قوستاناي، ىرعىز جانە تورعاي ۋەزدەرىنىڭ دەلەگاتتارى قاتىسقان. سەزد پرەزيديۋمى 5 ادامنان تۇرعان: ءتوراعاسى مىرزاعازى ەسبولوۆ، مۇشەلەرى رەتىندە ساعىندىق دوسجانوۆ پەن احمەت تۇڭعاشين سايلانسا، حاتشىلارى تەل جامانمۇرىنوۆ پەن ءابدىحاميد جۇندىبايەۆ بولعان. جيىن باعدارلاماسى مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسى، قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسى، جەر ماسەلەسى، حالىققا ءبىلىم بەرۋ، سوت سەكىلدى 15 وزەكتى ماسەلەلەردى قاراستىرىپ، العاشقى ماسەلەلەر بويىنشا رەسەيدە دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس، ال قازاق حالقى ءۇشىن ۇلتتىق-تەرريتوريالىق جالپىقازاق اۆتونومياسىن ەنگىزۋ قاجەت دەگەن قارارلار شىعارادى. ءابدىحاميد بۇل جيىندا باستى رولدەردىڭ ءبىرىن اتقارعان. الاش وردا تۋرالى قۇجاتتاردى جيناپ، 1929 جىلى جارىققا شىعارعان ن.مارتىنەنكو اقتوبەدەگى سەزد تۋرالى ەسكەرتپەسىندە بىلاي دەپ كورسەتەدى: «...ەتوت سەزد، كاك ي ۆ درۋگيح گۋبەرنياح، پرو-حوديل پود رۋكوۆودستۆوم تاكيح دەياتەلەي كاك دوششانوۆ، جۋندۋبايەۆ، ياۆلياۆشيميسيا ۆپوسلەدستۆيي زاپراۆيلامي پارتيي «الاش». پرينياتىە رەزوليۋسيي گوۆوريات و توم، چتو روسسيا دولجنا بىت دەموكراتيچەسكوي فەدەراتيۆنوي رەسپۋبليكوي ي و نەوب-حوديموستي سوزدات ساموستوياتەلنۋيۋ كيرگيزسكۋيۋ ناسيونالنۋيۋ پارتيۋ...».
مۇندا اتالعان ساعىندىق دوسجانوۆ اقتوبە وڭىرىنەن شىققان بەلگىلى الاش قايراتكەرى بولاتىن، ول بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن ءتوراعالىقتان باس تارتقان ەسبولوۆتىڭ ورنىنا، جيىننىڭ قالعان جۇمىسىنا ءتوراعالىق ەتكەن.1917 جىلدىڭ اۋمالى-توكپەلى ءبىر كەزەڭدەرىندە ءابدىحاميد الاش ورگانى – «قازاق» گازەتىن شىعارۋدى دا ءوز مىندەتىنە العان. بۇل تۋرالى بەلگىلى ريەۆوليۋسيونەر، اقىن ءارى قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋلليننىڭ اتاقتى «تار جول، تايعاق كەشۋىنەن» بىلە الامىز. مۇندا ساكەن ءابدىحاميدتىڭ اتالعان گازەتتىڭ سول جىلعى 27 اقپانداعى نومىرىنە شىققان ماقالاسىن مىسال كەلتىرگەن. سول ماقالانىڭ سوڭعى جاعىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «...وسىنداي زاماننىڭ اۋدارىلىپ تۇرعان شاعىندا، جۇرت گازەت حابارىنا اسا مۇقتاج ەكەندىگىن ويعا الىپ، جان-جاققا حابار بەرىپ، ءجون سىلتەپ، نۇسقا كورسەتىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ باسىندا ءتۇرعان ازاماتتاردىڭ ورىنبوردا جوق ەكەنىن كورىپ، جاۋىن تىلەگەن ەگىن قالپىنداعى جۋرتتىڭ ۇمىتىنە قارسى بارۋ نيەتىمەن ورىنبورگا فيەۆرال باسىندا كەلىپ، باسىن قوسقان اقتوبە ۋەزىنىڭ تومەندە اتى اتالعان ازاماتتارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا «قازاق» گازەتىن شىعارۋدى مەن موينىما الدىم... زامان اۋدارىلىپ تۋرعان شاعىندا داعدىلى جولمەن ءجۇرۋ، ءبىر باعىتقا ماڭداي قويۋ — قيانداعى قيىن ءىس. سوندىقتان گازەت وقۋشىلار زامانىنىڭ قۇبىلۋىمەن ەسەپتەسۋى كەرەك. «قازاقتىڭ» سوڭعى جۇرەتىن جولى — حالىققا بولىپ جاتقان وزگەرىستەن حابار بەرۋ، زامانىنا قاراي امال قىلۋ، جول كورسەتۋ، ساسقاندا الدىنان شىعىپ، جاردەم بەرۋ ماڭدايىندا عانا بولاشاق... ءابدىحاميد ءجۇندىباي ۇلى».
كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن جەرلەسىمىز ءابدىحاميدتىڭ 24 جاسىندا-اق قازاقتىڭ ەڭ كوپ تارايتىن، بەتكە ۇستار ۇلتتىق گازەتىن شىعارۋدى قولعا العانىن كورەمىز. قيىن كەزەڭدە مۇنداي جاۋاپتى دا اۋىر جۇكتى موينىنا الۋ — ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ءىس. ال ساكەننىڭ جوعارىداعى سوزدەردى كەلتىرۋدەگى ماقساتى، ارينە، ءابدىحاميدتى ماقتاۋ ەمەس، سەبەبى يدەولوگيالىق تۇرعىدان الاشتىقتارعا قارسى بولعان ريەۆوليۋسيونەر اقىن ولاردى قاتتى سىنعا الىپ وتىرعان.
1917 جىلى قازان توڭكەرىسى ورىن الىپ، ەلدە بىرتە-بىرتە كەڭەس ۇكىمەتى ورناي باستاعانى بەلگىلى. ءوزى ايتقانداي، زاماننىڭ اعىمىمەن ءابدىحاميد تە الاشتىڭ كوپتەگەن قايراتكەرلەرى سەكىلدى كەڭەستەر جاعىنا شىعادى. ولاردىڭ وي-ارماندارى قانداي بيلىكتىڭ قۇرامىندا بولماسىن ءوز ۇلتىنىڭ جارقىن بولاشاعىن ورناتۋعا، مۇڭ-مۇقتاجدارىن شەشۋگە، ماقسات-مۇددەلەرى ءۇشىن ايانباي كۇرەسۋگە تىرىسۋ، سوعان ۇمتىلۋ ەدى. مىسالى، قازاق ولكەسىن باسقارۋ ءۇشىن 1919-1920 ج.ج. ۋاقىتشا اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت (كيرريەۆكوم) قۇرىلعان كەزدە الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ەتەدى. بۇل وتە جوعارى لاۋازىم بولاتىن. وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ ول قازاق جەرىنىڭ قوستاناي، قىزىلجار، كوكشەتاۋ سەكىلدى سولتۇستىك ۋەزدەرىن وزدەرىنە بەرۋدى تالاپ ەتكەن رەسەي قۇرامىنداعى ءسىبىر ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتىنىڭ (سيبريەۆكوم) ۇسىنىسىنا ۇزىلدى-كەسىل-دى قارسى شىعىپ، ول جەرلەردىڭ قازاقتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى شۇرايلى جەرلەر ەكەندىگى تۋرالى دالەلدى بايانداما جاساپ، ءتىپتى، وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قازريەۆكوم تاراپىنان ماسكەۋگە دە بارعان بولاتىن. داۋلى ماسەلە قازاقتار ءۇشىن وڭىنان شەشىلگەنى بەلگىلى، ەگەر احمەت جانە ونى قولداعان باسقا دا ۇلتىمىزدىڭ ابزال ۇلدارى بولماعاندا اتالعان تاماشا جەرلەر كورشى مەملەكەتكە ءوتىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
بۇل جەردەگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز — الاشتىڭ ارىس ازاماتتارىنىڭ قاي وكىمەت قۇرامىندا بولماسىن ءوز ۇلتىنىڭ جوعىن جوقتاپ كۇرەسكەندىگىن كورسەتۋ. سوندىقتان دا ءابدىحاميدتى دە، باسقالارىن دا الاش يدەيالارىن تاستاپ، قىزىلدار جاعىنا شىقتى دەپ ەشقانداي جازعىرۋعا بولمايدى، ءبىرتۇتاس ۇلت يدەيالارى ولاردىڭ جۇرەگىندە ماڭگىلىك مازداپ تۇرعان بولاتىن... ءابدىحاميدتىڭ كەڭەستەر تۇسىنداعى قىزمەتىنە كەلسەك، ول 1918 جىلى 21 ناۋرىز بەن 3 كوكەك ارالىعىندا ورىنبوردا بەلگىلى ريەۆوليۋسيونەر ءا. جانگەلديننىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكەن تورعاي وبلىستىق كەڭەستەر سەزىنىڭ جۇمىستارىنا قاتىسادى.
اتالعان سەزدە حالىققا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعاندا ءابدىحاميد ەلدىڭ ءوز بالالارىن انا تىلىندە وقىتۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعاندىعىن اشىنا ايتىپ، وبلىستا جەدەل تۇردە ۇلتتىق مەكتەپ مۇعالىمدەرىن دايارلايتىن مەدرەسەلەر اشۋدى تالاپ ەتەدى.
وسى جيىندا ول س. دوسجانوۆ، جاس اقىن بەرنياز كۇلەيەۆ جانە ت.ب. بىرگە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى ءارى پرەزيديۋم حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ بەكىتىلەدى. سەزد كوپشىلىك داۋىسپەن ماسكەۋدەگى اسكەري ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتكە وبلىس قۇرامىنداعى 4 ۋەزدىڭ ءارقايسىسىنان 2 ادامنان (ورىس جانە قازاق ۇل-تىنان) بارلىعى 8 ادامدىق دەلەگاسيا جىبەرۋدى قابىل الادى. اقتوبە ۋەزىنىڭ اتىنان ءابدىحاميد باراتىن بولىپ شەشىلەدى. سەزد پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەلىگىنە، حاتشىلىعىنا ۇمىتكەرلەر وزدەرىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايلارىنان قىسقاشا مالىمەت بەرۋگە ءتيىس بولعان كەزدە، س. دوسجانوۆ پەن ءابدىحاميد وزدەرىنىڭ پارتيادا جوق ەكەندىكتەرىن، كەڭەس وكىمەتىنە ءىش تارتاتىندىقتارىن جانە اسا ۇلكەن مال-مۇلىكتەرگە يە ەمەستىكتەرىن ايتقان. دوسجانوۆ پرەزيديۋم مۇشەلىگىنە وتەدى، ال ءابدىحاميدتىڭ حاتشى بولىپ بەكىتىلگەنى ايتىلدى.
ءا. جۇندىبايەۆ تۋرالى مۇنان كەيىنگى دەرەكتەر ءار جەردەن ۇزىك-ۇزىك كەزدەسەدى. ول تورعاي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە ۇزاق ۋاقىت بولماعان سياقتى، سەبەبى 1918 جىلعى ماۋسىم ايىمەن مەرزىمدەلەتىن ءبىر قۇجاتتان ونىڭ اتقارۋ كوميتەتىنەن شىعۋىنا بايلانىستى ورنىنا باسقا ادام سۇراتىلعان حات كەزدەستى.
تاعى ءبىر ارحيۆ ءقۇجاتىندا اقتوبە ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى ءوزىنىڭ 1920 جىلعى 24 ماۋسىم كۇنگى كەزەكتى وتىرىسىندا وسى كوميتەت مۇشەسى جۇندىبايەۆتىڭ «ونىڭ جۇيكە اۋرۋىنا شالدىعۋىنا بايلانىستى» ءوزىن كوميتەت مۇشەلىگىنەن شىعارۋدى وتىنگەن ارىزىن قاراعاندىقتارى ايتىلادى. ءبىراق وتىرىس مۇشەلەرى ونىڭ ءوتىنىشىن نەگىزسىز دەپ تاۋىپ، قابىلداماعان، 2 اپتالىق دەمالىس قانا بەرىپ، وسى مەرزىم بىتكەن سوڭ كوميتەت قۇزىرىنا قايتا ورالۋىن مىندەتتەگەن. وسىعان قاراعاندا، ءابدىحاميد وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنەن كەيىن ۋەزدىك كوميتەتكە اۋىسقان سىڭايلى. اقتوبە وبلىستىق ءپارتارحيۆىنىڭ ءبىر مالىمەتىندە 1920 جىلعى قىركۇيەكتە سول كەزدە قوبدا بولىسى قاراعان اقبۇلاق اۋدانى (ۋەزى) بولشيەۆيكتەرىنىڭ III پارتيالىق كونفەرەنسياسىنىڭ پروتوكولىندا جۇندىبايەۆتىڭ اۋداندىق كوميتەت مۇشەلىگىنە كانديدات رەتىندە سايلانعانى تۋرالى دەرەك بار. مۇندا اتى اتالماعان، تەك فاميلياسى كورسەتىلگەن. نەگىزىندە ول ءوز اتىن ابدۋل-حاميد نە ابدۋلحاميد دەپ جازعان. الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى ءمىرجاقىپتىڭ دا ءوزىن مير-ياكۋب دەپ جازعانى بەلگىلى.
جالپى، ءابدىحاميدتىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قوعامدىق قىزمەتتەن كەتۋى 1920 جىلدار ەكەنى تالاس تۋدىرمايدى. ءبۇل كەزەڭ ونىڭ ءومىر سوققىلارىنان قاجىپ، رۋحاني جۇدەپ جۇرگەن كەزى بولۋ كەرەك. جازۋشى عالىم احمەدوۆ جەرلەسىمىزدى 1917 جىل شاماسىندا كورگەن. بۇل تۋرالى ول: «ءابدىحاميتتى 1917 جىلى ءبىر رەت كورگەنىمدە، پەنسنە كوزىلدىرىك تاققان، ءاققۇبا، ادەمى جىگىت ەدى، الاش باعدارلاماسىن جاساۋعا بەلسەنە ارالاسقان، 1918 نە 1919 جىلى قايتىس بولدى...»، — دەپ جازادى. ءبىراق بەلگىلى تاريحشى قايدار الداجۇمانوۆ ونىڭ كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ باسپا ءسوز سالاسىندا قىزمەت ەتىپ، اۋدارماشىلىقپەن اينالىسىپ، 1924 جىلى قايتىس بولعانىن جانە تۋعان جەرى تالساي ماڭىنداعى بۇلاق قىستاۋىندا جەرلەنگەنىن كورسەتەدى. اۆتور ءابدىحاميد تۋرالى العاشقى دەرەكتەردى جاريالاعاننان كەيىن، ونىڭ الماتىدا تۇراتىن ۇلى ەرمەكباي اقساقالدى ىزدەپ تاۋىپ، جولىققان بولاتىن. جاسى 80-نەن اسقان اقساقال نەگىزىندە ءابدىحاميدتىڭ تۋعان اعاسى امانقوستىڭ بالاسى ەكەن. ونىڭ ايتۋىنشا، الاشتىڭ ارداقتى ۇلى 1920 جىلى 27 جاسىندا قايتىس بولعان، وسىلايشا ونىڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قىزمەتتەن كەتۋى تۋرالى پايىمىمىز شىندىققا اينالدى. ءابدىحاميدتىڭ كەلىنشەگى ءزۇبايدا (ءاليانىڭ اكەسى نۇرماعامبەتتىڭ ءىنىسى بەكتىلەۋ بايدىڭ قىزى) امەڭگەرلىكپەن ءابدىحاميدتىڭ ءىنىسى مىرزاعۇلعا قوسىلعان. بۇلار ەرمەكباي اقساقالدى تۋعان بويىندا باۋىرلارىنا باسقان. ءابدىحاميدتىڭ ءوزىنىڭ ءۇش قىزى بولعان ەكەن، ولار بالا كۇندەرىندە قايتىس بولىپ كەتىپتى. ۇزاق جىلدار بويى باسپا ءسوز سالاسىندا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان ەرمەكباي اقساقال جاسى كەلسە دە ءوزىنىڭ جان-جاقتى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋلىعىمەن، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمەن تاڭ قالدىردى. دۇنيەدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىراتىن قاريا ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى ءار ءتۇرلى تاقىرىپ بويىنشا جيناعان گازەت-جۋرنال قيىندىلارىنان تۇراتىن كوپتەگەن بۋمالارىمەن تانىستىردى. وكىنىشكە وراي، ەرمەكباي اقساقال ءوزىنىڭ داڭقتى اعاسى تۋرالى كىتاپتى كورە الماي، جۋىردا باقيلىق بولدى.
ءابدىحاميدتىڭ شىعۋ تەگىنە كەلسەك، ول تەكتى تۇقىمنان. اكەسىنىڭ ەسىمى تەمىرعالي، اتاسى جارمي، ءجۇندىباي — ارعى اتاسى، ول فاميلياسىنا وسى ارعى اتاسىنىڭ ەسىمىن تاڭداعان. اكەسى تەمىرعالي دا، اتاسى جارمي دە پاتشالىق كەزەڭدە قوبدا بولىسىندا ءار جىلدارى 3 جىلعا سايلاناتىن حالىق ءبيى قىزمەتىندە بولعان، ولار تۋ-رالى مۇراعات دەرەكتەرىندە ايتىلادى.
جارمي ءجۇندىباي ۇلى 1869-1871 ج.ج. ارالىعىندا قوبدا بولىسى №2 اۋىلىنىڭ ءبيى بولعان. بولىستىقتىڭ ءوزى جاڭا ەرەجەگە قارسىلىقتىڭ سالدارىنان 1869 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندە قۇرىلعان بولاتىن، دەمەك، جارمي جاڭا رەفورما بويىنشا سايلانعان العاشقى سوتتىق بيلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇعان قوسا ول 1881-1883 ج.ج. بولىس سايلاۋىنا تۇسكەن، ءبىراق از داۋىس جەتپەي، بۇل قىزمەتكە قول جەتكىزە الماعان. ال ونىڭ ۇلى تەمىرعالي بولسا 1887-1889، 1893-1898 جىلدار ارالىعىندا N24 اۋىل ءبيى قىزمەتىندە بولعان. 1890-1892 ج.ج. بيلەر سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتىپ تۇرسا دا، ءوز كانديداتۋراسىن ەكىنشى رەت وتكىزىلگەن بولىستىق سايلاۋعا ۇسىنعان. ءبىراق بۇل سايلاۋدا جەڭە الماعان. بولىستىق كەزەڭدە 9 جىل حالىق ءبيى قىزمەتىندە بولعانىمەن تەمىرعالي جارمي ۇلى وسى لاۋازىمدا ەڭ ۇزاق ۋاقىت بويى بولعانداردىڭ بىرىنەن سانالادى.
ءابدىحاميدتىڭ ارعى اتاسى ءجۇندىباي دا ءوز كەزەڭىنىڭ بىلىكتى ادامى بولعانعا ۇقسايدى. ەرمەكباي اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ەتى ءتىرى بولعان ول جاس كۇنىندە كاسىپ ىزدەپ ورىنبور جاعىنا بارىپتى. سول جاقتا تاما رۋىنىڭ اتاقتى بايى قوڭىربايدىڭ قىزمەتىن جۇرگىزگەن. ىسىنە ۇقىپتى، ادال قىزمەتكەر بايعا ۇناپ، ول ءجۇندىبايعا تۋعان قىزىن بەرگەن ەكەن. كەيىن كوپتەگەن مال-مۇلىكپەن ەلىنە قايتارعان.
قوڭىربايدىڭ ۇلى سەيىتباتتال نۇرماعامبەتوۆ ۇزاق جىلدار بويى ءبورتى بولىسىن باسقارعان، تورعاي وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، زاۋرياد-حورۋن-جيي شەنىندە بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ول دا، ونىڭ ۇلى پاڭگەرەي نۇرماعامبەتوۆ تە توڭكەرىسكە دەيىن ورىنبور-اقتوبە وڭىرلەرىنە بەلگىلى، اتاقتى ادامدار بولعان. ولار تۋرالى مالىمەتتەر ارحيۆ دەرەكتەرىندە وتە كوپ ۇشىراسادى.
ءابدىحاميدتىڭ ارعى اتاسى ءجۇندىباي تۋرالى قىزىقتى ءبىر دەرەك تورعاي وبلىستىق باسقارماسىنىڭ اعا كەڭەسشىسى، قازاق تۇرمىسىن ءبىرشاما زەرتتەگەن ي.ي. كرافتتىڭ 1898 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن كىتابىندا كەزدەسەدى. بۇل اڭگىمەنى وعان جوعارىدا اتالعان سەيىتباتتال نۇرماعامبەتوۆ ايتىپ بەرگەن. ۇزىلىستەرمەن 1810-1825 ج.ج. ارالىعىندا قاراتاي سۇلتاننىڭ كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە حان بولۋعا ۇمتىلىپ، بيلىك ءۇشىن ۇزاق جىلدار بويى كۇرەس جۇرگىزگەنى بەلگىلى.
ول وسى كۇرەستە وزىنە باعىنباعان رۋلارمەن دە قىرعىن سوعىستارعا تۇسكەن. سۇلتان، اسىرەسە، ءوزىن مويىنداماعان جىلقىشى تابىن رۋىمەن قاتتى وشتەسىپ، قولىنا تۇسكەن وسى رۋ وكىلدەرىن ەشقانداي ءبىتىمسىز بىردەن ءولىم جازاسىنا كەسكەن. قارا-تايدىڭ جالپى تابىن اۋىلدارىنا قارۋلى قازاق اسكەرىمەن بىرنەشە مارتە بارىپ، اياماي شاپقانى تۋرالى مالىمەتتەر وتە كوپ.
مىنە، كرافتتىڭ جازۋىنشا، بىردە وسىنداي شايقاستاردىڭ بىرىنەن سوڭ قاراتاي جىلقىشى تابىننىڭ 200 ادامىن قولعا تۇسىرەدى. ولاردىڭ بارلىعىن بىردەي ءولىم جازاسىنا كەسكەن سۇلتان مويىندارىنا قىل ارقان سالىپ، اسۋعا بۇيىرادى. ۇكىم ورىندالار الدىندا قاراتاي تۇتقىندار ساپىن ارالاپ جۇرگەندە قولعا تۇسكەندەردىڭ ءبىرى وعان قوڭىربايدان سالەم دەسە كەرەك. الدىمەن بۇعان ءمان بەرمەي ءوتىپ كەتكەن ءسۇلتان سالدەن سوڭ تۇتقىندى وزىنە الدىرىپ، قوڭىربايدى قايدان تانيتىنىن سۇرايدى. سوندا تۇتقىن ءوز ەسىمى ءجۇندىباي ەكەنىن، قوڭىربايعا كۇيەۋ بالا بولىپ كەلەتىنىن، باي قاراتايعا ورىنبوردا سالەم بەرە بارعاندا قاسىندا بىرگە بولىپ، ءسۇلتاندى كورگەندىگىن ايتادى. قوڭىربايدىڭ وزىنە، ونىڭ اساۋ جىلقىشى تابىنداردىڭ اراسىندا جۇرگەنىن، ولاردى قاراتايدىڭ ولىممەن جازالايتىنىن، ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە سۇلتاننىڭ قولىنا تۇسە قالسا ءمۇنىڭ اتىنان سالەم ايتۋىن، سوندا عانا ونىڭ مەيىرىمى ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتقانىن جەتكىزەدى. ءجۇندىبايدى تىڭداپ بولعان قاراتاي ونى قايتادان بايلاۋعا بۇيىرادى، الايدا كەشكە بوساتىپ، ۇستىنەن بار كيىمىن شەشكىزىپ، جالاڭاش قايتارۋعا بۇيرىق بەرەدى. وسىنداي جارلىق بەرە وتىرىپ قاراتاي سۇلتان ءجۇندىبايعا ات تا، كيىم دە بەرىلمەۋىن، سەبەبى جىلقىشى تابىندارعا قارسى سوعىسىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ بوساتقان ادامدارىن ەشقاشان دا استىنداعى اتىمەن، ۇستىندەگى كيىمىمەن جىبەرمەۋگە انت ەتكەنىن ايتىپتى. ال قوڭىرباي قاراتايدىڭ سىيلايتىن ادامدارىنىڭ ءبىرى ەكەن. وسىلايشا، ءجۇندىباي ءبىر ولىمنەن قالادى، ال قالعان 199 تۇتقىننىڭ بارلىعى بىردەي ول-تىرىلەدى. ءابدىحاميدتىڭ ارعى اتاسى تۋرالى ءبىر دەرەك وسىلاي سىر شەرتەدى.
ءجۇندىباي وسى وقيعادان كەيىن تامالاردىڭ اراسىنا كوشىپ بارىپتى. جالپى، بۇلار جىلقىشى تابىننىڭ سارمانتاق بولىمىنەن، ونىڭ مۇرات اتالىعىنان تارايدى. ەرمەكباي اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ءابدىحاميد تە، اعاسى امانقوس، اكەسى تەمىرعالي، اتاسى جارمي — بارلىعى ابات بايتاققا قارسى سارىباستاۋ دەگەن جەردەگى ۇلكەن بەلەستە ورنالاسقان ەسكى قورىمدا جەرلەنگەن. ءابدىحاميد تۋرالى ءار جەردەن تام-تۇمداپ كەزدەسكەن دەرەكتەردىڭ وزىنەن ونىڭ ۇلتىن سۇيگەن، ونىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەر ەكەندىگى كورىنەدى. ول، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ داڭقتى جەرلەسىمىز، قوبدا جەرىنىڭ تۇلەگى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ەسىمى تۋعان جەرىندە دە بەلگىسىز بولىپ قالدى. ءابدىحاميدتىڭ قاستەرلى ەسىمىن اتاۋسىز قالدىرماي، كوشەلەرگە، مەكتەپتەرگە بەرۋگە بولار ەدى.
2006 جىلدىڭ 13 ساۋىرىندە ن. جەتپىسپايدىڭ جانە ا. ەسىپوۆتىڭ الاشورداشى ءا.جۇندىبايەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەرىمەن تانىسقاننان سوڭ، ونىڭ ۇلى ەرمەكبايمەن كەزدەسۋ ءۇشىن وڭتۇستىك استاناعا جول تارتتىم. سول كەزدەگى قوبدا اۋدانى اۋىلشارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى، بۇل كۇندە اقتوبە قالاسىنىڭ وسىنداي قىزمەتىنىڭ باسشىسى قادىربەك مەركاشيەۆ ەرمەكباي اقساقال ەلدەن ءدام تاتسىن دەپ، ءبىر ءىرى ىسەك اكەلىپ تاستادى. مەن ءوز كەزەگىمدە اقساقالدىڭ يىعىنا جاباتىن شاپان دايىنداپ، ابات-بايتاق كەسەنەسى تۇبىنەن تۋعان ەلدىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن الىپ، الماتىعا اتتاندىم. جولداسىم زويا ەتتى تۇگەل قويدىڭ ءوز قارنىنا سالىپ، اۋىزىن تىگىپ تاستاپ ەدى، تاعام جولدا بۇزىلماي استاناعا سول كۇيىندە جەتتى.
اقساقال جانە كەمپىرى ليديا فەدوروۆنا اجەمىزبەن كەنجە ۇلى الەكساندردىڭ ەرەكشە كۇتىمىندە ەكەن، اينالاسىندا تولعان كىتاپ-جۋرنالدارمەن قاتار ءبىر توبە دارى-دارمەكتەر. جاڭارىنان ءۇشقىن اتقان، جيعان-تەرگەنىن ۇرپاعىنا جەتكىزسەم دە-گەن ماقساتى بار، ەلدەن كەلگەن ماعان كوزىنە جاس الىپ قۋانىپ قالدى. قاتپاس-قارا تارامىس شال العاش كورگەندە ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىزىندەگى» بالىقشى شال سانتياگونى اينىتپاي ەسىمە ءتۇسىردى. سەكسەننەن اسقان، كارىلىك پەن ناۋقاسىمەن ارپالىسقان ەرمەكباي اقساقالدىڭ انگىمەسىن جازىپ الۋ وڭايعا تۇسپەدى، ول كەيدە ەنتىگىپ، داۋىسى تارىلىپ، كەيدە ءوزى وتكەن ومىرىنەن ءوزى شار-شاعانداي كورىنەتىن.
— قازىرگى ءومىر جۇماق قوي، — دەپ باستادى ول انگىمەسىن. جاڭاجولدا نەگىزىنەن تابىندار، ونىڭ ىشىندە بايعازىدان تارايتىن ەبەس، كەدەيعۇل، مالعارا مەن سارمان-تاقتار تۇراتىن. بىزدەر سارمانتاقتاردان تارايمىز، ءبىزدىڭ شەجىرەمىز تومەندەگىدەي:
ءبىزدىڭ جاققا اشتىق كەلدى، بالا كۇنىمىزدە وزەن بويى تولى جەمىس-جيدەك، قوعا-بورىقتى ەرمەك ءۇشىن تەرىپ جەيتىن ەدىك، ال وتىزىنشى جىلدارى سولاردى اشتان ول-مەۋ ءۇشىن جەيتىن بولدىق.وقۋعا قۇشتار بولدىم، ءسويتىپ نوۆوالەكسەيەۆكا قازاق ورتا مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇستىم. ورىس مەكتەبى اتام زامانىنان بار ەكەن. قازاق مەكتەبى بەرىرەكتە وتىزىنشى جىلدارى اشىلعان. جۇت جەتى اتالى دەگەن اشتىقتى قويىپ ەندى ماعان جەتىمدىك پەن جالعىزدىق ءتوندى.تۋعان شەشەم، امانعوستىڭ ايەلى اۋەس بولسا دا، مەنى تۋعان بويدا ءابدىحاميتتىڭ ايەلى ءزۇبايدا ەتەگىنە سالىپ اكەتكەن ەكەن. تەمىرعاليدىڭ بايبىشەسى مەن ەكىنشى ايەلى ەكى اجەم جانە ءزۇبايدا شەشە-لەرىم بىرىنەن كەيىن ءبىرى كوز جۇمىپ، مەن ناعىز تۋعان شەشەم اۋەسپەن قالدىم.ەرتەرەكتە ەسىمدە قالعانى اكەم ءابدىحاميت 1918 جىلى ءا. جان-كەلديننىڭ شاقىرۋىمەن ورىنبورعا كەتپەس بۇرىن، بولىستىق سايلاۋعا تۇسكەن.
مەنىڭ باسىما قارا كۇن تۋا باستادى. ءابدىحاميتتىڭ ءىنىسى مىرزاعۇل ۇستالىپ كەتتى. جوعارىدا ايتقانداي شەشەم اۋەسپەن قالدىم، باستان وتكەن قيىندىقتى ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءابدىحاميتتىڭ ءىنىسى كاكىم كەلىپ تۇراتىن، ءبىراق ەتى جۋاس، كەنجە رەتىندە ەركە وسكەن ونان كۇتەتىن كومەك پەن پايدا جوق. ول ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەسە دە 1942 جىلى مايدانعا الىنىپ، ستالينگراد تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى.
شەشەمنىڭ ارقاسىندا مەن جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىردىم. سوعىستىڭ الدىندا ينتەرناتقا 42 رۋبل، وقۋعا — 180 رۋبل تولەيتىن زاڭ شىقتى. ال ۇيدەگىلەر قولدارىنا 100 گرامم تارىدان بوتەن ءبىر تيىن المايتىن. وقۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان مەن ءتۇنى بويى ەگىلىپ جىلادىم، ءبىراق امال نەشىك...
ءبىر جاقسى قاسيەتىم بىلىمگە قۇشتار ەدىم، مۇمكىن بۇل اتالاردان دارىعان قاسيەت شىعار، ۇلدارىم دا ءبىلىمپاز ەكەنىنە قۋانامىن. قوبدا جەرىنىڭ اسىل ازاماتتارىنىڭ ءبىرى قوسوتكەلدىڭ جەزدىباي تابىنى حاسەن ناۋرىزبايەۆ بولاتىن. ونىڭ اكەسى ەرعازىنىڭ شىمنان سوعىلعان جەرتولەسى ءدال تاسماعامبەت تالىنىڭ تۇبىندە ەدى. ول دۇيسەنعالي قويباعاروۆپەن تۋما (ونىڭ ۇلى ۆلاديمير ۇزاق جىلدار باسپاحانادا ىستەدى).
وقۋدى جالعاستىرۋ نيەتىمەن مەن اقتوبەگە تارى تاسيتىن 4–5 ارباعا ىلەسىپ، وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيتىن حاسەنگە اتتاندىم. سەبەبى، ونىڭ ايەلى قازينا اتالاس جاقىندارىمىز ەدى. ول مەنى جىلى قابىلداعانى سونشالىق، جاقسىلىعىن ءومىر بويى ۇمىتقانىم جوق. بۇل 1940 جىلدىڭ قوڭىر كۇزى بولاتىن، بالالارى فرۋنزە — 8، مارات — 5، تامارا ءبىر جاستا ەدى. ول كەزدە «سوسياليستىك جول» گازەتىنىڭ رەداكتورى بەرىش رۋىنان قۇباش قوجامۇراتوۆ بولاتىن، كارىم ەرجانوۆ تا وسىندا.
— ءبىزدىڭ ۇيدە جاتىپ، وقي بەر، — دەدى اپامىز. ءسويتىپ مەن اقتوبەدە قالىپ № 6 مەكتەپتە وقي باستادىم، بۇل رەنتگەنزاۆودتىڭ قاسىندا. ءدال وسى كەزدە جاڭا جولدا اۋەس قايتتى دەگەن قايعىلى حابار جەتتى. مۇنى ماعان ايتقان ادام مەنىڭ كو-زىمنەن ءبىر تامشى جاس تامباعانىنا قايران قالدى. ەسەسىنە مەن جالعىز قالعان تۇندە تاڭ اتقانشا جىلادىم، ءبىراق كوز جاسى قايعىعا كومەكتەسە مە؟ مەن حاسەن اعانىڭ ۇيىندە سۋىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتىم، بۇكىل ءۇي جۇمىسىن ءوز مويىنىما الدىم. مەنى قينالتقان بۇل شارۋالار ەمەس ەدى. ولار ونشا قيىن دا بولعان جوق. قي-نالتقانى كۇن ساناپ ءتونىپ كەلە جاتقان سوعىس بۇلتى بولاتىن. ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ، ناننىڭ كەزەگىنە تۇرامىن، ال تالونمەن بەرەتىن پاەك ناندى نە تاڭەرتەڭ، نە كۇندىز الاسىڭ. مەكتەپتىڭ الدىندا پوليكلينيكا بولاتىن، كوريدورىندا تەرى ديۆان بار ەدى.
شارشايتىنىم سونشا، كۇنى بويى سوڭدا بارىپ ۇيىقتايمىن دا، كەشكە مەكتەپتەن كەلدىم دەپ ۇيگە قايتامىن. ءسويتىپ، مەن حاسەن اعانىڭ قامقورلىعىمەن 8 كلاستى تامامداپ، 1941 جىلى وبلىستىق گازەتكە كوررەكتور بولىپ ورنالاسىپ، ءبىر جىل جاسادىم. كەلەسى 1942 جىلى مەن ناعاشىم باقىتجانعا قايتىپ كەلدىم. قىركۇيەك ايىندا كۇتپەگەن جەردەن اۋپارتكومنىڭ ءبولىم مەڭگەنرۋشىسى راحمەتوللا اعنيازوۆ شاقىرتىپ، اۋداندىق «قوبدا ستاحانوۆشىلارى» گازەتىنە جۇمىسقا ورنالاسۋعا كومەكتەستى.
كولىكتەن رەداكسيادا جالعىز سوقىر تورى ات بولاتىن، اۋىلداردى سوعان ءمىنىپ ارالايمىز. مەن رەداكسيادا 1943 جىلدىڭ 7–قاڭتارىنا دەيىن قىزمەتتە بولدىم، سول كۇنى ماعان قىزىل ارمياعا شاقىرتۋ قاعازى كەلدى. راحمەتوللا اعامىز قايتادان شاقىرتىپ، ساعان «برونمەن» قالۋعا بولادى دەدى. ءبىراق مەن العان بەتىمنەن قايتپادىم.
... باشقۇرتستاننىڭ الكينو سوعىس لاگەرەندە كوميسسيا اۆياسيا ۋچيليششەسى-نە كۋرسانتتار قابىلداپ جاتىر ەكەن، ولاردىڭ قاتارىنا مەن دە ىلىكتىم. وسىلايشا ومسك، نوۆوسيبيرسك، بارناۋل ارقىلى التاي ولكەسىنىڭ پوسپەليحا دەريەۆنياسىنا باس تىرەدىك. ءقازىر ويلانىپ قاراسام، ءبىر قىزىعى، سەمەيدەن ءبىر قادام جەردە ەكەنبىز عوي. وسىندا باستاپقى ءبىلىم بەرەتىن باستاۋىش اۆياسيا مەكتەبى ورنالاسقان. سوعىس جاعدايىنا ساي ۇشقىشتار مەن اۆياسيا ماماندارى جەدەلدەتىپ دايىندالۋدا.
كەيىن بىزدەردى ەنيسەي وزەنىمەن تومەن جۇزە وتىرىپ كراسنويارسكىگە جەتكىزدى. بۇل قالادا بىزدەر شما–اۆيسيا كىشى ماماندارى مەكتەبىن ءۇش ايدا ءبىتىرىپ، اعا سەرجانت اتاعىمەن اۆياموتورشى ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىقتىق. ءسويتىپ، مەن قازان جانە ساراتوۆ اۆياسيا زاۋىتتارىندا ۇشاق اپپاراتتارىن قابىلداپ الاتىن كوميسسيا مۇشەسى بولىپ، باسقا دا قىزمەتتەر اتقارىپ، سول جاقتا ۇيلەنىپ، ەلگە جەتى جىل-دان سون 1950 جىلى ورالدىم. قاسىمدا ايەلىم ليديا فەدوروۆنا، ءبىر جاسار ۇلىم ۆلاديمير بار.
قايتادان، كوپ جىل وتكەننەن كەيىن تالدىسايعا باقىتجان ناعاشىما بارامىز دەپ شەشتىك. مەن وسى كۇنگە دەيىن جاسىم كەلسە دە، ناعاشىلارىم ساكەن، نۇرلىبەك، قادىربەك، قۋانىشبەكتەردى جاس شاعىنان باستاپ ەسىمدە ساقتاپ كەلەمىن. ولاردىڭ ءبارى ءقازىر ەر جەتىپ ازامات بولدى.
ەرمەكباي اعا مەن ليديا فەدوروۆنا جاس كەزىندە ۇلدارىمەن.ليديا فەدوروۆنا ۇلدارىمەن قازىرگى كەزدە.
— باقىتجان اقساقال ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزگەشە جان ەدى، — دەپ ليديا فەدوروۆنا اجەمىز دە شالىن قوستاپ قويدى. تۋعان جەرگە ورالعاندا ءبىرىنشى بولىپ امان-ساۋلىق سۇراسىپ، ونىڭ اق بوساعاسىن اتتايتىنبىز. اتامىز بويشاڭ، كەمپىرى كەرىسىنشە ونىڭ بەلىنەن كەلەدى. ۇيلەرى ءارقاشان جيناۋلى، تاپ-تازا. مەنى تانىستىرۋعا اكەلگەندە كەڭ پەيىلىمەن قارسى الىپ، باتالارىن بەرگەن.
ول اركەز ءوز تاربيەسىندە-گى كىشكەنتاي قۋانىشبەكتى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، «بەلوموركانال» پاپي-روسىن ءوزى دە تارتىپ، كەلەسى بىرەۋىن قۋاننىڭ ەرنىنە قىستىرادى.
— اتا، نەگە بالانى تەمەكىگە ۇيرەتەسىز؟ — دەيمىن مەن ناعاشىما.
— ناعىز ەركەك تەمەكى تارتۋ كەرەك، — دەيدى ول.
وستاۆكاداعى پوليسيا پولكوۆنيگى قۋانىشبەك باقىتجانوۆ اتاسىنىڭ ەسىمىن تەگى قىلىپ جازدىردى، ءبىر قىزىعى، ول اتاسى سياقتى تەمەكى شەككەن جوق.
— و دۇنيەگە اتتانار الدىندا عانا باقىتجان اتامىز بەس رەت ۇيلەنگەنىن ايتتى، — دەيدى اجەمىز ليديا فەدوروۆنا، ال مەن ءوزىمدى قوبدا جەرىندە تۇڭعىش بوساعادان اتتاتقان كىشكەنتاي اجەم ىنتازاردى عانا ەسىمدە ساقتاپپىن. الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ءابدىحاميت جۇندىبايەۆتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى كىمدەر؟ ەرمەكباي اتا مەن ليديا فەدوروۆنا ءتورت ۇل تاربيەلەپ ءوسىردى. ولاردىڭ ءبارى دە اتاقتى اتالارىنىڭ ەسىمىن جوعالتپاي، ول كوپ ارمانداپ جەتە الماي كەتكەن تاۋەلسىز كازاقستاننىڭ لايىقتى ازاماتتارى بولىپ قالىپتاستى. تۇڭعىشتارى ۆلاديمير ەرمەكباي ۇلى تاشكەنت ەلەكترو-تەحنيكالىق بايلانىس ينستيتۋتىن بىتىرگەن. ول ورىنبور وبلىسىڭ گاي قالاسىندا 15 جىل بويى كەن-بايىتۋ كومبيناتىنىڭ جەر استى بارلاۋ جۇمىستارىنا ات سالىسقان. ونىڭ ۆلاديمير، الەكسەي، ۆيكتور، الەكساندر جانە دميتريي دەگەن 5 ۇلى بار.
ەرمەكبايدىڭ ەكىنشى ۇلى ۆالەريي اقتوبە قالاسىندا 1954 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ول ساناۋلى قازاق جاستارى اراسىندا ماسكەۋدىڭ باۋمان اتىنداعى ءمۆتۋ-دى بىتىرگەن، تەحنيكا عىلىمدارى دوكتورى (2009 ج.)، ق. ساتپايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتى پروفەسسورى (2006 ج.)، ماشيناجاساۋ جانە ترانسپورت ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (2013ج.). 76 عىلىمي ماقالا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 3 ونەرتابىسىنىڭ، ق ر 1 پاتەنت ءوتىنىمى اۆتورى جانە «فۋنكسيونايالنايا ۋستويچيۆوست ي تەحنيچەسكايا دياگنوستيكا لەنتوچنىح كونۆەيەروۆ» مونوگرافياسىنىڭ اۆتورلاسى (2012 ج.). تەحنيكا عىلىمدارى دوكتورى ۆالەريي ەرمەكباي ۇلى جۇندىبايەۆ. 1998 جىلدان قاراشاسىنان باستاپ 2000 جىلعا دەيىن ق ر مۇناي جانە گاز مينيسترلىگىنىڭ «مۇناي جانە گازدى ونەركاسىپتىڭ باستى ديسپەچەر باسقارماسى» اق ۆيسە-پرەزيدەنتى. 2000 ج. ماۋسىمنان — قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ق ر مۇناي جانە گاز مينيسترلى-گىنىڭ «قازمۇنايگاز» اق ۇك «PSA» ءجشس-نىڭ مەنەدجەرى. ونىڭ جۇبايى گاليا قادىر قىزى كامەشوۆا دا اقتوبەدە تۋىپ وسكەن، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، گۋميليەۆ اتىنداعى ەزرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرەدى. ولاردىڭ ۇلكەن قىزى — كارينا سانكت-پەتەربۋرگتىڭ تۋريزم اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، سول قالادا تۋريستىك كومپانيادا جۇمىس جاسايدى. ول اعىلشىن، نەمىس، يسپان، يتاليان جانە باسقا تىلدەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن. ال ايگۇل مەن گاۋھار قازاقشا ءبىلىم الۋدا.
ال ۆيكتور ەرمەكباي ۇلى ساراتوۆ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى، ول اتاقتى اكادەميك الەكساندروۆتىڭ كافەدراسىندا ءبىلىم العان، ماماندىعى ينجەنەر-ەلەكتريك. وقۋدى تامامداعان سون ول ءوز ءومىرىن كسرو قارۋلى كۇشتەرىنە ارناعان جانە جولدامامەن «موسكۆا-600»، ال بۇل قازاقستانداعى كۋرچاتوۆ قالاسىندا 10 جىلدان استام قىزمەت اتقارعان. بۇل قالانىڭ قۇپياسى قازاقستاندا كەشتەتىپ جاريالانعان ەدى. بۇل قىزمەتتە ول مايور اتاعىن الدى. ۆيكتور ەرمەكباي ۇلى ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ىرگەتاسىن تۇرعىزۋشىلاردىڭ ءبىرى. اعا وفيسەرلەر قۇرامىنداعى ۇلتتىق كادرلار قاتارىندا ول ق ر قارۋلى كۇشتە-رىن نىعايتۋعا شاقىرىلادى. ونىڭ وتباسىندا جۇبايى ليۋبوۆ ميحايلوۆنا، يليا جانە ەلەنا ەسىمدى ۇل مەن قىزى بار. جۇندىبيەۆتاردىڭ كەنجە ۇلى الەكساندر گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ كانديدا-تى، گەوگرافيا ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرەدى. ونىڭ تيمۋر ەسىمدى ۇلى بار. ەرمەكباي اقساقال 2004 جىلى ومىردەن وزعان. جاسى توقسانعا تايانعان اناسى ليديا فەدوروۆنانىڭ كىشى ۇلى الەكساندر باعىپ-كۇتىپ وتىر.
بالنياز اجنيازوۆ
اۆتور وسى ماقالانى دايىنداۋعا كومەكتەسكەن تاريح ماگيسترى نۇرجان جەتپىسبايعا العىسىن بىلدىرەدى
پىكىر قالدىرۋ