وندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلاسقان تەكتىك-قاندىق (گەندىك) قادىر-قاسيەت بولا ما؟ بۇل ماسەلەلەر عىلىمي- تەوريالىق جاعىنان قالاي زەرتتەلىپ، زەردەلەنىلگەن؟ مىنە، وسىنداي ساۋالداردان سوڭ، ءسوز جوق، «قازاقتىڭ ۇلتتىق مىنەزى جانە مەنتاليتەتى قانداي؟» دەگەن ماسەلەنىڭ تۋارى انىق. وسىعان وراي، «كەلەلى كەڭەستىڭ» كەزەكتى وتىرىسىنا حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتى، اكادەميك اسقار جۇمادىلدايەۆتى، پروفەسسور جاقان مولدابەكوۆتى، ءدىنتانۋشى قۇديار ءبىلالدى، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ ءتوراعاسى، ساياساتكەر دوس كوشىمدى، ساياساتكەر، پسيحولوگ جاراس سەيىتنۇردى، «اقيقات» جۋرنالىنىڭ قىزمەتكەرى ءابدىراشيت باكىرۇلىن شاقىرعان ەدىك. نازارلارىڭىزعا سول وتىرىستا ايتىلعان وي-تۇجىرىمداردى ۇسىنامىز.

– مەنتاليتەت دەگەن بۇل قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقى، ۇلتتىق سيپاتى دەگەن ۇعىمعا سايادى. مەنىڭشە، زامان وزگەرگەن سايىن، ۇلت تا، ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقى، مەن­تا­لي­تە­ءتى دە وزگەرەدى. مىسالعا، 1916 جىلى يمپەرياعا قارادىق. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇسىندا قازاقتاردان ادام الامىز دەگەندە، قازاقتار ادام بەرمەيمىز دەپ اساۋ­لىق تانىتتى. تالاي كوتەرىلىستەر بولىپ، ءبىرازى كەتتى. ءبىراق، اسكەر بەرمەيمىز دەگەن ۇرىق قالدى. ارادا 25 جىل ءوتتى. ۇلى وتان سوعىسىنا بارمايمىز دەپ ايتۋ­عا قازاقتىڭ شاماسى كەلمەدى. سەبەبى، قازاقتىڭ رۋحى وزگەردى. بۇندا جيىرما بەس جىلدىق كوممۋنيستىك تاربيە دە بار. 1932 جىلعى اشتىق، 1937-38 جىلدارداعى رەپرەسسيا، مىنە، وسىنىڭ ءبارى قازاققا اسەرىن تيگىزدى. بۇلار قازاقتىڭ ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرگەن نارسەلەر. مىنە، مەنتاليتەت تە وسىلاي ءوز­گەرەدى. ارا­دا عاسىر ەمەس، 25 جىل ءوت­كەندە، حالىق­تىڭ ءمى­نەزى، تاعدىرى وسى­لاي وزگەرىپ، جۋاسىپ، جاسيدى ەكەن.

 – ۇلتتىق مىنەز دەگەن تاقىرىپتى عا­لىم­داردان گورى فيلوسوف، اقىن-جازۋ­شىلار ءبىر اۋىز سوزبەن ءتۇسىن­ءدى­ءرىپ جاتادى. ال، عى­لىمدا، ۇلتتىق ءمى­نەز بەن ۇلتتىق ءدىل ۇعىم­دارىن بولەك قاراستىرادى. ياعني، ۇلتتىق ءدىل دەپ ويلاۋ ۇلگىسىن، رۋحاني مىنەز-قۇلىقتى جاتقىزامىز. ال، ۇلتتىق مىنەزگە ادامنىڭ ارەكەتتىك جاعىن، تيپتىك مىنەز بىتىستەرىن، بەلگىلەرىن عانا قاراستىرامىز. مۇنى عىلىم تۇرعىسىندا زەرتتەۋ دە قيىن. جاڭا ابايدىڭ دا 39-قارا ءسوزىن مىسالعا كەلتىردىك. ارينە، مىنەز­ءدىڭ وزگەرمەلى ديناميكالىق جاعى جانە تۇراقتى جاعى بار. تۇراقتى جاعى عا­سىر­لار بويى تابىلادى، كورىنىسىن تابادى. ءبىر مىسال، ءقازىر كاسىپ تاڭداعاندا قازاقتار سوت، زاڭگەر بولعاندى قالاپ جاتادى. بۇل دا قانىمىزعا ءسىڭىستى اتا-بابامىزدىڭ بي بولعانىن اڭعارتادى. سول سياقتى، ەتنوستىڭ ىشىندە تۇپتىك، گەنەتيكالىق تۇرعىدا جاتقان اقپا­رات­تار بار. ولار بەيسانالى تۇردە دە كورىنىس بەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل ەكىجاقتىلىقتىڭ بىرلىگى، ياعني، تۇراقتىلىق پەن ديناميكالىقتىڭ كورىنىسى. ماسەلە، ءبىز قانشالىقتى ۇلت­تىق تۇراقتىلىعىمىزدى ساقتاي العا­نىمىزدا. قازاق ۇلتى 300 جىلدان استام بودان ەل بولعان سوڭ، مىنەزىمىزگە ىشكى فاكتوردان گورى، سىرتقى فاكتور دا اسە­ءرىن تيگىزدى. ءقازىر ءبىز مونوەتنوستى ەمەس، پوليەتنوستى بولىپ كەتتىك. ۇلتىمىزعا ءتان ەمەس جامان قاسيەتتەر دە ءسىڭدى. ايتالىق، كەز كەلگەن ۇلتتا قاي ورتاعا تۇسسە دە، ينكۋلتۋريزاسيا ۇعىمى بار. ياعني، ءتول مادەنيەت تانىتۋ. سونىمەن قوسا، سول ورتامەن بىرگە الەۋمەتتانۋ ۇعىمى دا بار. بىزدە سول الەۋمەتتانۋ بار دا، ءتول مادەنيەتتەنۋ جوق. شىنىنا كەلسەك، ءقازىر ءبارىمىز قالا­دامىز، ۋربانيزاسياعا ۇشىرادىق. سوندىقتان، الدىڭعى ۇرپاق كەيىنگىلەرگە ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى بەرىپ كەتۋ كەرەك. ال، بىزدە سول مەحانيزم بۇزىلىپ كەتتى. وتارشىلدىق اراسىنا باسقا نارسەنى سالىپ كەتتى. تابيعاتىمىزعا جات ۇعىمداردى دا ءسىڭ­ءدىردى. مىنە، مەنىڭشە، ءبىز وسى سەبەپتى، جاسىق بو­لىپ كەتتىك.

 – جاڭا تا­ريحي، سوسىن فيلو­سوفيالىق تۇرعىداعى ويلار ايتىلدى. مەن پراكتي­كالىق تۇرعىدا ايتىپ كەتەيىن. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتتىق مىنەز دەگەندە، جاڭاعى ايتىلعان كەمشىلىكتەردىڭ ءبارى تەك قانا قازاققا عانا ءتان ەمەس. ول باسقا دا، وزگە دە ۇلتتاردا بار. ونداي اۋمالى-توك­پەلىلىك بولا بەرەدى. وسى تۇستا، ءبىر عانا مىسال ايتايىن. قازاق قوناقجاي حالىق پا، قوناقجاي ەمەس پە؟! مەنىڭ ويىمشا، قوناق­جاي ەمەس. ەگەر، ءسىز تانىمال ادام بولساڭىز عانا، سىزگە قوناقجايلىق تانىتادى. مىسالى، تۇركياعا بارعان ءبىر تۋريست: «كەلەسى جىلى قايتىپ كەلەمىن»، – دەيدى. ال، قازاقستانعا كەلگەن تۋريست، ەندىگى كەلمەسپىن دەپ جاتادى. ويتكەنى، بىزدە قوناقجايلىق جوق. ءبىز تابيعاتىمىز كەرەمەت دەپ جاتامىز. ال، پراكتيكالىق تۇرعىدا، ول تابيعاتقا جەتۋ ءۇشىن تالاي جول كەتەدى. ال،تۇركياعا بارا قالساڭىز، كوشەدەگى تۇرىك اعاسىن كورگەندەي قارسى الادى. ويلاپ قاراساق، سونداعى انتالياڭىز، ءبىزدىڭ قىزىلوردانىڭ جەرىنەن دە جامان. ءبىراق، تۇركيانىڭ بيۋدجەتىنىڭ 50 پايىزى وسى تۋريستەردەن تۇسەدى. تۇركياعا ءبىر نەمىس كەلسە، 600 ەۆرو، ءبىر قازاق كەلسە 800 ەۆرو تاستاپ كەتەدى ەكەن. قازاقتىڭ بيۋد­جەتىنىڭ جارتىسى مۇنايدان تۇسەدى. سوندا، مۇنايدىڭ اقشاسى تۇركياعا تۋريستەردەن تۇسەتىن اقشامەن تەڭ كەلىپ وتىر. قوناقجايلىق دەگەن كەز كەلگەن حالىقتا بار. ءبىراق، ونى پراكتيكالىق تۇرعىدا مەنەدجمەنت تۇرعىسىندا پايدالانا ءبىلۋ قاجەت. ايتالىق، گامبۋرگەر دەگەن تاماق بار. ونى بۇكىل الەم پايدالانادى. ال، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاماقتارىمىزدى قازاقتان باسقا ەشكىم جەمەيدى. ويتكەنى، ونى تانىتۋ دەگەن ماقسات قويىلمايدى. كەمشىلىگىمىز، جارناما، مەنەدجمەنتتىڭ دامىماۋىندا. ايتالىق، ءقازىر «تاچكي»، «سپونچبوب» دەگەن مۋلتسەريالدار شىعىپ جاتىر. بالالار ەرتوستىككە ەمەس، سولارعا قىزىعادى. ويتكەنى، امەريكانىڭ مەنەدجمەنتى الدەقايدا جاقسى دامىعان. اقىماقي نارسەلەر بولسا دا، كۇنىنە ءجۇز رەت جارنامالاپ حالىقتىڭ كوزى ۇيرەنىپ كەتەدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدىڭ 90 پايىزى دالاعا كەتىپ جاتادى. ويتكەنى،ونى پراكتيكالىق تۇرعىدا حالىققا سىڭىرۋگە تىرىسپايمىز. بۇل دا ۇلتتىق مىنەزگە جاتاتىن كورىنىس. قاراپ وتىرساق، بىزدە ادامگەرشىلىك، ەرجۇرەكتىلىك تە بار. ءبىراق، «نوۆشەستۆو» دەگەن، ياعني، زامانعا بايلانىستى وڭ ءوز­گەرىستەر ەنگىزۋ دەگەن جوق. مىسالعا ايتساق، ابىلاي حان قانشاما جەرلەردى جاۋلاعان كەزدە، زامانعا ساي ايلاسىن دا قولدانعان. سول سياقتى، ۇلتتىق مىنەز، نامىس دەگەندە، ءبىز زامانعا ساي وزگەرۋىمىز كەرەك. وندا تۇرعان ەشنارسە جوق. مىسالعا قاراساق، چۋكچا دەگەن حالىق بار. ورىس حالقى ولاردى ەڭ اقىماق حالىق رەتىندە كورسەتەدى. ال، شىندىعىنا كەلگەندە، ورىس يمپەرياسى وسى چۋكچالارمەن ەڭ ۇزاق ۋاقىت سوعىستى. ول سوعىس 175 جىلعا سوزىلدى. اياعىندا ولاردى جەڭە المادى. ءبىراق، سول حالىق ءقازىر مۇلدە قۇرىپ كەتكەن. ويتكەنى، ولار تۋرالى قانشاما اڭگىمەلەر شىعىپ جاتسا دا، چۋكچالاردان وعان قارسى شىعاتىن ءبىر عالىم، ءبىر زيالى قاۋىم بولمادى. مىنە، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ ءرولى وسى جەردەن شىعادى. بۇل دا ۇلتتىق مىنەزگە بايلانىستى.

 – مە­نىڭشە، باستى ماسە­لە مەنتاليتەتتىڭ زامانعا ساي وزگەرۋىندە. ەسىم­دە، ءبىر كەزدەسۋدە، ستۋدەنتتەر ماعان «قازاق دەگەن قانداي حالىق؟» دەگەن سۇراق قويدى. سول كەزدە مەن: «ەڭ باتىر، ەڭ اقىلدى، ەڭ ادەمى…» دەپ ايتا باستادىم. ستۋدەنتتەر ءبىر ۋاقىتتا ءتۇسىنىپ، كۇلە باستادى. ويتكەنى، ءوز حالقىن كىم بولسا دا، جاقسى جاعىنان كورەدى. ال، ەندى مەنتاليتەتكە كەلسەك، ول اۋەلى، قورقىنىشتان وزگەرەدى. ءبىراق، باسقىنشىلىق، توتاليتارلىق جۇيەدەن وزگەرە مە، جوق الدە، ونى يدەولوگيا وزگەرتە مە؟! مەنىڭ ويىمشا، يدەو­لوگيا وزگەرتەدى. كەڭەستەر تۇسىندا، ءبىز­ءدىڭ زيالىلارعا يدەولوگيا اسەرىن تيگىزدى. سوندىقتان، ءبىرىنشى ماسەلە، يدەولوگيا قازاققا اسەر ەتتى. بىزدە، ءقازىر، ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتۋ ماسەلەسى دامىماعان. قازاقتىڭ مەنتاليتەتى وزگەردى. مىسالعا، ءقازىر بۇرىنعىداي تانكيست بولامىن دەپ تە ەشكىم ايتپايدى. 1989 جىلى مەكتەپ بىتىرگەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ كوپشىلىگى «شۆارسنەگەر بولامىن» دەپتى. سول سياق­تى، زامان وزگەرگەن سايىن مەنتاليتەت تە وزگەرەدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە، ءبىزدىڭ باسىلىپ قالعان مىنەزدەرىمىز مىندەتتى تۇردە شى­عادى. بۇنى جەلتوقسان كورسەتتى. ءبىزدىڭ باتىرلىعىمىز، قايسارلىعىمىز بەلگىلى ءبىر كەزدە وزىنەن-وزى شىقتى. سوندىقتان،ءبىزدىڭ بۇنداي قاسيەتتەرىمىز جوعالعان جوق. ولار بەلگىلى دەڭگەيدە ىشىمىزدە باسىلىپ، شوگىپ جاتىر. ءبىز قانشا عاسىر بولسا دا، ءوزىمىزدىڭ نەگىزگى ءبىر قاسيەتتەرىمىزدى ساق­تاپ قالدىق.

 – بۇگىنگى تا­قى­رىپتىڭ وتكىر­لىگى، وزەكتىلىگى قان­شالىقتى بولسا، ونىڭ قىرى-سىرى دا سون­شالىقتى كوپ. ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە قوساتىن ءۇش سۇراعىم بار. ونى وزىمە دە، مىنا قاۋىمعا دا قويامىن. ۇلتتىق مەنتاليتەت دەگەن ۇعىمدا، ءبىز تياناقتى توقتامعا كەلگەن جوق­پىز. ويتكەنى، بۇل عىلىمعا سوڭعى كەزدە ەنگەن ۇعىم. ال، نەگىزىندە ءاربىر ۇلت­تىڭ قالىپتاسۋ تاريحى كۇردەلى ەكەنىن، ءار دەڭگەيدە قالىپتاسقانىن ەسكەرە وتىر­ساق، وسىندا وتىرعان ءار مامان ءبىر ۇعىمدى وزىنشە ايتىپ جاتقانى زاڭدى دۇنيە. سوندىقتان، «ۇلتتىق مەنتاليتەت دەگەندە نە بىلەمىز»؟ دەگەن سۇراق تۋۋى زاڭدى. اڭگىمە ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋدا بولۋى كەرەك. جاعىمدى جاقتارىن ايتتىق. تاريحي تۇرعىدا، كەمشىلىكتەردى دە ايتتىق. حالقىمىزدىڭ تاريحى دا، تاعدىرى دا كۇرەسپەن، ىزدەنىسپەن، جەڭىسپەن دە، جەڭىلىسپەن دە ءوتتى. ءبىز قاي جاعىن كورەمىز، قاي جاعىن بايقايمىز، سول جاعىن ايتىپ جاتىرمىز. دەي تۇرعانمەن، مەنتاليتەتتىڭ نەگىزى بار. ول ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ءتاسىلى، ومىرلىك تاجىريبەسى. مەنىڭشە، وسى ماسەلەلەرگە جۇيەلى، تاريحي كوزقاراس جەتپەي جاتىر. ءبىز وسىنى مويىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا، ۇلتتىق مەنتاليتەت دەپ ايتىپ جاتقان كەزدە، ومىرلىك تاجىريبەنىڭ ۇيلەستىلىگى، ۇندەستىگى، ۇلگىسى قانداي ەدى دەپ جىكتەپ الساق، سوعۇرلىم ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى تەزىرەك قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك اشامىز. ءبىراق تا، ءومىردىڭ تىرەگى – ومىرلىك تاجىريبە دەپ جاتساق، وسى ءبىر نەگىزگە ەرەكشە ءمان بەرىپ جاتقانىمىز ورىندى. ياعني، بۇل جەكە حالىقتىڭ دا، ادامزاتتىڭ دا ونتولوگيالىق نەگىزى دەپ اتالادى. ول نەگىزدى بىلمەيىنشە، ودان ءتالىم المايىنشا، ءبىر زاڭدىلىق تا تابا الماي قالامىز. ويتكەنى، مەنتاليتەت دەگەندە، ءبىز تەك وتكەنىمىزدى عانا ەمەس، بولاشاعىمىزدى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن،بۇنداي زاڭدىلىق اشىلماعان كەزدە، تياناقتى تالپىنىس تا، ۇمتىلىس تا بولا بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، نەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك، بىلەتىنىمىز كوپ پە، بىلمەيتىنىمىز كوپ پە، سونى اجىراتا ءبىلۋ قاجەت. اركىم ءوزىنىڭ جەكە باسىنا، ماماندىعىنا قاراي كوسىلىپ جاتىرمىز. ءبىراق، بۇل ىزدەنىستىڭ العاشقى ساتىسى. عىلىمي دەڭگەيگە جەتكەن جوقپىز. زامان وزگەردى دەگەندە، ءبىز جاعىمدى جاعىن ايتىپ جاتىرمىز با، جوق الدە، وزىمىزگە ۇنامايتىن جاعىن ايتىپ جاتىرمىز با؟! ومىردە ەكەۋى دە قاتار بولىپ جاتادى. ءبىراق، ءارقايسىسىنىڭ تۇبەگەيلى سەبەپتەرىن، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، يدەولوگيالىق بولسىن، سولاردى انىقتاپ سارالاپ العان دۇرىس. سوندا عانا، ۇلتتىق دەڭگەيگە جەتكىزەتىن، ۇلتتىق دەڭگەيدىڭ ۇلگىسىن ءوزىمىزدىڭ تۇلعالىق دەڭگەيىمىزگە تولىقتىراتىن دارەجەگە جەتكىزىپ، تولىقتىرۋ كەرەكپىز. ءقازىر بىزدەگى جەكە تۇلعالىق كوزقاراستارىمىز، ۇلتتىق كوزقاراستارمەن بىردەي ەمەس. بۇل وتپەلى كەزەڭنىڭ دەرتى. ومىردە دە سولاي. قازىرگى شىندىقتى تالقىلاپ جاتقان ءسىز بەن ءبىزدى ۇلتتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى دەسەك، ءبىزدىڭ دە كوزقاراسىمىز ۇزاق كەتكەن جوق. سوندىقتان دا، سانا-سەزىمدى قالىپتاستىرۋدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيدىڭ وزىق ۇلگىلەرىنەن ۇيرەنگەنىمىز ابزال. ويتكەنى، اۋەلى ءوزىمىز جەتىلىپ، سوسىن ۇلتتىق مادەنيەت، ءداستۇردى جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇل دەگەنىمىز – ۇلتتىق مىنەز. بۇنىڭ ولشەمى دە، ءورىسى دە بۇرىنعى ولشەممەن تەڭ ەمەس ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان دا، مەن ءقازىر رۋح دەگەن سوزگە قوسىلامىن. ويتكەنى، مەنتاليتەتتىڭ قۋاتى وسى رۋحاني باستاۋدان، رۋحاني كۇش پەن سەنىمگە بايلانىستى ەكەن. ۇلتتىق مەنتاليتەت دەگەندە، قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ دا مەنتاليتەتىن جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇل وزىمىزگە سىني كوزقاراسپەن قارايتىن كەزەڭ. سوندىقتان، جەكە نارسەلەرمەن قالىپ، ورتاق نارسەلەرگە جەتە الماي قالساق، بۇگىنگى زامان تالابىنان دا قالامىز.

 – مەن، اۋەلى، تاريح­شى، سوسىن دەرەكتا­نۋ­شى رەتىندە ءوز ويىم­دى ورتاعا سالعىم كەلەدى. ءسوز جوق، بارلىق ءنار­سەدە عىلىمي نە­گىز بولۋى قاجەت. قا­زاق­ستان­نىڭ قوعامدىق عىلىمدارىنىڭ ەڭ باستى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالۋ كەرەك. كەز كەلگەن عىلىم تەرميندى انىقتاۋدان باس­تالادى. تەرميندى انىقتاپ، ونى ناق­تى قولدانباي، ول عىلىم بولمايدى. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، قازاقستان تاريحىن، ەجەلگى قازاقستان تاريحى دەپ وقىپ ءجۇرمىز. ال، تەرمين قازاقستان مەملەكەتى 1991 جىلى پايدا بولعانىن كورسەتەدى. ياعني، ەجەلگى دەپ جۇرگەنىمىز ورەسكەل قاتەلىك. سوندىقتان، قازاقستان جەرىندەگى نەمەسە قازاق جەرىندەگى تاريح دەگەن دۇرىس بولار. ويتكەنى، قازاقتىڭ ءوزى بولماسا دا، اتا-تەگى بولدى. مىنە، سون­دىقتان، تەرميندەردى ناقتى انىقتاپ، ناقتى پايدالانعانىمىز دۇرىس. ال، ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ وزگەرگەندىگى تاريحي شىندىق. 300 جىل بودان بولعان حالىقتىڭ مەنتاليتەتى وزگەرمەۋى ءمۇم­كىن ەمەس. وبەكتيۆتى فاكتورى ورىس پاتشاسىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى. ءاسى­رەسە، كەڭەستەر تۇسىندا جۇرگىزىلگەن سايا­سات ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا، قازان توڭكەرىسى كەزىندەگى قازاق پەن قازىرگى قازاقتىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. ەكەۋى اتى ءبىر ۇلت بولعانىمەن، ىشكى دۇنيەسى، مەنتاليتەتى، تۇسىنىگى، سەزىمى، ساناسى ەكى بولەك. قازىرگى ءبىزدىڭ سونى سالىستىرىپ جاتقانىمىز يمپەريكالىق دەڭگەي. ياعني، سىرتقى كورىنىس. ءبىز ماسە­لەنىڭ ىشىنە بارعىمىز كەلسە، عىلىم ارقىلى تەورياعا كوتەرىلۋىمىز قاجەت. سون­دىقتان، ەلىمىزدىڭ قوعامدىق عىلىمدارى بىرلەسىپ، ءبىر ماسەلەنى تولىعىمەن شەشكەنى ابزال. كەز كەلگەن زەرتتەۋ جۇمىسى دەرەكتىك نەگىزدە جۇرەدى. بىزدەگى كەمشىلىك، دەرەكتانۋ عىلىمى قوعامدىق عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالماۋى. الىسقا بارماساق تا، رەسەيدىڭ وزىندە دەرەكتانۋ قوعامدىق عىلىمداردىڭ ورتاق زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالىپ وتىر. بىزدە دەرەك مول. ال، دەرەك­تانۋ سول شيكىزاتتى سارالاپ، قايسىسى دۇ­رىس، قايسىسى بۇرىس ەكەنىن انىقتاعان ءجون. مىنە، وسى تۇسىنىكتىڭ، ياعني، دەرەكتى سا­را­لاماي تاريحتى جازۋىمىز، قاتتى ءسىڭىپ كەتكەن. قوعامدىق عىلىمداردىڭ داع­دارىستان شىعا الماي وتىرعانى، وسى دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ دامىماۋى سەبەپتى. سول سياقتى،قايدان كەلدىك، كىمبىز دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەردە،الىسقا بار­ماي، سول قازاق توڭكەرىسىنەن بەرگى قازاقتى دا زەرتتەسەك بولادى. مىنە، وسى تۇرعىدا ابايدان ارتىق قازاقتىڭ بەينەسىن سۋرەتتەگەن ەشكىم جوق. ال، ابايدان كەيىن، قازاقتىڭ بەينەسىن تاماشا كورسەتكەن «قازاق» گازەتى. مىنە، ءقازىر 100 جىلدىعىن اتاپ جاتىرمىز. 1913 جىل دەگەن بۇكىل الەمدە ەڭ سوڭعى بەيبىت جىل. سوڭعى بەيبىت جىلداعى، «قازاق» گازەتىندە، قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ ءبارى سوندا. مىنە، سول تۇستاعى جانە قازىرگى قازاقتى سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. اشتىق بار، سوعىس بار، وسىنشاما قيىندىقتاردان وتكەن حالقىمىزدىڭ امان قالعانىنا تاۋبە دەۋگە بولادى. وبەكتيۆتى، تاريحي تۇرعىدا قاراساق، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. دەمەك، ءبىز ابايدى، «قازاق» گازەتىن تانىماي، الاش زيالىلارىن بىلمەي قازاقتى تاني المايمىز. قابدەش ءجۇمادىلوۆ: – ءقازىر قازاق، ورىس­ءتىلدى نە ءقازاقتىلدى بولىپ ەكىگە ءبو­ءلىن­ءدى. ەندى، وسى­لاردىڭ بارلىعىنىڭ مەن­تاليتەتى بىردەي دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى، ولار­دىڭ ويلاۋ قابىلەتى، سانا­لارى، ماقسات­تارى ءارتۇرلى. قۇلدىق سانانى وتار­سىز­داندىرۋ ءجۇرىپ جاتقان جوق دەپ دۇرىس پىكىرلەر ايتىلۋدا. وعان تاعى ءبىر تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تۋعان سانا قوسىلدى.

 – «ال­لانىڭ جاساعان ءنار­سەسىندە كەمشىلىك بولمايدى. مەن سەن­دەردى ۇلتتارعا، ۇلىس­تارعا ءبولدىم …» دەگەن ايات بار. ماسەلەنى، وسى تۇرعىدا الىپ قا­­را­­ساق، مەنتاليتەت داميدى، وزگەرەدى، كە­مەل­دەنەدى دەگەن ونشالىقتى شىندىققا جاناسا قويمايدى. ونى وزگەرتۋگە ۇمتىلۋ، اللانىڭ جاساعانىنا كوڭىلى تولماۋىمەن تەڭ. كەشىرىڭىزدەر، مەن مۇنى ءدىني ۇعىممەن ايتىپ وتىرمىن. ءدىني عۇلامالاردىڭ ساراپتاۋى بويىنشا، ادام بولمىسىن 3-كە ءبولىپ قاراستىرادى. 4 پايىز – ماتەريالدىق ولشەم، 36 پايىز – رۋحاني ولشەم، 60 پايىز – پايعامبارىمىزدىڭ نۇرى بولىپ تابىلادى. بۇكىل بارلىق جاراتىلىس پاي­عامبارىمىزدىڭ نۇرىنان دەگەندە، سەن ءوزىڭدى تانىساڭ (ءوزىڭدى تانىساڭ دەگەن ءسوز، ۇلتتىق مىنەزىڭ مەن مەنتاليتەتىڭدى ءبىل دەگەنگە كەلەتىن قاعيدا)، اللانى تانيسىڭ دەگەن ءسوز، ۇلتتىق رۋحانياتىڭدى ءبىلىپ، ۇلىقتاساڭ اللانى تانيسىڭ دەگەنگە سايادى. وسى تۇسىنىك بارلىعى 4 پايىزعا باعالانادى. ءدىننىڭ ءوزى ءتورت حاليفا تۇسىندا 30 جىل تۇتاسىپ كەلدى دە، ودان سوڭ ءبولىنىپ كەتتى. بۇكىل ءدىني-ۇعىم، ءسان-سالتاناتتىڭ ءبارى 4 پايىزعا اۋىستى. ءسويتىپ، رۋحاني الەم جاسىپ قالدى. ءمانىن جوعالتقان اڭگىمە بار. ارىستان، قاسقىر، تۇلكى – ۇشەۋى اڭعا شىعادى. ارىستان بۇعىنى، ەلىكتى، قوياندى اۋلايدى. قاسقىرعا ونى ءبولۋىن سۇرايدى. وعان قاسقىر ەلىكتى ءوزى، بۇعىنى ارىستان، قوياندى تۇلكى جەيتىنىن ايتادى. ارىستان قاسقىردى ءولتىرىپ تاستايدى. تۇلكىدەن سۇراسا، ول ارىستانعا ءقازىر بۇعىنى، تۇستە ەلىكتى، كەشكە قوياندى جەگەنى دۇرىس دەپ ايتادى. تۇلكى ارىستان بولدى. ول ءوزىنىڭ قالاۋىن جوعالتتى. ونى جاڭاعى پايىزدارعا بولسەك، 4 پايىز – قاسقىر، 36 پايىز – تۇلكى دەگەن رۋحانيات، ال، 60 پايىز – ارىستان بولادى. سول كەزدە، ءبىز رۋحانياتىمىزدى تابا الساق، وندا 60 پايىزعا ءوزىمىز قوسىلعان بولار ەدىك. ماسەلە، ءقازىر ارىستان دا، تۇلكى دە جوق. تەك قاسقىر عانا قالعان. ال، ءبىز سول قاسقىرعا ىشىندە تۇلكى بار ەكەنىن تۇسىندىرگىمىز كەلەدى. ونى تۇسىنبەي جاتقان ادامعا 60 پايىز تۋرالى ايتۋ دا ارتىق. بۇكىل عىلىم، باعىت-باعدار، وسى 4 پايىزدىق دەڭگەيدە دامىپ جاتىر. وركەنيەتتەگى ولشەم وسى بولسا، حابارى بار ادام بۇنىڭ اقىرى بولاتىنىن بىلەدى. بۇنى ىلگەرى الىپ باراتىن نارسە وسى 4 پايىز. ونى ساقتاپ قالاتىن جاي– 36 پايىز. سوندىقتان، ءبىز ۇلتتىق ماسەلەنى،ۇلتتىق مىنەز بەن مەنتاليتەتتى سارالاعاندا، 36 پايىز تۇرعىسىندا سارالاۋ كەرەكپىز. حالىق – جالپى، ۇلت – جالقى ۇعىم. ۇلتتىڭ مىنەزى مەن مەنتاليتەتى دە وزگە ۇلتتارعا ۇقسامايتىن قۇبىلىس بولاتىنى دا سوندىقتان. ەندەشە، ءبىز ۇلتتىق مىنەز بەن مەنتاليتەتتى سول جالقىدان ىزدەۋگە ءتيىسپىز. اللانىڭ «مەن سەندەردى ۇلتتارعا، ۇلىستارعا ءبولدىم…» دەۋىنىڭ سىرى سوندا.

– وسى تاقىرىپ ءتو­ءڭى­رەگىندە، ۇلتىمىز­دىڭ ەرەكشەلىگى جايلى ءسوز قوزعاعان دۇرىس. ءار ۇلتقا ءتان مىنەز بار ما، ونىڭ مازمۇنى قانداي بولارىن انىقتاپ العانىمىز ءجون. قازاقتى ءبىز ەلىكتەۋشى دەپ تە جاتىرمىز. سوندا، ۇلتىمىزدا تۇراقتى نارسە نە ەكەنىن انىقتايىق. ايتالىق، شەتەلگە شىقساق، ءبىزدى قازاق دەپ ەمەس، «ازيات» دەپ مويىندايدى. ويتكەنى، ءبىز ءوزىمىزدى تانىتا الماي جاتىرمىز. سوكراتتىڭ «ءوزىڭدى تانىتپاي جاتىپ، وزگەنى تانيمىن دەگەنى كۇلكىمدى تۋدىرادى» دەگەن ءسوزى بار. وسى تۇستا، «قازاقتىڭ وزگەشەلىگىن انىقتاۋ قاجەت. قازاقتىڭ باسقالاردان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟» – دەگەن ساۋالدى قويعىم كەلەدى.

– مەنىڭشە، ەشقان­داي وزگەشەلىك جوق. ءسىز ايتقان بارلىق كەمشىلىكتەر، بارلىق حالىقتاردا بار. سول سياقتى، ارتىقشىلىقتار دا بارلىق حالىق­تاردا بىردەي. تەك، ءبىر حالىقتار تۋرالى كو­بىرەك ايتسا، بىرەۋلەرى تۋرالى از ايتادى. ونىڭ سەبەبى، زيالى قاۋىمعا تىرەلەدى. ايتالىق، ەۆرەي حالقى تۋرالى اڭگىمەلەر وتە كوپ ايتىلادى. ىشىندە ماقتايتىنى دا بار، جاماندايتىنى دا بار. ال، قازاق تۋرالى انەكدوت جوق. بۇل دا كورسەتكىشتىڭ ءبىر بولىگى. ال، شىعىپ جاتقاندارى، ءبىزدى چۋكچالارعا تەڭەستىرىلىپ شىعىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردە پراكتيكالىق تۇرعىدا قاراعان دۇرىس سياقتى. قازاقتار بولىنەدى دەپ جاتىرمىز. ونداي ءبولىنۋ ەۆرەيدە دە بار. ولار ميللليونعا بولىنەدى. ءبىراق، سىرتقا شىققاندا بىرگە شىعادى. ال، ءىشىنارا بولىنىستەرى كوپ. بۇل قادىر-قاسيەتتەردە دە ۇلتتىق مىنەز.

– سوندا ءسىز گرۋزين دە، وزبەك تە تەڭ دەيسىز بە؟

– بيولوگيالىق تۇرعىدا دا، مىنەز-قۇلقىندا دا ءبارى تەڭ. ءتىپتى، نەمىستەن وزگەشەلىك كورىپ تۇرعانىم جوق. مىسالى، نەمىستىڭ دە، قازاقتىڭ دا قوناقجايلىعى بىردەي.

– قاراپ وتىرساق، نەمىس قوناققا بارسا، رۇقسات سۇراپ بارادى. ال، قازاق رۇقساتسىز دا كەلە بەرەدى. ايىرماشىلىق بار عوي.

– مەنىڭشە، وندا تۇرعان ەشنارسە جوق. نەمىس ءسىزدى ۇيىنە ءبىر ۋاقىتقا شاقىرادى. ءسىز سول ۋاقىتتا كەلىپ، ءبىر ساعاتتا كەتەسىز. بۇل دا قوناقجايلىق. سوندا، ءسىز ۋاقىتىڭىزدى قۇرتپايسىز. ءبىر ساعاتتا ماسەلەڭىزدى شەشىپ كەتىپ قالاسىز. ال، قازاق شاقىرسا، بار ۋاقىتىڭىز بوسقا كەتەدى. ونبەيتىن اڭگىمە ايتىلادى. بۇل ەرەكشەلىك دەپ ويلامايمىن. بۇل ايتىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى ۇلتتىق مىنەز.

– سوندا جاپون مەن نەمىستىڭ ايىرماشىلى­عىن دا كورىپ تۇرعان جوقسىز با؟

كورىپ تۇرعان جوقپىن. ويتكەنى، جاپوندى جاپون قىلعان، نەمىستى نەمىس قىلعان سول اۆتوكولىكتەرى مەن جاڭا تەحنولوگيا. بۇنى ايتىپ وتىرعانىم، جاڭا ايتىلىپ كەتكەندەي سول 4 پايىز ءبارىن بيلەپ وتىر.

– مەن بۇل پىكىرلەرگە كەلىس­پەيمىن. ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سول ەرەكشەلىك ارقىلى، سول ۇلت تانىلادى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ قاسيەتتەرى سول ۇلتتىڭ شارۋاشىلىعى اسەرىنەن تۋىندايتىن ماسەلە. مىسالى، مەن قازاق بولعاندىقتان، ساۋدا جاساعاندى ونشا قابىلدامايمىن. قازاقتا ەر ادام قازان باسىندا جۇرمەيتىندىكتەن، تاماقتى دا ەشۋاقىتتا دايىندامايمىن. ال، وزبەكتەرگە بۇل ەرسى ەمەس. ءبىز كوشپەلى بو­لىپ جۇرگەندىكتەن، ءومىر بويى جىلقى باقسا، ايەل ادام قازان-وشاق باسىندا بولعان. ءبىراق، مەنىڭشە، قوعامدىق فورماسيا وزگەرگەن ۋاقىتتاردا اتالعان ماسەلەلەر كەلەدى. امەريكاعا بارعانىمدا، ءبىر نارسەنى ءتۇسىنىپ كەلدىم. ولاردا بالالارى 17-18 جاسقا تولعاندا جەكە شىعارىپ، قولىنان كەلگەنشە قاراجاتىن بەرىپ، شىعارىپ سالادى ەكەن. ال، بىزدە بالالارىمىزدى ءومىر بويى، ودان كەيىن نەمەرەلەرىمىزدى باعىپ جۇرەمىز. بۇل قاسيەتتەن ۇلتتىق مىنەز كورىنبەي مە، كورىنەدى. زامان وزگەردى. شىندىعىندا سولاي ەكەن. بۇرىنعى قازاق قوعامىندا ەڭبەك ءبولىنىسى بولدى. ال، قازىرگى ومىردە ەڭبەك ءبولىنىسى جوعالدى. سول ۋاقىتتاردا بالالارىمىزدى تەزىرەك شىعارساق، ءبىزدىڭ بۇرىنعى مىنەزىمىزدىڭ وزگەرەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى، ءبىز دە قالادا وستىك. مىسالى، گرۋزيندەردى الساق، اشۋلى، ەرجۇرەك، ءولىم دەگەننەن سەسكەنبەيتىن ۇلت سياقتى كورىنەدى. ايتالىق، جۇڭگو مەن كارىس ەرتە تۇرىپ، ەڭبەكتەنىپ جاتسا، ءبىز وعان كۇلە قارايمىز. ال، نەگىزىندە، ولار سونداي بولۋعا ءماجبۇر. ال، قازاقتا قۇدايدىڭ بەرگەن جەرى، باعىتى، ماماندىعى، كاسىبى سول ۇلتتىق مىنەز، ەرەكشەلىگىمىزدى قالىپتاستىرادى ەكەن. ءبىراق، ءومىر وزگەرۋگە بەيىم. بىزگە دە وزگەرۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان، ۇلتتىق ەرەكشەلىك ءبارىبىر دە بار.

مەنىڭشە، سەنىڭ ايتىپ جاتقانىڭ ەرەكشەلىك ەمەس، ستەرەوتيپ.

– قازاق نەگە قوناق­جاي ەكەنىن تاريحي نەگىزدەن ىزدەۋ كەرەك. قازاقتىڭ دالاسى وسى، بىردە ءبىر جەرىندە قوناق ءۇي دە، بەكەت تە جوق. سوعان قاراماي، ايشىلاپ جولعا شىعىپ كەتەدى. كەز كەلگەن ۇيگە بارادى، وندا قۇدايى قوناق بولىپ كۇتىلەدى. بۇل «جەتى جارعى» زاڭىمەن بەكىتىلگەن. ەگەر، قوناق دۇرىس كۇتىلمەسە، ايىپ تا سالىنعان. دەمەك، بۇنى قازاقتىڭ دالاسى مىندەتتەگەن نارسە. قازاق مەنتاليتەتى سولاي شىققان. اسقاردىڭ، دوستىڭ ايتىپ جاتقانى دۇرىس. كەزىندە قوناقجاي ەدىك دەپ قاتىپ قالۋعا بولمايدى. زامانعا بەيىمدەلۋ كەرەك. اسىرەسە، قازاق تويلارىن­دا شاشپالىق كوپ. نەگە وسىندايدان ارىل­ماسقا؟! اركىم شاما-شارقىنشا توي جاساسا دا، جاراپ جاتىر.

ءار ادام سىقىلدى، ءار ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگى بولۋى دا زاڭدىلىق. ال، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ ەرەكشەلىگىن تىلگە تيەك ەتسەك، ونى تاريح پەن تابيعاتتان ىزدەۋ قاجەت. ويتكەنى، تاريح پەن تابيعات ۇلت مەنتاليتەتىنە اسەر ەتەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى، ءبىزدىڭ باستان كەشكەنىمىزدى باسقا ۇلت كورگەن جوق. سول سەبەپتى، بۇل دا مىنەزىمىزگە اسەر ەتەدى. بۇل جەردە جاقسى دا، جامان دا جاقتارى بار. جاقسى جاعى، بىزدە بارلىعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە بو­لا­دى. ايتالىق، ۋاقىت ولشەمدەرىن ايت­قاندا، ءسۇت ءپىسىرىم دەگەن سياقتى ۇعىم­داردى قولدانامىز. مىنە، وسىنىڭ ءبارى بىزگە عانا ءتان ەرەكشەلىك. سوندىقتان، ۇلت­تىق ەرەكشەلىگىمىزگە، ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتارىمىزعا مۇمكىندىگىنشە، جاقىن­داعان دۇرىس بولار. سونىمەن، قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى دەپ، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان ءتىلى، ءدىلى، ءداستۇرى، مادەنيەتى، ال، جامان جاعى جالقاۋلىعى، ەنجارلىعى، جاي­باراقاتتىعى، شاشپالىعىن جاتقى­زا­مىز. ايتىپ نە كەرەگى بار، بۇنىڭ ءبارى ابايدا تۇر.

سۇراق قاراپايىم جانە ناقتى بولسا دا، جاۋابى كۇردەلى بولادى. ويتكەنى، ونىڭ استارى وسىنداي. ادام بولعان سوڭ، ءبارىنىڭ ۇقساستىعىن تابۋ دا دۇرىس. ءسىز­دەردىڭ ايتقان ويلارىڭىزدى تياناقتاسام، ۇلت ەرەكشەلىگى، ونىڭ بولمىسىنا، تابيعي-تاريحي ەرەكشەلىگىنە دە بايلانىستى. سون­دىق­تان دا، سوعان بايلانىستى جاعىمدى دا جاقتارى بار. سول ءۇشىن ءبىز جەرىمىزدى ساقتاپ، ەل بولىپ قالدىق. ال، جاڭا زامانعا ۇيلەسە بەرمەيتىن دە جاقتارى بار. سوندىقتان، «قازاقتىڭ بۇرىنعى كەزبەن ۇقساستىعى قانداي، بۇگىنگى جاڭا داۋىردە قانداي ۇق­ساستىق بولۋ كەرەك؟» دەگەن ماسەلەگە جاۋاپ ىزدەگەن ءجون. قانداي ماماندىقتى تاڭداساق تا، بىرىنشىدەن، ونى كاسىبي دەڭگەيگە جەتكىزۋ، ەكىنشىدەن، سول كاسىبي دەڭگەيدى ۇلتتىق مۇددەمەن ۇيلەستىرەتىن باعىتتى ىزدەستىرۋ، ءۇشىنشى، بۇگىنگى مەن ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنىڭ مۇددەسىن ۇشتاستىراتىن ىس-اركەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.مىنە، وسىدان، قۇندىلىقتار دا، كوزقاراستار دا وزگەرەدى. بۇرىندا مەن قا­زاق، قازاقتانۋ، قازاقستان دەگەن ماسەلەنى كوتەرگەن ەدىم. مەملەكەتتىك تۇرعىدا كەلسەك، قۇندىلىقتار ولشەمى وزگەرەدى. ال، ەگەر، ۇلتتىق دەڭگەيدە قارايتىن بولساق، وندا ءبىز قالىپتاسقان بۇرىنعى ولشەمگە بۇرامىز.

– اعا، تيپتىك قازاق قانداي بولادى؟

– ونداي تيپتىك دۇنيە جوق. ابايدىڭ كەلتىرگەن ولشەمى ءبىر ولشەم. مۇحاممەد-حايدار ءدۋلاتيدىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ حاقىنداعى 11 ەرەجە­ءسى بار. ەگەر، وسى ەرەجە تۇرعىسىنان كەل­­سەك، ول بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جو­عالت­­پاعان. مىنە، مەملەكەتتى، قوعامدى باس­قارۋدىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار دەگەن سۇراقتاردى ءبىز وزىمىزگە قويماي جاتىرمىز. سوندىقتان دا، ءبىر سۇراقتىڭ استارىندا پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك،مادەني دەڭگەيدە ءارتۇرلى جاۋاپ بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەن. ابايدىڭ ايتىپ كەتكەن تيپىمەن، ءبۇ­گىندە شەكتەلە المايمىز. وزگەرىستەر مىندەتتى تۇردە بولادى. وسىنداي وزگەرىستەر تۇسىنان، قازاقي مىنەز قانداي بولۋى كەرەك دەگەندى ءوزىمىز تولىقتىرىپ وتىرۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ءبىر ولشەممەن بولاشاقتى بولجاي المايمىز. ول، تەك قۇرامداس بولىگى بولىپ قالادى ەكەن. ىسكەرلىك ماسەلەسىنە كەلسەك، ابايدىڭ ايتقان ويى بۇل دۇنيەگە جاقىن ەمەس. ول ادامگەرشىلىك تۇرعىدا عانا قاراستىردى. ءومىر سولاي. ءبىراق، بىر-بىرىنە قارسى بولماۋى قاجەت.

جاقسى ويلار ايتىلدى. وتارسىزداندىرۋ پروسەسى جاسالمادى دەپ جاتىرمىز. ءبىراق، ونى كىم جاسامادى؟ ونداي بولسا، زيالى قاۋىمىمىز نە ىستەپ ءجۇر؟ ءبىز دە ءوز موينىمىزعا جۇك الايىق. كەزىندە، قان تامىپ تۇرعان كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە ءىلياس ەسەنبەرليندەر تاريحي روماندار جازدى. جازۋشىلارىمىز يدەولوگيا جا­سادى. سول سياقتى، الاش قايراتكەرلەرىن قانشا ۇلتشىلدار دەسە دە، مۇراعاتتان سونى قاراپ سولاردىڭ ىزىمەن جۇرگەندەر بولدى، سول سياقتى، مەملەكەت ءقازىر ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ يدەولوگياسىن جاساپ جاتسا، قازاقتىڭ زيالىلارى ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ قاجەت. بۇل جەردە «ءبىز كىمبىز؟» جانە «كىممەن بولامىز؟» دەگەن تۇسىنىكتەردى انىقتاپ العانىمىز ءجون. وتە كوپ نارسەلەردى جوعالتىپ تا العانبىز. بىزدە پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ ەرەكشەلىگى، كەز كەلگەن نارسەنى تەوريا تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ونىڭ ادامداردا ناقتى قانداي كورىنىس تابۋىنان دا قارايمىز. مەن جاڭا تيپتىك قازاق تۋرالى اڭگىمە قوزعادىم. سەبەبى، بىزدە تيپتىك باسقا ۇلتتى ايتسا، كوزىمىزگە ەلەستەتە الامىز. سول سياقتى، ۇلتتىڭ وزگەرمەيتىن تۇراقتى جاعى بار. ماسەلە، سول تۇراقتىلىقتى تابا بىلۋدە. ءبىزدىڭ مىنەزىمىز بار. ماسەلە، سونى قالاي تابۋدا. وعان عالىمدار دا، اقىن-جازۋشىلار دا بىرلەسە ەڭبەك ەتۋ كەرەك. سوندا عانا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاقىلىعىمىزدى مويىنداتا الامىز. ونسىز دا، ۋنيفيكاسيالانعان، بىرەگەي زاماندا تىرشىلىك ەتەمىز. ۇلتقا ساي بولۋ، سايكەستىلىك دەگەن ۇعىم بار ەكەن.

ءبىز جاقاڭ ەكەۋى­ءمىز 10 جىلدان بەرى تۆور­­چەستۆولىق بىرلەس­تىكتە جۇمىس ىستەپ كە­لە­ءمىز. وسىدان، ون جىل بۇرىن جاقاڭمەن ءبىر­گە، ءبىر اۆتورلىق ماقالادا قازاقتانۋ ينستيتۋتىن اشاتىن ۋاقىت كەلدى دەگەن سارىندا جازدىق. ويتكەنى، قازاق ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن، قازاق ءوزىن-وزى تانۋ كەرەك دەگەن باستاما كوتەرگەنبىز. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ساياسات ۇلتتىق مەملەكەت دەڭگەيىنەن گورى، كوپۇلتتىق مەملەكەت دەڭگەيىن ۇستاندى دا، سول تاقىرىپ قالىپتاسىپ قالدى. ءقازىر، رەسەي، جۇڭگو قازاقتانۋدى تەرەڭىرەك زەرتتەپ جاتىر. بۇل ۇلكەن كەمشىلىك. ويتكەنى، ولار ءبىزدىڭ وسال تۇستارىمىزدى ءدوپ باسۋ ماسەلەسىن، قالاي اسەر ەتۋ ماسەلەسىن زەرتتەۋدە. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن، قازاقتانۋ ماسەلەسىن الدى­مىزعا قويا الماي كەلە جاتىرمىز. مىسالى، وسى ۋاقىتقا دەيىن، قازاقتىڭ تيپتىك نەگىزىن انىقتايتىن ۇعىمدار بولعان. بۇل اقساقال، جىگىت، قارىنداس، كەلىن، ءىنى، اعا سەكىلدى ۇلكەن ۇعىمدار. ءبىز وسى تۇستا جىگىت بولۋ، نە قارىنداس بولۋ قانداي ەكەنىن، ورتاق ۇلگىلەرىن ۇسىنبادىق. ويتكەنى، بىزدە ءقازىر حاوس. جىگىت دەگەندە اركىم وزىنشە جىگىت بولۋدا. ياعني، بۇل جەردە ورتاق تيپتىك ستەرەوتيپ قالىپتاسپاعان. ويتكەنى، بىزدە قازاقتانۋ دەگەن جوق.