قازاقستاندا پاتەر ماسەلەسى قاشان دا وزەكتى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءارتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالار اياسىندا ەلىمىزدە ميلليونداعان شارشى مەتردەن اساتىن پاتەر بەرىلدى. قانشاما وتباسىنا جەكە پاتەردىڭ كىلتى تابىستالدى. الايدا مۇنىمەن قيىندىقتار اتتا قالدى ما؟ مىنە، ماسەلە قايدا؟

2000 جىلداردىڭ باسىندا ەلىمىزدىڭ مىڭنان اسا تۇرعىنى يپوتەكامەن تانىسىپ ۇلگەردى. الايدا  ونىڭ ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرى جەكە مەنشىكتى قورعاۋعا كەپىلدىك بەرمەدى، سەبەبى ون جىل بويى ءتيىستى قاراجاتتى تولەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ال تولەمدى سوزعان جاعدايدا جەكە مەنشىكتى تارتىپ الىپ وتىراتىن. ال بۇگىندە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بەس الەۋمەتتىك باستاماسىنىڭ ارقاسىندا تۇرعىندار «7-20-25» باعدارلاماسى ارقىلى ءتيىمدى باعادا تۇرعىن ءۇي الۋ قۇقىعىنا يە بولادى. ەڭ الدىمەن، بۇل باعدارلاما ءوزىنىڭ جەكە پاتەرى، تۇرعىلىقتى ءۇيى جوق ادامعا باعىتتالعان. ءارى باعدارلاماعا قاتىسۋشى ءوزى تاڭدايتىن قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ العاشقى نارىعىنا نەگىزدەلگەن.

باعدارلاماعا سايكەس، نومينالدى پايىزدىق تولەم 7 پايىزعا دەيىن ءتۇستى، باستاپقى تولەم شەگى 20 پايىز بولىپ بەكىتىلدى، تولەم مەرزىمى 25 جىلعا دەيىن ۇزاردى. الايدا باعدارلاماعا قاتىساتىنداردىڭ تابىسى تۇراقتى ءارى جەتكىلىكتى، الەۋمەتتىك قورعالعان ازامات بولۋى ءتيىس.

تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنىڭ جاڭا ءتۇرى قانشالىقتى ءتيىمدى ءارى سەنىمدى؟ بۇل تۋرالى اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى نايليا دەيشەن، «جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ قۇقىقتارىن قلوعاۋ جونىندەگى  ەرىكتى قوعا» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى ۆلاديمير پەرمين، سونىمەن قوسا حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى شۇعا ابەۋوۆ جاۋاپ بەردى.

اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى نايليا دەيشەن:

-مەنىڭشە، باعدارلاماعا قاتىسۋشى قۇرىلىس كومپانياسىن ءوزى تاڭداي الاتىن مۇمكىندىگى بار باعدارلاما ەلىمىزدە ءبىرىنشى رەت قابىلدانىپ وتىر. بەلگىلى بولعانداي، نومينالدى پايىزدىق كورسەتكىش 7 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن، ال باستاپقى تولەم شەگى 20 پايىز بولىپ بەكىتىلسە، تولەم مەرزىمى 25 جىلعا دەيىن. سونىمەن قاتار، نەسيە تەك تەڭگەمەن بەرىلەدى جانە ەشقانداي كوميسسياسىز. كوممەرسيالىق بانكتەردىڭ يپوتەكاسىمەن سالىستىرعاندا تالاپتارى ءتيىمدى سەكىلدى كورىنەدى.  الايدا باعدارلاما قارىز الۋشى مەن كرەديتور اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نارىقتىق سيپاتىن دا كورسەتەدى. بۇدان بولەك قارجىلىق ءتارتىپتى، الەۋمەتتىك قورعالعان جانە اي سايىن تولەم جاساۋعا مۇمكىندىگى بار ازاماتتار عانا يپوتەكامەن ءۇي ساتىپ الا الادى.

«7-20-25» باعدارلاماسىنىڭ جوسپارىنا سايكەس، پاتەر استانا، الماتى، اقتاۋ، اتىراۋ قالالارىندا 25 ميلليون تەڭگەدەن قىمبات بولماۋى ءتيىس، ال وزگە وڭىرلەردە 15 ميلليوننان اسىپ تۇسپەيدى. يپوتەكانى قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ كەز كەلگەن جاڭا پاتەرىنەن السا بولادى. قۇرىلىستىڭ جىلىنا، تۇرعىن ءۇيدىڭ تۇرىنە، ءتىپتى وڭىرگە دە شەكتەۋ جوق. جاڭا باعدارلاماعا سايكەس، كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇيدىڭ پاتەرىن عانا ەمەس، اۋىلداعى جەر ءۇيدى دە الا الاسىز. باستىسى، نىسان جاڭا، ەكسپلۋاتاسياعا تاپسىرىلعان بولسا بولعانى. باعدارلاما قارىز الۋشىنىڭ الدىن الا تولەم مولشەرىن قاتاڭ تۇردە انىقتايدى. بۇل دەگەنىمىز ساتىپ الماق بولعان پاتەردىڭ باعاسىنىڭ باستاپقى 20 پايىزى تولەنۋى ءتيىس دەگەن ءسوز. ودان ارتىق نەمەسە تومەن باعادا تولەۋگە بولمايدى. نەمەسە باستاپقى تولەمدى قانداي دا ءبىر مۇلىكپەن الماستىرۋعا بولمايدى. وزگە باعدارلامالاردا مۇنداي مۇمكىندىك قاراستىرىلعان. تەك اقشالاي تولەنۋى ءتيىس.

باعدارلامانىڭ جەكە پاتەرى جوق تۇرعىندارعا نەگىزدەلگەنىن ەسكەرسەك، باعدارلاما بويىنشا يپوتەكالىق نەسيەلەر ءبىرىڭعاي تۇرعىن ءۇي قارىز الۋشىلارىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.

ءوز تاجىريبەمنەن مىنانى ايتقىم كەلەدى. قازاقستاندا، اسىرەسە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردان پاتەر الۋ وڭاي ەمەس. «7-20-25» باعدارلاماسىنا دەيىن ادامدار كوپ مولشەردە نەسيە الىپ، اي سايىن قوماقتى اقشا تولەپ وتىراتىن. ال جاڭا باعدارلاما بويىنشا جۇيە وڭتايلانعان. ەۋروپا مەن اقش-تا وسىنداي جۇيەنى پايدالانادى. ال وندا ءومىر ءسۇرۋ دارەجەسى الدەقايدا جوعارى.

بۇرىن پاتەرلەردىڭ ءبارى دەرلىك مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە بولعان. تۇرعىندار ول پاتەرلەردە تەك تارتىن، بولدى، باسقا مۇمكىندىكتەردەن ادا ەدى. ول پاتەرىن ءوزى قالاعانشا قولدانا المادى، ءتىپتى ساتا المايتىن. شىن مانىسىندە، سوۆەت زامانىندا پاتەر الۋ پروسەسى قيىن بولاتىن. پاتەر اۋ ءۇشىن مىنا ءتورت مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالانۋىڭىز كەرەك بولدى: مەملەكەت مەنشىگىندەگى پاتەردى الۋ، ءۇي سالۋ، كووپەراتيۆتى پاتەر الۋ جانە تىركەلگەن جەرىڭە وراي اتا-اناڭنان قالعان پاتەردى يەمدەنۋ.

ءتىپتى، ادامدار ءۇي الۋ ءۇشىن كەزەكتە تۇراتىن. 1980 جىلداردىڭ باسىندا جاعدايدى جاقسارتۋعا بيلىك تىرىستى. ءتۇرلى تۇرعىن ءۇي كووپەراتيۆتەرى قۇرىلدى. الايدا ول ۇيلەردىڭ قۇرىلىسى 90 جىلداردىڭ سوڭىندا ءبىراق اياقتالعان. ادامدار ءۇي الۋ ءۇشىن كەزەكتە تۇراتىن.

ال بۇگىندە،  ادامدار يپوتەكانى جەكە مۇلىگى رەتىندە الادى. ەگەر بۇگىنگى كۇنى يپوتەكالىق باعدارلامالار ماقۇلداماسا، كەي ادامدار وزدەرىنە عانا ەمەس، تۋىستارى ءۇشىن دە بىرنەشە پاتەردەن الىپ وتىر دەگەن ءسوز. ءوز باسىم يپوتەكاعا پاتەر الىپ شيرەك عاسىر سونى تولەۋگە بەكىنبەس ەدىم. ونىڭ ۇستىنە، بانكتەردىڭ بانكروتقا ۇشىراماۋىنا كىم كەپىل؟ باسقا دا قولايسىز جاعدايلار تۋىنداپ، پاتەردىڭ مەنىڭ مەنشىگىمە ءوتۋى ەكىتالاي. ەگەر ادام قانداي دا ءبىر تاڭداۋ جاساسا، ءوز تاڭداۋى ءۇشىن تولىعىمەن جاۋاپتى بولۋى ءتيىس. بىزدە ءبارى كەرىسىنشە – شەشىمدى بىرەۋ قابىلدايدى. ال ول ءۇشىن باسقا ادام جاۋاپ بەرەدى.

حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى شۇعا ابەۋوۆ:

-پرەزيدەنتتىڭ باستاماسى: «ءار وتباسىعا پاتەر الۋ مۇمكىندىگىن سىيلاۋ» وتە ءتيىمدى ءارى ستراتەگيا بولماق. بۇل باعدارلاما ەلىمىزدىڭ 30 دامىعان ەلدەر قاتارىنا كىرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ءارى ازاماتتار بولاشاققا سەنىممەن قاراي الادى. قولجەتىمدى تۇرعىن ءۇي – قوعامداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروسەسستەردىڭ باعىتىنا نەگىزدەلگەن اۋىر جول. ال سول جولدا تابىسقا جەتەر بولساق، ەلىمىز دە جەدەل داميدى. ازاماتتاردى قولجەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ – تۇراقتىلىق اتموسفەراسىنىڭ قۇرىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. سەبەبى جەكە مۇلىككە يە بولعان ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە كۇشەيەدى ءارى وزگە ادامداردىڭ قۇقىعىن تاپتامايدى.

تۇرعىن ءۇيدىڭ ادام ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. ەگەر جەكە پاتەرىڭىز بولماسا، الەۋمەتتىك جاعدايىڭىز دا تومەندەيدى دەگەندى بىلدىرەدى. وتباسىن قۇرىپ، بولاشاققا سەنىممەن قاراۋدان ماقۇرىم قالاسىز. سول سەبەپتى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ وسىنداي ءتيىمدى باعدارلامانى ىسكە قوستى. الايدا كوبى 25 جىل تولەۋ دەگەننەن قورقادى. ءبىرى مۇنى كوپ دەسە، ءبىرى ءتيىمدى دەپ جاتادى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، بانكتەن وتە قوماقتى قارجىدا نەسيە الدىڭىز، ول اقشاڭىز ءبىر ساتتە كوزدەن عايىپ بولۋى مۇمكىن عوي. ءتيىمدىسى اي سايىن قايتارىپ وتىرۋ.

ستاتيستيكاعا سايكەس، قازاقستان كەدەي تۇرعىندارى كوپ كەزدەسەتىن مەملەكەتتىڭ قاتارىندا. ال «7-20-25» باعدارلاماسى تابىسى ورتاشا تۇرعىندارعا دا ءتيىمدى تاسىلمەن پاتەر الۋعا كومەكتەسەدى. باعدارلامانىڭ ارقاسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ارمانى ورىندالىپ، جەكە پاتەرگە قول جەتكىزۋگە  مۇمكىندىكتەرىنە يە بولادى دەپ سەنەمىن.

ايتا كەتەيىك، بانكتەر بيىل شىلدە ايىنان باستاپ «7-20-25» باعدارلاماسى بويىنشا يپوتەكالىق نەسيە بەرۋدى باستاپ كەتتى. ال جەڭىلدەتىلگەن يپوتەكانى كىمدەر الا الادى؟ بۇل ساۋالعا ق ر ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى دانيار اقىشيەۆ جاۋاپ بەردى. ايتۋىنشا، يپوتەكالىق باعدارلاماعا تۇراقتى جۇمىس بار كەز كەلگەن ادام قاتىسا الادى. الايدا ول ازاماتتىڭ اتىندا باسپانا بولماۋى ءتيىس. جانە نەسيە تاريحى دا دۇرىس بولۋى كەرەك. بۇدان بۇرىن ەلباسى «7-20-25» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتقان.

«ۇلتتىق بانكتىڭ، ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مەن قور نارىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ىسكە قوسۋ كەرەك. ۇلتتىق بانك كەمىندە 1 تريلليون تەڭگە قارجىنى تارتاتىن ارنايى كومپانيا قۇرىپ، ونى بانكتەردىڭ جوعارىدا ايتىلعان شارتتارىنا جاۋاپ بەرەتىن جاڭا يپوتەكالىق نەسيەلەرىن ساتىپ الۋعا جۇمساۋى قاجەت. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ ناتيجەسىندە ميلليون قازاقستاندىق باسپانا الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى»، – دەگەن ەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.