بالا كۇنىمىزدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن ماحامبەت جىرىنىڭ سارىنى ورلىكپەن باستالىپ، ەرلىكپەن جەلپيتىن. كەيىننەن ءومىرزاق وزعانبايەۆ اعامىزدىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى ەرلەر ەسىمىنە ءتىپتى دە قانىعا ءتۇستىم.
جاقىن كۇندەردە كەنجەبەك سەرجان ۇلى قۇراستىرعان قالنياز شوپىق ۇلىنىڭ «قالنياز ەدىم كۇنىندە» اتالاتىن جيناعىنا دا قول جەتتى.
ماڭعىستاۋ ولكەسى، سونىڭ ىشىندە ادايلار توڭىرەگىندەگى ەرلىك شەجىرەلەر تۇتاستاي قاراعاندا سوناۋ ھۇننان، تۇركىدەن قالعان ءباھادۇر باتىرلىقتىڭ ءبىر پاراسى ىسپەتتى.
قالنياز جىرلارىنان مۇسىرەپ ۇلى بالۋانياز ەسىمىن دە كەڭىنەن تاني تۇسەمىز. بالۋانيازدىڭ ەرلىگى، ونىڭ سەنىمدى سەرىگى – قۇلا اتى جونىندە قالنياز اقىن «بالۋانياز باتىر» داستانىندا تاماشا جىرلايدى.
ماحامبەت جىرلارىندا ونىڭ يساتايعا سەرىك بولىپ، ساربازداردى ۇراندى جىرلارىمەن ۇرىسقا شاقىرىپ، ولاردىڭ جىگەرىنە ەرلىك، قايراتىنا ايبات قوسقانىن بىلەمىز. بالۋانياز باتىردىڭ سوڭعى جورىعىندا ساردارمەن ساربازداردى رۋحتاندىرىپ، وتتى جىرىمەن دەم بەرگەن قاندى كويلەك دوسى قالنياز باتىر شوپىق ۇلى دا ءوزىنىڭ «بالۋانياز باتىرى» ارقىلى سول تاريحتى تاعى ءبىر قىرىنان قايتالاپ، جاڭعىرىقتىرىپ تۇرعانداي بولادى. ەرلىكتىڭ ءبارى بىر-بىرىمەن ۇندەس، تىلدەس، رۋحتاس جاتادى دەسەك، قالنياز جىرلارىندا ماحامبەت جىرىنىڭ، توكپەلى، توگىلمەلى شابىتىنىڭ لەبى، ارىنى بار.
قازاقتا باتىر كوپ. الايدا، قالنياز بەينەسى ارعىماق مىنگەن جاۋىنگەر، جورىقشىل اقىن ەسەبىندە تىلگە تيەك ەتىلىپ، ءبىر قولىندا قارۋ، ءبىر قولىندا دومبىرا دەگەندەي جەكە ەرەكشەلىگىمەن كوزگە ۇرادى.
قالنيازدىڭ باتىرلىقتى ماداقتاۋ تۇرىندەگى جىرلارىنىڭ استارىندا وزدەرىنەن كەيىنگى جاۋىنگەرلەردى، جاستاردى قاناتتاندىرۋداي ۇندەۋ اڭعارىلادى.
قوجالاق باتىردى ەرلىككە شاقىرۋ جىرىندا ول، نامىس، جىگەرىن جانىپ:
حالقىنا ماقتان قوجالاق
جاۋىنا شاپقان جاعالاپ
ءارۋاقتى ەردىڭ سويى ەدىڭ
ارجاعىڭ سارمىس، ەر جاناق،
ەكىتالاي ەگەستە
جەرىڭ جوق قالعان قورعالاپ، – دەپ باستايدى دا:
ەرلىگىڭ سەنىڭ كەم بە ەدى
كەشەگى تولەپ، قارمىستان؟
اعالارىڭ بۇرىنعى
ەسەنعۇلدىڭ ەسەگى
تاۋتايلاقپەن الىسقان،
جەزتىرناققا جابىسقان.
سارمىس، شوتان، ەر جاناق
قالماق جاۋمەن شابىسقان،
اتاعوزى، ەر لاباق
دۇشپاندى قۋعان قونىستان،
داۋىمشار، مىڭباي، قۇداباي
پاتشاعا قارسى ۇرىسقان.
ارجاعىڭ اداي ۇراندى
سەن سولارعا تۋىسقان.
اتاعا تارتىپ ۇل ءوسىپ
ەرلىگى ساعان جۇعىسقان؛
ەگەسەر جەرگە كەلگەندە
ەر ولمەيتىن بە ەدى نامىستان؟ – دەپ، اتالار اتىن ۇرانداپ، ۇرىسقا شاقىرادى.
سوندا قوجالاق باتىر: «وسى جاۋدان قورقىپ قايتقان كىسىنىڭ ءوزى كاپىر، قاتىنى تالاق. ال اتتانىڭدار سوڭىمنان» – دەپ جاۋعا قاراي قالىڭ قولدى باستاپ، لاپ قويعان ەكەن.
ەندى بىردە، قالنياز اقىن قۇنانورىس شاباي باتىردىڭ بالالارى سۇگىر مەن ەسەن باتىرلارعا كەلىپ، ولاردى قايراپ بىلاي دەيدى:
بالاسى ەر شابايدىڭ ەسەن، سۇگىر
تۇرا الماس تۇلپار اتتاي شىقسا ءدۇبىر...
بالاسى ەر شابايدىڭ سۇگىر، ەسەن
جۇيرىگىم جاۋعا شاۋىپ مۇدىرمەگەن
ءارۋاعىڭ اق بۇلتتاي كۇنگە ورلەگەن
ەجەلگى ەر ەمەس پە ەڭ دۇبىرلەگەن ؟
سوندا ەسەن مەن سۇگىر قىلىشتارىن سۋىرىپ، ۇرانداپ جاۋعا شابا جونەلەدى.
مۇنداي ەرلىككە شاقىرۋ – تابىن ءداۋىت باتىرعا، اسار سۇپىعا، امانتۇرلى باتىردىڭ قازاسىنا قينالىپ داعدارىپ قالعان باتىرلاردى جىگەرلەندىرىپ، «ەرلەرگە اجال كەلەر اللاسىنان...» دەپ باستالاتىن جىرىندا ايتقاندارىنان دا كەزدەسەدى.
ماڭعىستاۋ وڭىرىندە تۋىنداعان ەرلىك ىزدەرىن باجايلاي قاراعاندا ونىڭ بارلىعىندا ءوز ەلىن، جەرىن قورعاعان، اتا ءداستۇرىن ساقتاعان؛ جەرىنە، دىنىنە، دىلىنە كىم جاۋ بولسا سولارمەن سوعىس سالعان دارالىق، دالالىق ورلىك جاتادى.
كەشەگى ماحاممەت، يساتاي كوتەرىلىسى، ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ پاتشا وتارشىلارىنا قارسى دوسان ءتاجى ۇلى مەن يسا تىلەنباي ۇلى باستاعان حالىق كوتەرىلىسى سىندى قاندى ۇرىستارىنىڭ بارىندە دە قازاقتاردىڭ ءوز جەرىن – وتانىن قورعاعانى ايدان انىق. اتالعان سوڭعى كوتەرىلىسكە قالنياز اقىن دا قاتىسقان.
دەرەك بويىنشا، ءابىلعازى باتىر يتەن ۇلى، ماڭعىستاۋ ويىنداعى ەلدى شاپقان حيۋا اسكەرىنە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا، ۇستىرتتەگى بالۋانيازدى شاقىرادى. بالۋانياز باتىردىڭ باسشىلىعىمەن، اسار سوفى تۋ ۇستاپ، قالنياز باتىر اقىندىق جىرىمەن رۋح بەرىپ، امانتۇرلى، قوسقۇلاق كوتىبار، ۇدەكە ۇلى ارىستانبەك ت.ب. ادايدىڭ اسىل ەرلەرى تىزە قوسا وتىرىپ، حيۋا اسكەرلەرىن «قاراعاندى-بوساعادا» كۇتىپ الىپ، ۇرىس سالىپ، جەتىم-جەسىردى، مال-دۇنيەنى قۇتقارادى. باس قوسا كۇرەسكەن باھادۇرلەر تاعى ءبىر مارتە ەرلىكتىڭ، ەلدىكتىڭ بايراعىن كوتەرىپ، تاريح بەتىنە التىن ارىپتەرمەن ءىز قالدىرادى.
ايتالىق، قالنيازدىڭ حيۋا حانىنا ايتقانىنان تالاي سىرلاردى اڭعارامىز:
ءيا، تاقسىر، حان يەم،
سول ايتقان كىسىڭ مەن ەدىم
اق-قارامدى تەكسەرمەي
قۋدىرىپ العان سەن ەدىڭ.
مەن جايىمدى بىلدىرسەم،
تۇسىنەرسىڭ سەبەبىن،
ساحارا جايلاۋ، كەڭ قونىس
ەركىن وسكەن ەل ەدىم،
بۇل كۇندەرى بولعاندا
بولماي تۇر مەنىڭ دەگەنىم.
داۋىمشار مەن قۇداباي
جىعىلعاسىن ورەنىم،
يساتاي مەن ماحامبەت
قولعا ءتۇسىپ قورلانىپ
قۇلاعاسىن تىرەۋىم
دوسان مەن يسا تۇلەگىم
كورىپ كەلگەن ەل ەدىك
اق پاتشانىڭ الەگىن...
كەيىنگى جەتپىس جىلدا «ورىس» دەسە بۇگەجەكتەي قالاتىن قۇلدىق سانا قالنياز تۇسىندا بولماعان.
...ارجاعىم الاش ۇراندى
ەل ەدىك بايتاق قۇرالدى
قۇرالىم تارقاپ بۇگىندە.
كوردىك قيعاش زاماندى.
اتاقونىس ماڭعىستاۋ
ورىس الىپ دالامدى،
تۋىن جىعىپ ەرلەردىڭ
جىلاتىپ قاتىن-بالامدى،
ورىستان قاشىپ ىعىستاپ،
كەلىپ ەدىك جەرىڭە.
ساعالاۋعا پاناڭدى.
ءوزىمسىنىپ كەلگەندە
قيمايسىڭ با قاراڭدى؟
قالنياز بۇل تولعاۋىندا حان تۇقىمدارىنىڭ تەگى – حالىققا يە بولۋ، «بىزبەن ءبىر «الاشا» تۋى استىنا جينال!» سىندى ۇرانعا ويىسادى.
حان شىڭعىس – ارعى باباڭ بۇرىن وتكەن
پاتشا بوپ بار الەمگە تۋىن تىككەن،
دۇشپانىن اياعىنا جىعىلدىرىپ
قاھارلى قاستاسىنا ءزارىن توككەن،
ءابىلعازى، جادىگەر، سەرعازى مەن
جولبارىس زامانىندا حان بوپ وتكەن،
ەلتەزەر، اللاقۇل مەن مادىرەيىم
ولار دا اتا جولىن دۇرىلدەتكەن
ۇزىلمەي جەتى اتاڭنان حاندىق جولى
التىن تاق ميراس بولىپ سىزگە جەتكەن،
دەگەندەي «قىردا قازاق، ويدا وزبەك»
الدىڭا قۇلدىق ۇرار بار ىزەتپەن،
قاي ادام حانعا قارسى جۇرەك ەتكەن؟
شاپاعات – راحىمىڭنان، راحيم حان
ءبىز بۇقاراڭ حۇزىرىڭنان تىلەك ەتكەن... – دەپ حاندىق شەجىرەسىن حاننىڭ ەسىنە سالادى. سوندا قالنياز اقىننىڭ ءسوز جۇيەسىنە جىعىلعان حيۋا حانى مۇحاممەد-راحيم ونى قاسىنداعى جولداستارىمەن بىرگە بوساتتىرىپ جىبەرىپتى دەسەدى.
قۇلاقتىڭ تۇبىنەن كۇڭىرەنىپ:
بيىك قىلىپ سويلەيىن،
اسقاردىڭ الاتاۋىنداي.
نوسەرلەتىپ سويلەيىن،
سەلدەتە قۇيعان جاۋىنداي.
ءتاتتى قىلىپ سويلەيىن،
جاڭا پىسكەن قاۋىنداي.
شىنى قىلىپ سويلەيىن،
جىلىكتىڭ اققان مايىنداي،
قىلتىڭداتىپ سويلەيىن،
قىسىردىڭ ەمگەن تايىنداي،
سىلاڭداتىپ سويلەيىن،
جالعىز ءۇيدىڭ قىزىنداي.
باي ۇلىعا بەلگىلى
ۇستازىم تىنەي وگىزباي،
نەشە بۋىن جىر توككەن.
ون ەكى باسپا قوبىزداي،
توسىلىپ سوزدەن كورمەگەن
ادايدا ايتقىش ابىلداي
شاباتىن جۇيرىك مەن ەدىم.
سوزگە قامشى سالدىرماي،
قاۋمالاعان قارىنداس،
قۇمارىڭدى سوزبەنەن،
كەتەيىن نەگە قاندىرماي؟!! – دەپ داۋىلداتقان قالنيازدىڭ تەرمەسى اقىننىڭ ءۇنىن عاسىردان-عاسىرلارعا جالعاپ تۇرعانداي بولادى.
قالنياز جىرلارى بالۋانياز سىندى ەرلەردىڭ رۋحىن قالاي كوتەرسە، ءوزى دە سولاي كوتەرىلىپ رۋحتانىپ وتىرادى. تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ءۇشىن دە اساۋ جىر يەسىنىڭ اشىلماعان قىرى مەن سىرى دا كوپ. اقتاڭداقتاردى باعىندىرۋعا تالپىنعان جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ بولاشاق ەڭبەكتەرىندە دە قالنياز شوپىق ۇلىنىڭ ەسىمى جارقىراپ تۇراتىندىعىن سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
قالنياز سىندى ەرلەر قالدىرعان ءىز – ەرلىكتىڭ جالاۋى، ەلدىكتىڭ ۇرانى. ول ءىز جاي ءىز ەمەس، تۇلپارلار شاۋىپ وتكەن دالادا قارا جەرگە وشاقتىڭ ورنىنداي ويىپ ءىز قالدىرار جۇيرىكتىڭ تابان ءمورى.
ق.شوپىق ۇلىنىڭ «قالنياز ەدىم كۇنىندە» اتالاتىن جيناعى – قازاق حالقىنىڭ باتىر ۇلدارىنان قالعان ءبىر تابارىك. كەيىنگى بۋىن جاستاردىڭ وسى تاقىرىپقا ءۇڭىلىپ، ەل قورعاعان ەرلەر مۇراسىن جالعاۋى – بۇگىنگى كۇننىڭ مەرەيى.
ءجادي شاكەن ۇلى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.
