بۇل كۇندى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى شيرەك عاسىرعا جۋىق، 24 جىلداي كۇتتى!!! 1992 جىلى ەلىمىز ەڭ العاش بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولعان سوڭ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باس اسسامبلەيانىڭ 47 سەسسياسىندا العاش سويلەگەندە قازاق تىلىندە ءبىر سويلەم – ۇلى ابايدىڭ “ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي” دەگەن ءسوزىن تازا قازاق تىلىندە ايتقاندا، ءبىر سەرپىلىپ قالعان ەدىك… ەندى مىنە، الەمنىڭ بارلىق ەلىنەن تەك بۇۇ-دا التى مەملەكەتتىڭ عانا ءتىلى رەسمي ەستىلەر كەزدە، قازاق حالقى قاسيەتتى سانايتىن جەتىنشى ءتىل بولىپ، قازاق تىلىندە تۇتاس بايانداما جاسالدى. ول حالىقارالىق التى تىلگە اۋدارىلدى. جانە قانداي بايانداما، ەكونوميكالىق داعدارىس كۇشەيىپ، بۇكىل دۇنيە دۇبىرلەپ تۇرعاندا، الەمدىك كۇردەلى ماسەلەلەردى كەسەك تۋراپ، كەسىمدى دە، شەشىمدى تۇردە ءتۇيىنىن ءتۇيىپ ايتۋ، بۇكىل مەملەكەت باسشىلارىنا قۇنارلى قازاق سوزىمەن قۇيىپ ايتۋدىڭ باعاسىن ەشنارسەمەن سالىستىرۋعا بولماس…
قازىرگى ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ الەمدىك ازۋلى جولبارىستارعا اينالۋىنا بايلانىستى بۇۇ شتاب-پاتەرىن الەم حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى تۇرىپ جاتقان ازيا تورىنە اۋىستىرۋ ماسەلەسى كرەاتيۆتى، توسىننان تابىلعان تولىمدى ۇسىنىس ەكەنىن تەك قازاق ساراپشىلارى عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق ساراپشىلارى جارىسا ايتۋدا. ال ول ازيانىڭ ايتۋلى قالالارىنىڭ ىشىندە، ەلباسىمىز كەيىن ساپار قورىتىندىسىن جاساعاندا سينگاپۋرمەن قاتار استانامىزدىڭ دا اتى اتالۋى الاش جۇرتىن تاعى ءبىر سىلكىندىردى. بۇنىڭ استارىندا الەمدىك دەڭگەيدە ويلايتىن ۇلت كوشباسشىسىنىڭ قازاق ەلىن “ماڭگىلىك ەل” ەتۋ جولىنداعى تەرەڭنەن تارتقان تەربەلىس، كوك تۇرىكتەر قاعاناتىنان جالعاسقان كورەگەندىك جاتقانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە ءتۇپسىز تۇيسىك كەرەك ەكەنى انىق…
الەمدەگى تۇڭعىش يادروسىز ايماق رەتىندە قازاقستان باسشىسىنىڭ الەمدى يادروسىز عالامعا اينالدىرۋدى – بەيبىتشىلىك ماسەلەسىن كوتەرۋى دە وتە دۇرىس قابىلداندى.
“بۇۇ-عا 100 جىل تولاتىن كەزدەگى الەمنىڭ قانداي بولاتىنىن كورە ءبىلۋ كەرەك ەكەنىن» دە ەل باسشىلارىنىڭ بارىنە ەسكەرتكەن ەلباسىمىز نازاربايەۆ «بۇۇ-نىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل وتكەننەن كەيىنگى ادامزات دامۋىنداعى جاڭا كەزەڭنىڭ مىندەتتەرىن ناقتى ايقىنداۋ قاجەتتىگى رەتىندە بۇۇ-نىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ «جاھاندىق ستراتەگيالىق باستاما – 2045» جوسپارىن دايىنداۋدى ۇسىندى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇۇ-داعى قازاق تىلىندە جاساعان بايانداماسىنداعى وسىنداي دۇنيەۋي ماڭىزى بار زور قۇندىلىقتار الەمدىك ايگىلى باق-تاردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولۋدا.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قازىرگى بۇكىل ەل الاڭداپ وتىرعان، اسىرەسە، تمد ەلدەرى ەلەڭدەپ وتىرعان ۋكراينا مەملەكەتى مەن رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى قاقتىعىسقا بايلانىستى مينسك كەلىسىمىنىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتتى.
سونىمەن بىرگە الەمدىك كۇردەلى ماسەلەلەردى قامتىعان قازاقستان پرەزيدەنتى تەرروريزمگە قارسى ءبىرتۇتاس حالىقارالىق جۇيە قۇرۋدى ۇسىندى. الەمدىك ب ا ق نازارىن اۋدارعان ماسەلە نازاربايەۆتىڭ ۇلتارالىق ءبىرىڭعاي ۆاليۋتا قۇرۋ يدەياسى بولدى. بۇل جاھاندىق داعدارىستىڭ الدىن الۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ مالىمدەدى ەلباسى.
ن.نازاربايەۆ سامميتتە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى نىعايىپ، ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنا جەتكىلىكتى جاعدايلار جاسالعانىن، رەسپۋبليكانىڭ ىشكى جالپى ءونىمى 19 ەسەگە ۇلعايىپ، كەدەيشىلىك دەڭگەيى ەسەلەي تومەندەپ كەلە جاتقانىن دا باياندادى. سونىمەن قاتار ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلۋىن، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ الەمگە ءقاۋىپ توندىرەتىنىن ايتقان.
“جەر بەتىندەگى كەدەيشىلىك دەڭگەيى وتە جوعارى، ميللياردقا تارتا حالىق تويا تاماق ىشپەيدى، ميلليونداعان ادام ساۋاتسىز، بالالار اراسىنداعى ءولىم-جىتىم جىل سايىن 40 ميلليوندى قۇرايدى. باي ەلدەر كەدەيلەرگە كومەكتەسۋى ءتيىس. وسىعان بايلانىستى مەن بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ءاسكەري شىعىستارىنىڭ 1 پايىزىن مىڭجىلدىق ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە ءبولۋدى ۇسىندىم، بۇل زور كومەك بولار ەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز كوتەرگەن بارلىق ماسەلەلەر ءتيىستى قولداۋ تاپتى دەپ ەسەپتەيمىن”، – دەدى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ساپار قورىتىندىسىندا.
سونىمەن قاتار نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ساپار بارىسىندا بىرنەشە مەملەكەتتەر باسشىلارىمەن كەزدەستى. اتاپ ايتقاندا، اقش پرەزيدەنتى ب.وبامامەن كەلىسسوزدەر بارىسىندا ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ماسەلەلەرى تالقىلانعاندى.
ەرەكشە توقتالار ءجايت – قازاقستاندا ءوزىنىڭ ستاتۋسىنا ساي، كونستيتۋسياداعى بەلگىلەنگەن تورىنە تولىق شىعا الماي كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ الەمدىك بۇۇ مىنبەرىنەن ءبىر-اق شىعۋى! بۇل بىرەر كۇن ايتىلىپ قويا سالار ءجايت ەمەس، اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك ساياسي ءمانى بار ماسەلە ەكەنىنە ەل بىردەن نازار اۋدارۋدا. بۇل قازاق تىلىندە تورتكۇل دۇنيەنىڭ تورىنەن جاسالعان بايانداما ەل تاريحىندا دا، الەم ەلدەرىنىڭ قاۋىمداستىعى تاريحىندا جارقىن وقيعا بولىپ قالدى!
قازاق ءتىلىن بۇكىل ەل ەسىتتى، تىڭدادى! تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 24ء-شى جىلىندا، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىندا، 2015 جىلى 27 قىركۇيەك كۇنى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جاساعان قازاق تىلىندەگى بايانداما باستالعان سوڭ… 1 مينۋت 49 سەكۋند وتكەندە… قازاق تىلىندەگى اۋدارمانىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى توقتاتىلدى… بۇكىل الەمنىڭ 193 مەملەكەتى قاتىسىپ وتىرعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىن جۇرگىزىپ وتىرعان ءتوراعا 2 مينۋت 05 سەكۋند وتكەندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنەن – ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتان كەشىرىم سۇراپ، كىدىرە تۇرۋىن ءوتىندى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، وسىنىڭ بارىنە كىنالى ەرلان ىدىرىسوۆ پرەزيدەنتكە، مىنبەرگە قايتا-قايتا شاۋىپ بارىپ ءجۇردى ەكى ارادا… بۇكىل الەم كوز تىگىپ وتىرعان باس جينالىستا ەلباسىمىز “بار ما؟” دەپ (سينحروندى اۋدارمانى) قازاق تىلىندە سۇرادى. ءوزى ەكى رەت مينيستر بولسا دا، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ كورمەگەن ەرلان ىدىرىسوۆ ەلباسىمىز دا سويلەمەيتىن شىعار دەپ ويلاپ قالعان بولۋى كەرەك… سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز دە، بۇۇ-دا بۇل جولى قاتتى قاتەلەستى!.. 2 مينۋت 15 سەكۋندتا ءتوراعا قازاقستان پرەزيدەنتىنەن سينحروندى اۋدارما ماسەلەسىنە بايلانىستى بولعان كىدىرىسكە كەشىرىم سۇرادى. 3 مينۋت 14 سەكۋند وتكەندە ءتوراعا ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتەن “2 مينۋت كۇتە تۇرۋىن” ءوتىندى… 3 مينۋت 35 سەكۋندتا ءتوراعا ءبىزدىڭ ەلباسىدان مىنبە جانىنداعى كرەسلودا وتىرىپ كۇتە تۇرۋىن ءوتىندى. بۇكىل ەلدىڭ باس مىنبەرى مەن زالدىڭ اراسىندا قازاق تىلىنە اۋدارما ىزدەپ شابىلۋ مەن كۇتۋ باستالدى. بۇكىل ەل بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تورىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ءتىلىن – قازاق ءتىلىن كۇتىپ وتىردى! توردە قاسقايىپ، قازاق پرەزيدەنتى دە بۇۇ-نىڭ قازاق تىلىنەن تىكەلەي اۋدارما جاساۋىن كۇتىپ وتىردى! اقىرى، 5 مينۋت 25 سەكۋند كىدىرىستەن سوڭ، ساعات 7 مينۋت 14 سەكۋند وتكەن سوڭ قازاق پرەزيدەنتى قايتا مىنبەرگە شاقىرىلدى. ساعات 7 مينۋت 32 سەكۋندتا قازاق پرەزيدەنتى قازاق تىلىندەگى بايانداماسىن قايتا باستادى! ەل پرەزيدەنتتەرى مەن الەمدىك ساراپشى-ساياساتتانۋشى-ساياساتكەرلەر وتە جوعارى قابىلداعان ماڭىزدى بايانداما 22 مينۋت 12 سەكۋند ىشىندە جاسالدى!!!
بۇدان سوڭ نۇرسۇلتان نازاربايەۆ مەملەكەتتىك ارنالارعا وسى بۇۇ باس اسساملەياسىنا بارعان ساپارىنىڭ قورىتىندىسىن جاسادى. ارينە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان وزدەرىنىڭ ادەتتەرى بويىنشا “قازاق تىلىندە جاسالعان بايانداماعا ساياسي ءمان بەرۋدىڭ قاجەت ەمەستىگى” قايتا-قايتا سۇرالسا دا، ەلباسىدان ەڭ باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە بۇۇ-داعى قازاق تىلىندە جاسالعان بايانداما تاريحى تۋرالى سۇرالدى.
ەلباسى دا ەرەكشە جاۋاپ بەردى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ امەريكا قۇراما شتاتتارىندا نيۋ-يورك قالاسىنداعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتويلىق 70ء-شى سەسسياسىندا قازاق تىلىندە بايانداما جاساۋىنىڭ سەبەبىن “جاقسىلىقتىڭ نىشانى” دەپ ءتۇسىندىردى:
“– مەنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى ءسوزىم، ونىڭ ۇيىمداعى بارلىق رەسمي التى تىلگە ىلەسپە اۋدارىلۋى دا جاقسى نىشان بولدى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دۇنيەجۇزىنە ەستىلسىن، قۇلاقتارىنا ءسىڭسىن دەپ ويلادىم. ارى قاراي جىلجىتا بەرەمىز. مەن ادەيى سولاي جاسادىم. ءبارىبىر ول بارلىق تىلگە اۋدارىلادى. ءبىراق، ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەن ءبىزدىڭ ادامدار. (قازاقشا) سويلەسكىسى كەلمەيدى. ءتىلى باسقا جاققا ۇيرەنىپ، جاتتىعىپ كەتكەن… سوندىقتان مەن ايتقاننان كەيىن مەنەن كەيىنگى ءبىزدىڭ باسشىلار سولاي (قازاقشا) سويلەيدى دەپ سەنەمىن!”، – دەدى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ.
ءيا، قازاق ءتىلىن الەمنىڭ 193 پرەزيدەنتى مەن ەفيرگە كوز تىككەن بۇكىل ەل ۇمىتپايتىن بولدى!!! ءتىلىمىزدىڭ الەمگە تانىلعان كۇنى ەلباسىنىڭ بۇۇ-نىڭ 70 جىلدىعىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 -جىلدىعىنا تاماشا تاريحي تارتۋى بولدى دەپ بىلەمىز!
ال، ەندى شيرەك عاسىر ەركىنسىگەن ۇكىمەت مۇشەلەرى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەگەن مەملەكەت باسشىسىنان ۇلگى الىپ، قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس! ەشقايسىسى ەل مەن ەلباسى سەنىمىنە قارسى شىعا المايتىن شىعار دەپ، ءبىز دە سەنەمىز!
الىستاعى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، بۇۇ-نىڭ باس مىنبەرىندە ساناۋلى مينۋتتا قازاق تىلىنەن الەمنىڭ 6 تىلىنە اۋداراتىن سينحروندى جەلى ىسكە قوسىلعاندا، ءوز ەلىمىزدە ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىمسىرەتىپ، وزگە تىلدە سويلەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ەشقانداي ەل ۇعىمىنا سىيمايتىنىنا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى كوز جەتكىزدى. ەندى وسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن اسىرعان الەم تورىنەن باستالعان ەلباسىمىزدىڭ ەل كۇتكەن باستاماسى باياندى بولۋىن تىلەيىك!
بۇل جولدا باستى جاۋاپكەرشىلىك، ارينە، ۇكىمەتكە جۇكتەلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كونستيتۋسياعا ساي جانە تىلدەر تۋرالى زاڭىمىز بەن 2011 جىلعى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ “تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى” جوسپارىنا سايكەس ىسكە اسىرۋ مەحانيزمىن جەتىلدىرۋ، باقىلاۋ تەتىكتەرىن تەرەڭدەتۋ جۇمىستارىن ءوز مەرزىمىندە ورىنداپ وتىرۋ ۇكىمەتتىڭ باستى شارۋاسى بولۋى ءتيىس ەكەنى بەلگىلى.
ەلباسىنىڭ 2001 جىلعى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن “تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001 – 2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا” سايكەس 2010 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىنەن باستاپ بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگاندار ءىس قاعازداردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە كوشۋى ءتيىس بولاتىن. ءبىراق، ءىس جۇزىندە ءىس قاعازدارى بۇرىنعىداي ورىس تىلىندە دايىندالۋدا. سودان سوڭ اۋدارماشىنىڭ كومەگىمەن قازاقشاعا اۋدارىلادى. ال بۇل قانشاما قارجى مەن ۋاقىتتى شىعىنداپ جاتقانى ايتپاسا دا تۇىنىكتى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋدىڭ كەسىرىنەن قارجىلىق داعدارىس كەزىندە قىرۋار شىعىنعا دۋشار بولىپ وتىرمىز. كونستيتۋسيامىزدىڭ، ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ وسى ءىس قاعازداردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋگە كوشۋ تالاپتارىن ورىندايتىن كەز جەتتى دەپ بىلەمىز.
“تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى” بويىنشا 2014-2016 جىلدارداعى ەكىنشى كەزەڭىندە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋى جونىندەگى مىندەتتى تومەنگى تالاپتاردى ەنگىزۋ كوزدەلگەن. مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ دارەجەسىن باقىلاۋ تەتىكتەرىن ەنگىزۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك بولۋىن تالاپ ەتەدى.
ق ر تiل تۋرالى زاڭىنىڭ 24-شi بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تiل تۋرالى زاڭىنىڭ بۇزىلۋىنا كiءنالi مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ، كەز كەلگەن مەنشiك نىسانىنداعى ۇيىمداردىڭ ءبىرىنشi باسشىلارى، سونداي-اق زاڭدى جانە جەكە تۇلعالار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جاۋاپتى بولادى» دەلiنگەن. زاڭنىڭ وسى قاعيداسىنا سايكەس اكiمشiلiك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسiنە وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ قاجەتتىگى، ءتىپتى، بۇدان بۇرىن 2012 جىلى “اق جول” پارتياسى دايىنداعان “مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ” جوباسىن قابىلدايتىن كەز جەتتى دەپ بىلەمىز.
سونىمەن قاتار، بۇعان مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار، ءار قازاقستاندىق ءوز ۇلەسىن قوسۋى ءتيىس. اسىرەسە، بۇۇ-نىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى اتالىپ جۇرگەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ءوزىن كورسەتەتىن كەز كەلدى. بۇرىن دا، جيىنداردا ايتىپ، جازىپ جۇرگەنىمىزدەي، ەندى اسسامبلەيانىڭ “ءبىر ەل- ءبىر تاعدىر” اتتى ۇستانىمىنا بىرلىك پەن بەرەكەنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارىپ وتىرعان وتان-وشاعىمىزدىڭ، تاتۋلىق تايقازانىمىزدىڭ ءۇش اياعىنىڭ ءبىرى بولىپ، “ءبىر ەل- ءبىر تاعدىر- ءبىر ءتىل” اتتى ۇرانعا ۇلاسۋى ءتيىس! سولاي الەمدىك بۇۇ-داعى ەلباسى باستاماسىن قازاقستاندىق “كىشى بۇۇ” جالعاستىرىپ، پرەزيدەنتىمىز ايتىپ جۇرگەندەي، “مەملەكەتتىك ءتىل – ۇلت بىرلىگىنىڭ باستى فاكتورى” ەكەنىن ىسپەن دالەلدەۋى كەرەك!
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كونە كوك تۇرىكتەن كوكتەگەن، اتى ايگىلى التىن وردا مەن قازاق حاندىعىنان قۋات العان تاۋەلسىز قازاق ەلىن – ۇلى دالا ۇرپاقتارىن “ماڭگىلىك ەلگە” باستاپ بارا جاتقان الەمگە بەدەلدى تاۋەلسىز ساياساتكەر، ۇلت كوشباسشىسى ەكەنىنە بۇكىل دۇنيەجۇزى ەلدەرى كۋا بولدى!
ويتكەنى، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ايتىلعان “ءسوزى جوعالعان ەلدىڭ ءوزى جوعالادى” دەگەن الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ايگىلى ءسوزىن ءسال وزگەرتىپ ايتساق، “ءتىلى بولعان ەل عانا ءتىرى بولادى!”
"قامشى" سىلتەيدى
دەرەككوز: "قازاق ءۇنى" گازەتى
پىكىر قالدىرۋ