Qazaq fólklorynda jeke adamdar tarabynan qandaı bir ádet-rásim, eńbek-kásip, is-sharaǵa tap bolǵanda oǵan sáttilik, tabys tileý maqsatynda aıtylatyn qysqa taqpaq nemese qara sózden quralǵan arnaýly sózder bar. Rıasyz aq kóńilden aıtylatyn ondaı aqjarylǵap sózderdi biz tilek degen jeke janrǵa toptaǵan jón dep sanaımyz.
Ras, bul sózder rásimdik quttyqtaýlarǵa qatty uqsaıdy. Máselen, tatar ǵalymy I.N.Nadırov «teláklar» dep «salttyq quttyqtaýlardy» aıtsa, taǵy bir tatar ǵalymy H.Sh.Máhmútov «alkysh ızge telák, kargysh ıaman telák» degen pikir bildiredi.
Tilektiń alǵyspen de, quttyqtaýmen de qabysyp ta, tabysyp jatatyn tustary bar, biraq onyń janrlyq ereksheligin daralap turatyn qasıetteri mol ekendigin osy maqalada kórsetpekpiz. Bir eskertetin jaıt, janraralyq baılanystar, toǵysýlar-yǵysýlar, aýys-qıystar, alshaqtaýlar fólklor tabıǵatyna tán turaqty bolyp turatyn qubylystar. Bul týraly ǵalym B.N.Pýtılov bylaı dep jazady «Bir janrlyq júıedegi shyǵarma kelesi janrǵa tasymaldanýy múmkin (án ańyzǵa aınalady), sonymen birge janraralyq ózara áser bolýy da yqtımal (ápsananyń bir saryny ánge sińisýi kádik). Bundaı qubylystardyń barlyǵyn fólklordyń ómir súrýiniń tabıǵı sharty dep tanyǵan abzal, sebebi eshqandaı da janr «tap-taza» kúıinde eshqashan bolmaıdy»
Álbette, aq tilek alǵys-batanyń eń qysqa da qarabaıyr túri, kelte silemi, dálirek aıtqanda dáni deýge bolady. Al, biz el aýzynda ejelden aıtylyp kele jatqan tilek degen sózge ǵylymı jańa maǵyna berip, janrdyń ataýy etip qoldanyp otyrmyz. Aldymen tilek pen batanyń erekshelikterin aıta keteıik. Aq batany ekiniń biri emes, tek qana batagóı aqsaqal alqaly toptyń atynan qalyptasqan formýlaly óleńdi paıdalana otyryp beretin bolsa, kerisinshe kez kelgen qarapaıym adam qandaı bir istiń ústine tap kelgende oń nıetin bildirý maqsatynda jattap alǵan tilek sózderin esine túsirip, shama-sharqynsha aıtatyn ádet bar. Batanyń kólemi nedáýir úlken, qurylymy kúrdeli bolsa, tilektiń kólemi qysqa, bir-eki joldan quralǵan yrǵaqty qara sóz, nemese taqpaqtan turady. Bata aıaqtalǵanda qalyń qaýym bir aýyzdan «Áýmın. Aıtqanyńyz kelsin!» degen sózderdi aıtyp qoshamet-qoldaý bildirse, aq tilekti estigen adam oǵan qarymta jaýap qaıtaryp, kóńil-kúıin jedel bildirýi tıis. Bir sózben aıtqanda, tilek eki adamnyń dıalogi retinde oryndalady. Mysaly, aıtylǵan aq tilekti qabyl alýshy «Aıtqanyńyz kelsin», «Aýzyńa maı, astyńa taı», «Óz basyńa da sol kelsin», «Qudaıdyń qulaǵyna shalynsyn», «Alla razy bolsyn» degen daǵdyly jaýaptardy beredi.
Tilek turaqty qaıtalanatyn qasań tirkesterden quralady. Onyń maǵynasy sol atqarylyp jatqan ispen tikeleı úılesip turady. Mysaly, aýyl jańa jurqa qonǵanda «Qonys jaıly, kerege basy maıly bolsyn», jolaýshy saparǵa attanǵanda «Jolyń bolsyn, joldasyń Qydyr bolsyn», ańshyǵa «Qanjyǵań qandy bolsyn», sham jaqqan balaǵa «Kózińniń oty jansyn. Balańnyń aty – Tańjaryq bolsyn» t.b tilekterdi aıtý dástúrge aınalǵan.
Ádemi de árli sózdermen tilek aıta bilý ádeptiliktiń belgisi sekildi sanalǵanymen bul janrdyń arǵy tegi sóz magıasyna senýden týra tamyr tartyp turǵany baıqalady. Osy oıymyzǵa tómendegi sózder dálel bola alady. Mysal keltirsek: bala jańa kıim kıgende úlkender «Kıimiń tozǵysh bolsyn, ómiriń ozǵysh bolsyn», nemese «Janyń berik, kıimiń bos bolsyn», bıe baılap jatqanda «Jeli baý qutty bolsyn. Bıyl az baılasań, kelesi jyl kóp baıla», qoı qyrqyp jatqanda «Qyrqar molaısyn. Bıyl az qyrqsań, kelesi jyl kóp qyrq», jolaýshyǵa «Jeńil baryp, aýyr qaıt» degen sózder aıtylady. Osy tilekterdiń arǵy astarynda atqarylyp jatqan ıgilikti isterdi til-kózden qorǵaý, jasyrý, odan keıin tylsym kúshterdi aldarqatý, astamshylyq, toqpeıildik, kesirden saqtaný saryndary bar. Aq tilektiń osy qyzmeti jalbarynýǵa toǵysyp tur. (Jalbaryný janrynyń erekshelikteri týraly qaraýyńyzǵa bolady. Naqtyraq aıtqanda, jalbarynýdaǵydaı tilektiń kórkemdik júıesinde de ısharalaý, tuspaldaý, shendestirý tásilderi mol qoldanylǵan. Mysaly, biz keltirgen úlgilerdi «ómir-kıim»,«ozǵysh-tozǵysh», «jan-kıim», «berik-bos», «az-kóp», «aýyr-jeńil» degen qarama-qarsy uǵymdardy qasaqana shendestirý arqyly zıandy kúshterden saqtaný, eń aldymen til-suqtan qorǵaný amaly kózdelgen. Bul sózder keıde kıeli zattarmen súıemeldenedi. Máselen, bala jańa kıim kıip, kórimdik suraǵanda, aq jaýlyqty apalar álgi sózdi aıtady da onyń kıimine túıme-teńge, úki, jylanbas sekildi qasıetti zattardy taǵyp beredi.
Kóptegen tilekter halyqtyń yrym-tyıymymen tyǵyz sabaqtasyp turady. Meıli myń qoı qyrqylyp, qyryq qulyn baılanyp jatsa da ony kórgen adam «bıyl az bolsa, kelesi jyly budan da kóp bolsyn» degen maǵynadaǵy jattandy tilekti ádeıi aıtatyn bolǵan. Óıtkeni, jas tólge til-suq amyraq dep baqtashy qaýym onyń sanyn aıtýǵa tyıym salǵan. «Kóp maldy túgendemeıdi, túıeni júgendemeıdi» degen senimmen tóldi daýystamaı, ishteı sanap, onyń túgel ekendigin bilý úshin «baıydy ma?» dep suraǵanda, sanaýshy túgel bolsa, «baıydy», kerisinshe bolsa «baıyǵan joq» dep ısharamen jaýap beretin bolǵan.
Alaıda tilektiń arǵy tegi osylaısha kóne dúnıetanymmen astasyp jatqanymen ol bertin kele qandaı bir sharýa atqarylyp jatqanda aıtylatyn arnaıy sálemniń túrine aınalyp, ınabattylyqtyń, izettiliktiń belgisi sanala bastaǵan. Mysaly, bıdaıdy qyzyldap jatqan dıqanǵa «Qyrmanyń qyrdaı, júziń nurdaı bolsyn», murapqa «Qudyǵyń sútti bolsyn», jún sabaýshylarǵa «Sabaý tasysyn», soǵym soıǵandarǵa «Soǵym shúıgin bolsyn», bazarshyǵa «Saýdań kúset bolsyn» degen tilekter aıtylýǵa tıis.
Keıbir tilekter aıshyqty naqylǵa da aınalyp ketken. Mysaly, «Talabyń taýdaı bop, óneriń órleı bersin», «Shyny-aıaqtyń syldyry, qas-qabaqtyń kirbińi bolmasyn», «İshińdi ilký qalmasyn, syrtyńda silký qalmasyn», «Aıdaı ashyq, kúndeı yssy bol», «Tarydaı tastyr, bıdaıdaı bórttir», «Sharań ýyzǵa, sabań qymyzǵa tolsyn», «Qazdaı qalqyp, qýdaı júz» t.b.
Túıindesek, áý basynda sóz qýatyna senýmen astarlas paıda bolǵan tilek keıin kele etıkalyq qyzmet atqaryp, kórkemdikke qaraı oıysa túskeni baıqalady. Áıtkenmen, «jaqsy sóz-jarym yrys», «altyn alma, alǵys al» dep ılanǵan halyq arnaıy aıtylǵan aq tilekterdiń oryndalatynyna ázir de nanady. Batadan góri tilekti kez kelgen adam aıtýǵa tıis bolǵandyqtan ol kópshiliktiń kóńil-kúıin bildiretin shuǵyl qoldanystyq sıpatqa ıe. Osy shaǵyn janrdyń ómirsheń bolýynyń da bir syry, mine, osy. Árıne, keıbir tilekter aq batanyń da quramynda da aıtyla beredi. Óıtkeni, ejelgi qarapaıym aq tilekter kúrdeli de kólemdi, kórkem de oramdy bata janrynyń qalyptasýyna negiz bolǵan baspaldaqtardyń biri ekendigi anyq.
Aqedil Toıshanuly,
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty,
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri.
Sýret: alashainasy.kz
