Psıhıkalyq densaýlyq máseleleriniń ózektiligi jyl saıyn artyp keledi. Álemdegi múgedektiktiń negizgi faktory da psıhıkalyq densaýlyq pen minez-qulyq máseleleri bolyp otyr. Búgingi tańda aýyr psıhıkalyq aýrýmen aýyratyn jandar álem halqynyń bir paıyzyn quraıdy. Elimiz bul kórsetkish boıynsha basqa elder men aımaqtardan esh erekshelenbeıdi, bizde de esepte turǵan naýqastar sany dál osyndaı mólsherde. Osy oraıda, bilikti psıhıatr-psıhoterapevt, medısına ǵylymdarynyń kandıdaty Jibek Joldasovamen suqbattasqan edik.
—Psıhıkalyq buzylysy bar naýqastar qaýipti me?
Olardyń ishinde áleýmettik qaýipti bolyp sanalatyndarynyń kim bolýy múmkin ekenin naqty aıta almaımyz, sebebi «áleýmettik qaýipti» degen uǵymǵa ózine jáne aınalasyndaǵylarǵa qaýip týdyratyn naýqastar jatady. Iaǵnı, sýısıdtik oıdyń ózi áleýmettik qaýip bolyp sanalady. Degenmen, qaýiptilik tek eles pen sandyraq oılar nemese sýısıdtik oılaý sıaqty aýyr psıhıkalyq buzylystary bar naýqastarǵa ǵana tán. Al nevrotıkalyq buzylystary bar naýqastar dıspanserlik esepke alynbaıdy, olar konsýltatıvti esepte turady. Konsýltatıvti esep degenimiz – jazylǵannan keıin avtomatty túrde esepten shyǵarylatyn jandarǵa arnalǵan ýaqytsha esep. Nevrotıkalyq buzylysy bar adamdardyń naqty sany belgisiz, alaıda Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetinshe, álemdegi árbir ekinshi adam ómirinde bir ret bolsa da depressıvtik shaqtan ótedi. Keleshekte de halyq sanynyń ósýi, adamdardyń túrli jaǵdaıdy, aqparattyq júktemeni júregine jaqyn qabyldaýy, áleýmettik-ekonomıkalyq qysymnyń ulǵaıýy jáne basqa da faktorlar sebebinen nevrozdar sany arta túsetin bolady.
—Psıhıatrdyń kómegine júginetinder kimder? Óz erkimen qaralatyndar bar ma?
Psıhıatr mamannyń keńesine júginetin jandar erikti túrde kele me jáne júıkesiniń syr berip júrgenin sezgen adam óz aıaǵymen dárigerge qaralatyn jaǵdaı jıi kezdese me degen suraqtar kópshilikti tolǵandyratyny ras. Keıbireýler elimizde psıholog mamanǵa kórinýdiń ózin uıat sanaıtyn turǵyndardyń kóptiginen psıhıatrdyń tabaldyryǵyn attaıtyndar az shyǵar dep oılaıdy.
Negizinen, psıhıatr mamanǵa kóptegen adam óz erkimen qaralady, sebebi olar ózinde qandaı da bir aýytqýshylyqtyń bar ekenin sezedi. Ózdiginen dárigerge kórinetinderdiń negizgi bóligi – nevrotıkalyq buzylystary bar jandar. Al májbúrli túrde em alýshylar qaýipti bolyp sanalady, sebebi olar aınalaǵa jáne ózine qaýip týdyrady. Adamnyń májbúrli túrde aýrýhanaǵa ákelingeni prokýratýraǵa habarlanyp, tıisti qujattar rásimdeledi.
—Kóbinese, psıhıkalyq naýqastardy qoǵamnan alystatyp, olardyń qaısysynyń quqyq buzýshylyqqa bara alatynyn bilmeı jatamyz. Olardy aýrýhanaǵa tańylǵan bulyńǵyr álem sanap, bárine birdeı qylmysqa baratyndaı qaraıtyndar da bar. Psıhıkalyq buzylystardyń qaı túri quqyq buzýǵa ıtermeleı alady?
Mundaı naýqastar qandaı psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqanyna qaramastan quqyq buzýshylyqqa barýy múmkin. Mysaly, shızofrenıalyq sheńberdiń buzylystary bar adam eles pen sandyraq oılar áserinen quqyq buzady. Bas mıynyń aýrýy kezinde naýqas tulǵanyń jáne minez-qulyqtyń buzylýy, eles pen sandyraq oılar áserinen quqyq buzýy múmkin. Quqyq buzýshylyqqa az baratyndar – nevrotıkalyq buzylysy bar pasıentter. Al esirtki jáne basqa psıhoaktıvtik zattardy qoldanǵanda psıhıkalyq minez-qulyq buzylýy týyndaıtyn tulǵa men minez-qulyqtyń buzylýynan zardap shegetin naýqastar jáne basqa da túrli psıhıkalyq buzylystardyń aıasyndaǵy antıáleýmettik, asosıaldyq minez-qulqy bar adamdar quqyq buzýǵa beıim keledi.
—Aýrýlardyń ishinde atadan balaǵa beriletini de, júre paıda bolatyny da kezdesedi. Psıhıkalyq aýrý tuqym qýalaı ma?
Jalpy alǵanda, psıhıkalyq aýrýlar tuqym qýalamaıdy. Psıhıkalyq aýrýǵa ushyraǵan jandardyń balalaryna úrke qaraý durys emes. Mysaly, Alsgeımer aýrýy boıynsha tuqym qýalaý yqtımaldyǵy 1 paıyzdan tómen bolsa, shızofrenıa boıynsha 15-20 paıyzdy quraıdy. Kóbinese, mundaı aýrýlar tuqym qýalaý arqyly berilmeıdi, kerisinshe júre paıda bolady.
—Alsgeımer aýrýyn zerttep júrgenińizdi bilemiz, bul aýrý Qazaqstanda qandaı dıagnozben atalyp júr?
Elimizde Alsgeımer dıagnozy qoıylmaıdy, bul aýrý túri basqa dıagnozdarmen atalatynyn da aıtyp ótken jón. Mysaly, nevropatologtar progresıvti ensefalopatıa dese, psıhıatrlar tulǵanyń organıkalyq buzylystary nemese tulǵanyń jáne minez-qulyqtyń basqa da organıkalyq buzylysy, organıkalyq sandyraq aýrýy, depressıvtik sındrom dıagnozyn jıi qoıady. Sebebi, Alsgeımer aýrýynyń keıbir formalary depressıa sıaqty bastalady.
—Aýrýhanalarda psıhıatrıa men narkologıa bir bólimge biriktirilgen, psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵynda da narkologıa bólimshesi jumys isteıdi. Psıhıatrıa men narkologıany biriktirýdiń sebebi nede?
Psıhıatrıa men narkologıany biriktirý – sanaly sheshim. Sebebi, jetpisinshi jyldarǵa deıin bul bir ǵylym salasy sanalyp kelgen. Narkologıa psıhıatrıanyń kishkentaı bóligi bolyp tabylady. Iaǵnı, barlyq narkologıalyq dıagnozdar psıhıatrıalyq dıagnozdardyń bóligi bolǵandyqtan, latynnyń F árpimen, bir aıdarmen belgilenedi. Ekeýin nege biriktirgenine toqtalsaq, psıhıatrıa men narkologıa dıagnozdary birdeı damıdy, psıhıkalyq buzylystary bar adamdar psıhotroptyq nemese narkotıktik zattardy qoldana bastaıdy, al kerisinshe psıhoaktıvtik zattardy paıdalanýdyń nátıjesinde adamdar minez-qulqyna áser etetin bas mıynyń zaqymdanýyna ushyraıdy. Álbette, narkologıalyq jáne psıhologıalyq buzylystardy emdeý tásili óte uqsas bolyp keledi, ekeýinde de birdeı derlik dári-dármek qoldanylady.
—Psıhıkalyq buzylystary bar adamnyń bári eńbekke jaramsyz bolyp tanyla ma?
Psıhıkalyq buzylystary bar adamdar kóp jaǵdaıda eńbekke jaramdy. Al eńbekke jaramsyzdyq kezeńi aýrýdyń asqynýy jaǵdaıynda rásimdeledi. Keıbir naýqastar jeńil nevrotıkalyq jáne organıkalyq psıhıkalyq buzylystar kezinde de, aýyr psıhıkalyq buzylystar kezinde de eńbekke jaramsyz dep tanylyp jatady. Odan bólek, aýyr psıhıkalyq buzylystar kezinde keıbir mamandyqtarda shekteýler bar jáne qandaı da bir qyzmet túrine jiberilýi boıynsha tizimder qurylǵan.
Mundaı naýqastardyń kóbi eńbekke jaramdy bolyp sanalǵanymen, emdik áserdi ustap turýshy dáriler men psıhoterapevtik kómekti ýaqytyly alyp otyrýy qajet. Eger dárigerdi tyńdap, durys emdelse, nevrotıkalyq aýrýlardan aıyǵyp, qaıtadan aýyrmaýǵa ábden bolady. Mundaı nevrotıkalyq aýrýlar naýqastaryna memlekettik qyzmette de erekshe shekteýler joq. Iá, áskerı qyzmetke qatysty shekteýlerdiń bar ekeni ras. Bul, ásirese, aýyr psıhıkalyq aýrýmen aýyratyn naýqastarǵa qatysty bolyp tabylady. Áskerı medısınalyq komısıada áskerge shaqyrylǵandar men qyzmetke alynatyndardyń psıhıkalyq buzylystaryn anyqtaıtyn psıhıatr jumys isteıdi.
—Bul naýqastardyń quqyǵyn qorǵaıtyn zań bar ma?
Negizinen, bul naýqastarǵa qatysty máselelerdi sheshýde «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 2009 jylǵy 18 qyrkúıektegi № 193-IV Kodeksi qoldanylady. Sonymen qatar barlyq psıhıkalyq aýrýlarǵa qatysty zańdyq máseleler «Qazaqstan Respýblıkasynda psıhıatrıalyq kómek kórsetýdi uıymdastyrý standartyn bekitý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstriniń 2016 jylǵy 8 aqpandaǵy № 95 buıryǵyna sáıkes qarastyrylady.
—Psıhıkalyq naýqastar tolyq jazylyp kete ala ma?
Nevrotıkalyq aýrýlardy aıyqpas dertke teńep, mundaı naýqastardy ońalmaıdy dep esepteý – jańsaq pikir. Psıhıkalyq aýrýlardyń kópshiligi aıyǵyp ketýmen aıaqtalady. Tipti shızofrenıanyń ózi jazylatyn aýrýǵa jatady. Bul dıagnoz qoıylǵan árbir úshinshi naýqas tolyq aıyǵa alady. Alaıda, bul úshin súıemeldeýshi em qabyldap, psıhoterapıadan ótip turý qajet. Naýqastyń jaǵdaıy jaqsara bastaǵanda oǵan taǵaıyndalǵan dáriler de aqyryndap alynyp otyrady jáne bul adamnyń keleshekte aýyrmaıtynyna múmkindigi zor. Nevrotıkalyq aýrýlar tolyq jazylyp shyǵýǵa bolatyn jaǵdaı bolyp esepteledi, biraq belgili bir ýaqyt boıy emdik áserdi ustap turatyn terapıa kerek. Sonymen qosa bul aýrýlardan ózdiginen aıyǵyp shyǵatyn naýqastar da kezdesedi. Ondaılar óte az, biraq naýqastardyń basym bóligi óziniń minez-qulqyn, tulǵasyn, aınalaǵa degen kózqarasyn, qundylyqtary men prınsıpterin ózgertý úshin kásibı psıhoterapevtik kómekke muqtaj. Durys ári der kezinde em qabyldaǵan jaǵdaıda bul naýqastar tolyq jazylyp kete alady.
Psıhıatrıalyq dıspanserler men psıhıkalyq densaýlyq ortalyqtarynda naýqastardyń eshqaısysy ómir boıy stasıonarlyq em almaıdy. Uzaq ýaqyt jáne ómir boıy esepte turatyn naýqastar bolady. Olarǵa aýyr psıhıatrıalyq aýrýlar jatady jáne mundaı naýqastar ambýlatorlyq emhanadaǵy dárigerge qaralyp turady.
—Týysy psıhıkalyq dıspanserdiń esebinde turǵan adamdardy memlekettik nemese áskerı qyzmetke almaıdy degen ras pa?
Adamnyń psıhıkalyq densaýlyq ortalyǵynda esepte turýy onyń týystaryna eshqandaı da áser etpeıdi. Sebebi, osy ýaqytqa deıin eshqandaı uıym óz qyzmetkeriniń týystyrynyń mundaı esepte bar-joǵy jóninde aqparat suratqan emes. Bul – halyq arasynda aıtylyp júrgen ańyzdardyń biri, jalǵan nárse. Esepte tek naýqas adam ǵana turady, al onyń aýrýy óz týystarynyń taǵdyryna áser ete almaıdy. Emdelýshiler týraly barlyq úzindi kóshirmeler, málimetter sot-saraptamalyq organdarynyń resmı suranymy boıynsha ǵana beriledi jáne bul málimetterdi eshkim eshqaıda jarıalamaıdy. Dárigerlik qupıaǵa jatatyndyqtan, mundaı naýqastardyń aty-jóni tek óziniń jáne qamqorshysynyń ruqsatymen ǵana jarıa etiledi.
—Psıhıkalyq naýqastyń aty-jóni qandaı jaǵdaıda jarıa etiledi?
Dárigerlik qupıany quraıtyn málimetterdi azamattyń nemese onyń zańdy ókiliniń kelisiminsiz berýge tek mynadaı jaǵdaılarda («Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 2009 jylǵy 18 qyrkúıektegi N 193-IV Kodeksiniń 95-baby, 4-tarmaǵy):
1) óziniń jaı-kúıine baılanysty óz erkin bildirýge qabiletsiz azamatty zerttep-qaraý jáne emdeý maqsatynda;
2) aınalasyndaǵylarǵa qaýip tóndiretin aýrýlardyń taralý qateri bolǵan kezde, onyń ishinde qan men onyń komponentteriniń donorlyǵy kezinde;
3) tergeý nemese sot talqylaýyn júrgizýge baılanysty anyqtaý jáne aldyn ala tergeý organdarynyń, prokýrordyń, advokattyń jáne (nemese) sottyń suratýy boıynsha;
4) kámeletke tolmaǵan adamǵa nemese áreketke qabiletsiz adamǵa medısınalyq kómek kórsetý kezinde onyń zańdy ókilderin habardar etý úshin;
5) azamattyń densaýlyǵyna zaqym quqyqqa qarsy áreketter saldarynan keltirildi dep esepteýge negizder bolǵan kezde jol beriledi.
—Psıholog pen psıhıatrdy ajyrata almaı, ekeýinen de at-tonyn ala qashatyndar barshylyq. Qaısysyna qaı kezde kóringen jón?
Psıholog – dáriger emes, pedagogıka salasynyń mamany. Psıhıatr men psıhoterapevt – dárigerler, ıaǵnı medısıalyq bilimi bar mamandar bolyp tabylady.
Psıhologtarǵa emosıalyq máseleler nemese ómirdiń qıyn tustarynda kúızelgen kezde barady. Iaǵnı, bul – klınıkaǵa deıingi psıhopatologıalyq ózgerister paıda bolmaǵan kezeń. Al psıhıatr, psıhoterapevt-dárigerdiń kómegine klınıkalyq jaǵdaıda, ıaǵnı psıhıkalyq aýrýlardyń sımptomdary bolǵan kezde júginedi.
Psıholog mamandar men psıhıoterapevt-dárigerler óziniń pasıentteri men jumysynyń aıyrmashylyǵyn bilgeni jón. Sebebi, psıholog kómek kórsetetin adamnyń jaǵdaıy onyń múmkindigine saı kelmegen jaǵdaıda psıhıatr nemese psıhoterapevtke baǵyttap jiberýge mindetti. Eger psıhopatologıalyq aýrýdyń belgileri neǵurlym erte anyqtalsa, jazylyp ketý múmkindigi soǵurlym joǵary bolady.
Aqtoty BORISQYZY
