قازاق دالاسىنىڭ ءبىر ءوڭىرى –اتىراۋ توپىراعىن مەكەن ەتكەن وزگە ۇلت وكىلدەرى تىم كوپ ەمەس. الايدا، ولار وزدەرىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن ساقتاۋعا مول مۇمكىندىك جاسالعانىنا ريزاشىلىقتارىن جاسىرمايدى. ويتكەنى، مۇنايلى ءوڭىر توپىراعىندا وركەن جايعان وزگە ۇلت وكىلدەرى «قازاقستان – ءبىزدىڭ وتانىمىز! ءبىز ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا توپتاسقان، دوستىعى بەرىك، ىنتىماعى جاراسقان حالىقتىڭ وكىلىمىز!» دەگەندى رياسىز كوڭىلمەن ۇدايى ايتىپ جۇرەدى. مۇنى وڭىردە ءوتىپ جاتاتىن ءتۇرلى باسقوسۋلاردا ەستىپ قالامىز. جانە مۇنى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى ايتىپ قانا قويماي، وزدەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكىزىلەتىن شارالارعا دا ارقاۋ ەتەدى.
اسسامبلەيا-فەستيۆال«بىرلىكتى ساقتاۋ – پارىزىمىز»
وڭىردەگى ءبىر-بىرىن جاتسىنباعان ەتنوس وكىلدەرى وسى ماقساتقا جۇمىلىپ وتىر
اتىراۋدا ءار ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن 17 ەتنومادەني بىرلەستىك جۇمىس جاسايدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ورىس، كورەي، نەمىس، تاتار-باشقۇرت، ازەربايجان، ارميان، ەۆرەي، گرۋزين، چەشەن-ينگۋش سەكىلدى ەتنوستاردىڭ ەتنومادەني بىرلەستىكتەرى جەرگىلىكتى حالىقپەن ءبىرلەسىپ، ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ، دوستىقتىڭ بۋىنىن بەكىتۋگە لايىقتى ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ارالارىندا قازاقپەن ءتوس ءتۇيىستىرگەن قۇدا بولعاندارى دا جەتەرلىك. ارينە، ماسەلە قازاقپەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن قۇدا بولۋدا ەمەس. «كوڭىل جاراستىرعان جاستار قاي ۇلتتىڭ وكىلىمەن وتباسىن قۇرماي جاتىر؟ ەڭ باستىسى، ەلدىڭ بىرلىگىن، ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋعا، حالىق اراسىنداعى دوستىقتى بەكىتە تۇسۋگە ۇلەس قوسۋى قاجەت»، دەيدى گازەت تىلشىسىمەن اڭگىمەسىندە قازاق جىگىتىنە تۇرمىسقا شىققان، قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ انا تىلىندەي بىلەتىن كورەي قىزى ۆەرا شين.
ال ەلدىڭ بىرلىگىنە، ىنتىماعىنا قىلاۋ تۇسىرمەۋ – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇل – قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ پارىزى. وسى ورايدا، تمد مەملەكەتتەرى اراسىندا العاشقى بولىپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وتاۋ تىككەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ دە، وسىناۋ قوعامدىق ينستيتۋتتىڭ اتقارار جۇمىسىنىڭ اۋقىمى دا كەڭ. ءويتكەنى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اسسامبلەيانىڭ سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە ەلىمىزدە ەتنوسارالىق، كونفەسسياارالىق قاتىناستىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن زەرتتەيتىن بىرلەستىك قۇرۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە توقتالىپ، «بۇل – وتە ماڭىزدى ءارى كۇردەلى عىلىم»، دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. راس، بۇل وتە كۇردەلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى دە داۋسىز. اسىرەسە، وڭىرلەردە بۇعان ۇلەس قوسا الاتىنداي تاجىريبەلى كىمدەر بار؟ مىنە، وسى ساۋال قوزعالعاندا، الدىمەن ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ جەتەكشىلەرىنە، سول بىرلەستىكتەردىڭ بەلسەندى ءارى اۋزى دۋالى مۇشەلەرىنە تاڭداۋ تۇسەدى.
– قازاقستاندى مەكەن ەتەتىن سان ەتنوس اسسامبلەيا ارقىلى ءوزدەرىن ەتنوس رەتىندە انا ءتىلى مەن مادەنيەتىن وركەندەتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن سەزىنە الدى، – دەيءدى «تاتۋلىك» تاتار-باشقۇرت ەتنومادەني بىرلەستىگىنىڭ جەتەكءشىسى گۇلسينا بايكەنوۆا. – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك العان وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن قوعامنىڭ بىرلىگى مەن كەلىسىمىن ساقتاۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ ءتۇسىندى. وسىلايشا بىزگە دە جاڭا داۋىردەگى دامۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ابدىراي قاراعان ءار ادامعا ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ، بەيبىت ءومىر مەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى.
بۇل كۇندەرى اسسامبلەيانىڭ اتىراۋداعى مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن جۇرتشىلىققا كورسەتۋگە قومسىنبايدى. سەبەبى، ءار ەتنوستىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ ۇلگى تۇتار تۇستارى دا جەتەرلىك. ءتىلى باسقا بولعانىمەن، تىلەگى ءبىر ءار ۇلتتىڭ داستۇرىندە الدىمەن مەيىرىم مەن قايىرىمدىلىققا، بوتەننىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ مەن بىرەۋدىڭ ار-نامىسىنا ءتىل تيگىزبەۋگە ۇندەيتىن ۇردىستەر وتە كوپ. مۇنى كونەكوز قاريالار ءاردايىم جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىرادى. تەگىندە ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن دوستىقتىڭ ماڭىزىن اعا بۋىن، اسىرەسە، ەكىنشى ءدۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وتتى كۇندەرىنەن امان ورالعان ارداگەرلەر مەن سول كەزدەرى ەڭبەككە بۋىنى بەكىمەستەن ەرتە ارالاسقان ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى جاقسى بىلەدى. مىنە، سول سەبەپتەن اسسامبلەيا تەك ەتنومادەني بىرلەستىكتەردى عانا ەمەس، سوعىس ارداگەرلەرىنەن قۇرالعان «فرونتوۆيچكا» كلۋبىن دا قاناتىنىڭ استىنا الىپ وتىر. ال بۇل كلۋبتىڭ مۇشەلەرى جاستاردى وتانسۇيگىشتىك رۋحتا ءتاربيەلەۋدەن، ولارعا وتاندى قورعاۋدىڭ ازاماتتىق پارىز ەكەنىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدان تارتىنعان ەمەس. اسىرەسە، وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قاتيمولدا ريزۋانوۆ، نۇرجيان ابدولوۆا، ابات كەنجەعالييەۆ، يوسيف شمال، سەرگەي سوي، ۆلاديمير ستاموۆ سەكىلدى اعا بۋىن وكىلدەرى اركەز اسسامبلەيا ۇيىمداستىراتىن ءتۇرءلى شارالارعا اقىل-كەڭەسىن بەرۋدەن باس تارتپايدى.
– ءار ەتنومادەني بىرلەستىكتىڭ ۇلتتىق داستۇرىنە ساي وتەتىن مەرەكەلەرى بار. وعان تەك ءبىر ۇلتتىڭ وكىلدەرى عانا جينالمايدى. بارلىق ەتنومادەني بىرلەستىكتىڭ مۇشەلەرى شاقىرىلادى. ءبىر-بىرىنىڭ ونەرىن، مادەنيەتى مەن تاريحىن، ءسالت-داستۇرىن تەرەڭىرەك تانۋعا مۇمكىندىك الادى، – دەيدى «يۆەريا» گرۋزين ەتنومادەني بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى زۋراب بوبوحيدزە. – اسسامبلەيا مۇشەلەرى رەتىندە ءبىز شەكارالاس وبلىستارعا، اسىرەسە، رەسەيدىڭ ساراتوۆ، ورىنبور، استراحان وبلىستارى مەن تاتارستانعا تاجىريبە الماسۋ ساپارلارىنا بارىپ تۇرامىز. قاي جەردە جۇرسەك تە، قانداي شاراعا قاتىسساق تا ەلىمىزدەگى بەرەكەلى ىسكە ۇيىستىرعان بىرلىك پەن ىرىسقا باستاعان ىنتىماقتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەمىز.
اتىراۋدا اتامەكەننىڭ توپىراعىن اڭساپ ورالعان ورالماندار دا بار. ولار اتىراۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كوكارنا اۋىلىندا شوعىرلانعان. سول قانداستاردىڭ باسىن قوسىپ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم قۇرعان قۇداباي قارجاۋوۆ اسسامبلەيامەن تىعىز بايلانىس ورناتقانىنىڭ جەمىسىن اۋىلداستارى كورىپ وتىر. اسسامبلەيانىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ءدال وسى اۋىلدا جىل سايىن ناۋرىز مەرەكەسى اتاپ وتىلەدى. ءدال وسى اۋىلدا وتباسى مەرەكەسىن وتكىزۋ باستاۋ الدى. سونان سوڭ بۇل مەرەكە وزگە ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ دە شىن ىقىلاسىمەن وتكىزەتىن مەرەكەسىنە اينالىپ جۇرە بەردى. «ءار ەتنوستىڭ ۇلتتىق ءسالت-داسءتۇرىن كەڭىرەك تانىتاتىن تاپتىرمايتىن بۇل شاراعا بارشامىز قولداۋ بىلدىردىك»، دەيدى اسسامبلەيا مۇشەلەرى.
اسسامبلەيا مۇشەلەرى بەلسەندىلىكپەن اتسالىساتىن شارالاردىڭ ءبىرى – «قىمباتتىم، مەكتەپكە» دەپ اتالادى. 2010 جىلى باستاۋ العان العاشقى شارانىڭ باستاپقى كەيىپكەرى يگور دەريەۆيانكين بولاتىن. ونىمەن بىرگە ليدا ەسىمءدى اپايى دا قاتىسقان. ول كۇيەۋىمەن بىرگە ءوزىنىڭ بالاسىنا قوسا يگوردى دە تاربيەسىنە العان ەكەن. تەك باۋىر ەتى – بالاسىن تاربيەلەۋمەن شەكتەلمەي، يگور سەكىلدى جاۋتاڭكوزدىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قارامايتىن مۇنداي وتباسىنىڭ ونەگەسى كوپكە ۇلگى ەمەس پە! سول كەزدە وبلىستىق اسسامبلەيا ءتوراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى جاننات اسابايەۆا دەمەۋشىلەر تاۋىپ، يگورگە مەكتەپ سومكەسى مەن جازۋ قۇرالدارىن سىيلادى. باۋىرلارىمەن بىرگە «بالداۋرەن» لاگەرىنە جىبەردى. ايتقانداي، وسى شاراعا قوناق رەتىندە قاتىسقان اتىراۋداعى ۋكراين وتباسىنىڭ وكىلى ليۋدميلا بەلەنكونىڭ ءسىڭلىسى، ماسكەۋدەن كەلگەن ولگا يۆانوۆنا ءوزىنىڭ تولقىنىسىن جاسىرا الماپتى.
– مەن ماسكەۋدە كوپتەن تۇرامىن. ءبىراق، تۋىپ-وسكەن قالام – اتىراۋدى ۇمىتپاي، مۇندا ءجيى كەلەمىن. مەنى بۇل قالا، اسىرەسە، ادامدارى ماگنيتشە تارتادى دا تۇرادى. بۇل قالانىڭ تۇرعىندارى وتە جايدارى، ۇنەمى كوڭىلدى جۇرەدى. اۆتوبۋستاردا جاستار ورىن بەرىپ، ۇلكەندى سىيلايتىن يناباتتىلىعىن كورسەتىپ جاتادى. قايدا بارساڭ دا دوسىڭ سەكىلدى ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، قوناقجايلىق تانىتادى. قازاقستان حالقىنىڭ ءبىر-بىرىن جاتسىنباي، ەجەلگى دوستارداي وتە تاتۋ، سىيلاستىقتا تۇراتىنىنا قىزىعامىن، – دەپ اعىنان جارىلىپتى سوندا ولگا يۆانوۆنا. «سىرت كوز – سىنشى» دەگەن عوي، كورشىلەس ەلدىڭ وكىلى ءبىزدىڭ ەلدەگى تاتۋلىقتى ورىندى اڭعارا الىپتى.
…راۋشان گۇلىمەن كومكەرىلگەن كىلەم ۇستىمەن ءبىر جاسقا ەندى تولعان ۆاليا يۋن ءتاي-تاي باسىپ كەلەدى. ءسابي جولىندا كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس. اتا-اناسى سول كەدەرگىلەردەن سۇرىنبەي وتۋىنە جاردەم جاسادى… بۇل «تحونيل» كورەي ەتنومادەني بىرلەستىگى بالانىڭ ءبىر جاسقا تولۋىنا ۇلتتىق ءداستۇرمەن وتكىزگەن شارادان كورىنىس بولاتىن. ەندى بىردە وزگە وتباسىلاردا تۇساۋكەسەر، ورىس حالقىنىڭ ۇيلەنۋ تويى سەكىلءدى شارالار ءوتىپ جاتادى. تاعى بىردە «اسسامبلەيا ارۋى» سايىسىنا ءار ەتنوستىڭ ارۋلارى قاتىسۋعا قۇشتارلىق تانىتىپ تۇرادى. شارانىڭ قاي-قايسىسى دا كوڭىل جابىرقاتپايدى.
ءقازىر بۇل شارالار مەملەكەتتىك تىلدە دە وتكىزىلىپ ءجۇر. وتباسى مەرەكەسى تەك قالا اۋماعىندا قالماي، اۋىلدارعا بەت بۇردى. پرەزيدەنت قولىنان اسسامبلەيانىڭ التىن مەدالىن العان زۋراب بوبوحيدزە جەتەكشىلىك ەتەتىن «يۆەريا» ەتنومادەني ءبىرلەستىگىنىڭ مۇشەلەرى ماقات، جىلىوي اۋداندارىنا بارىپ، گرۋزين حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىن، مادەنيەتى مەن ونەرىن كورسەتىپ جۇرەدى. وسى بىرلەستىك جانىنان قۇرىلعان بي انسامبلىندەگى بىرنەشە ۇلتتىڭ جاستارى ءار ەتنوستىڭ بيلەرىن بيلەيدى. ال بىرلەستىك جەتەكشىسى زۋراب بوبوحيدزە «يۆەريا» مۇشەلەرىنىڭ بالاقايلارى ءۇشىن «الىپپە» ساتىپ الىپ بەرسە، «بىلينا» ەتنومادەني بىرلەستىگىنە مۇشە بولعان ورىس وتباسىلارى بالالارىن بالاباقشانىڭ قازاقشا توپتارىنا، مەكتەپتىڭ قازاق سىنىپتارىنا بەرۋدى ماقسات ەتىپتى. ورىس ەتنوسىنىڭ جاستارى قازاق ءتىلى كۋرستارى مەن مامانداندىرىلعان لينگۆيستيكالىق ورتالىقتارىنا بارۋدى جالعاستىرۋدا.
ەكونوميكانىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن، «ءبىز – قازاقستاندىقتارمىز!» دەگەندى ەرەكشە تەبىرەنىسپەن ايتاتىن وزگە ەتنوس وكىلدەرى ەلدەگى بىرلىكتى نىعايتىپ، ىنتىماعى جاراسقان قازاق ەلىنىڭ بەرەكەسىن تاسىتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدى پارىزى سانايدى.
دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقستان"
پىكىر قالدىرۋ