رەسەيدە كەلەر كوكتەمنەن باستاپ مەملەكەت الدىندا بورىشى بار دەپۋتاتتار مەن مينيسترلەر جالاقىدان قاعىلىپ، ءتىپتى ولاردىڭ ءقايسىبىرى دەپۋتاتتىق مانداتىنان ايىرىلۋى دا مۇمكىن. رەسەي بۇل زاڭدى كوكتەمنەن باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىپ، بانك الدىنداعى جانە مەملەكەت الدىنداعى سان مىڭداعان بورىشىن وتەمەگەن قارىزگەر دەپۋتاتتارىنا جازانى وسىلاي قاتايتپاق.  جالپى، دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، رەسەيدە ناق ءقازىر ءىرى-ىرى كومپانيالاردىڭ اكسيالارىنا يەلىك ەتەتىن شەنەۋنىكتەردىڭ باسىم بولىگىنىڭ قارىزىن وتەمەي، سالىقتان جالتارۋ فاكتىلەرى كوبىرەك تىركەلگەن. ءتىپتى ۆتب بانك، «روسنەفت»، جانە ءىرى اۆتوسالونداردىڭ اكسيالارىنا يەلىك ەتەتىن رەسەي دەپۋتاتتارىنىڭ قارىزى 335،8 ملن رۋبلگە دەيىن جەتكەن. 

مىنە، وسىدان بارىپ رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى بورىشكەر دەپۋتتاردىڭ جالاقىسىن تولەمەي، مانداتىن الۋ تۋرالى زاڭ شىعارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. رەسەيدىڭ مۇنداي قادامىنا قاتىستى  پىكىر بىلدىرگەن ماماندارىمىزدىڭ دەنى بىزگە دە ناق وسىنداي قاتاڭ شارالاردى قاراستىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ وتىر. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، بىزگە قاراپايىم حالىقتان گورى بورىشى بار دەپۋتات پەن مينيسترلەردى جاۋاپقا تارتۋ كەرەك. سەبەبى قاراپايىم حالىقتىڭ بۇل ارادا قوعامعا زيانى جوق. ال مەملەكەتتىك سالىقتان جالتارىپ، بانكتەردەن ءىرى كولەمدى نەسيە الىپ، ءتىپتى قىزمەتىمەن قوسا كاسىپكەرلىكتى دە قوسا اتقارىپ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قاتىسىپ، ونداعى قارجىنى دا قوسا
الىپ جۇرگەن شەندىلەر ەلدە بارشىلىق. «مىنە، ءبىز ءۇشىن بولاشاقتا وسى ماسەلەلەرگە باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجۇرىپ، جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن، مەملەكەت الدىندا بورىشى بار شەنەۋنىكتەرگە تالاپتى قاتاڭداتۋ كەرەك»،-دەيدى ماماندار.

«ءبىز مەملەكەت الدىنداعى قارىزى بار ادامداردىڭ شەتەلگە شىعۋىن عانا شەكتەپ وتىرمىز. ءبىراق مەملەكەتتىك قارجىسىن قالتاسىنا باسىپ الىپ، سىرتقا قاشقاندار قانشاما؟! ءقازىر رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ قارىزىنان قورىققان باتىس بانكتەرى رەسەيمەن ارادا ساۋدا-ساتتىق جاساپ، تاۋار تاسىمالدايتىن ءوز كاسىپكەرلەرىنە قارىز نەسيە بەرمەي جاتىر. وتكەندە چەحيانىڭ ەكسپورتتىق بانكتەرى رەسەيمەن ارادا ەكسپورت-يمپورت ارا قاتىناسىن ورناتقان كاسىپكەرلەرىنە جەڭىلدىكپەن نەسيە بەرمەيتىندەرىن ءمالىم ەتتى. سەبەبى رەسەيدە ءقازىر بيزنەستى جۇرگىزۋ ءتيىمسىز. جاعداي قيىن. رەسەي كاسىپكەرلەرى قارىزعا بەلشەسىنەن باتتى. ونى قايتارا المايتىن ءقاۋىپى باسىم. رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءاربىرىنىڭ قارىزى 335 ملن رۋبلدەن اسىپ كەتكەن. بۇل دەگەنىڭىز - وتە قوماقتى قارجى. سوندىقتان رەسەي مەملەتتىك دۋماسى قارىزدانعان دەپۋتاتتاردى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن الاستاۋدى ءجون ساناپ وتىر. بۇل تەك رەسەيدە عانا بار تاجىريبە ەمەس. مۇنداي ءادىس دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرازىندا بار. مىسالى، يوردانيا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا ەلدەرىندە بانكتەردە نەسيەسى بار ادام دەپۋتتاتتىق ماندات الا المايدى. جالپى، حالىق قالاۋلىلارى حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتەتىندىكتەن، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى باسىم بولۋى كەرەك. ال بىزدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزى زاڭدى بەلدەن باسىپ، قىرۋار بورىشتى مويىندارىنا ءىلىپ الىپ، مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا
سالىپ، ءتىپتى مەملەكەت قارجىسىن سىرتقا الىپ قاشاتىندارى دا بار. سوندىقتان بىزگە دە مۇنداي شارالاردى قاراستىرىپ، قارىزى بار ادامدى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتىك قىزمەتكە جىبەرمەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ارادا قاراپايىم مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بىزدە 60 - 70 مىڭ تەڭگە الاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بار. ولاردىڭ جالاقىسى ماردىمسىز. مەن بۇل ارادا جالاقىلارى 900 مىڭ تەڭگەنى قۇرايتىن دەپۋتاتتار، مينيسترلەر جالى ايتىپ وتىرمىن. ولاردىڭ باسىم بولىگىندە بيزنەس بارى داۋسىز. ءوز اتىنا جازباسا دا، تۋىسىنىڭ اتىنا جازىپ تالاي نارسەنى جاساپ وتىرعانداردى بىلەمىز. مىنە وسى جايتتار ەرەكشە باقىلاۋدا بولۋى ءتيىس»، - دەدى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

ەكونوميست-عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، بىزدە شەتەلدەن ۆيللا ساتىپ الاتىن، ءزاۋلىم ءۇي ساتىپ الاتىن شەنەۋنىكتەر بار. ولار ول اقشانى قايدان الىپتى؟

«تەك جالاقىمەن عانا كۇن كورسە، بەس ايدىڭ ىشىندە شەتەلدەن ۆيللا ساتىپ الا الماس ەدى. ءبىراق بىزدە وسىنداي شەنەۋنىكتەر دە بار. بۇرىن كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا ءبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ارتىق جيھاز السا، سول ناقتى تەكسەرەلەتىن. وسىدان بارىپ ول كەزدە قارجىنى سىرتقا شىعارۋ، وففشورعا سالۋ دەگەن بولمادى. مىنە، بىزگە دە وسىلاي باقىلاۋدى قاتايتپاساق، ەرتەڭ قيىن بولادى»، - دەدى ەكونوميست-عالىم.

سونداي-اق بۇعان قاتىستى الەۋمەتتانۋشى مامان مەرۋەرت مولدابايەۆانىڭ دا ايتار ويى بار. ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، راسىمەن دە ناق ءقازىر مەملەكەتتىڭ قارجىسىن ۇنەمدى جۇمساپ، ۇقساتۋ ماڭىزدى.

«مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەندەر، اسىرەسە وبلىس، اۋدان دەڭگەيىندە اكىم بولىپ، دەپۋتاتتىق مانداتتى الىپ جۇرگەندەر ۇلتتىڭ جاعدايى، ەل بولاشاعى تۋرالى از ايتپايدى. ءبىراق ەندىگى جەردە ولاردىڭ ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىقسا دەيمىز. ءقازىر ولاردىڭ اراسىندا مىنبەدە ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، مىنبەدەن تۇسكەننەن كەيىن ءوزىنىڭ جەكە بيزنەسىمەن اينالىسىپ كەتەتىندەرى بارى ءجيى بايقالادى. وسىدان بارىپ كەيبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ حالىقتىڭ ۇشان-تەڭىز قارجىسىن تالان-تاراجعا سالىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتۋى، بولماسا پارا الۋى، نەمەسە ءوزىنىڭ پارا بەرۋى ءتارىزدى ىڭعايسىز جاعدايلار كورىنىس بەرەدى. بولاشاقتا مۇنداي جالعان كۇرەسكەرلەردىڭ قاتارى ازايسىن دەسەك ءبىز «مەملەكەتتىك
قىزمەتتەر» تۋرالى زاڭنىڭ ورىندالاۋىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋىمىز كەرەك.

ەگەر مەملەكەتتىڭ الدىندا قارىزى بولسا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە ءتيىستى شارا قولدانۋ كەرەك. مۇنى زاڭمەن تالاپ ەتۋ قاجەت. ولاي ەتپەسەك ەرتەڭ حالىقتىڭ قارجىسى جەكە بىرەۋلەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتۋگە جاراپ قالادى. سوندىقتان بىزگە قاتاڭ زاڭ قاجەت»، - دەدى مەرۋەت مولدابايەۆا.

قارلىعاش زارىققان قىزى