حيكايا: «ءبىر كەزدەردە، اراق ىشكىش ماسكۇنەم جان بولىپتى. اراق ءىشىپ الىپ، كەز كەلگەن كۇنانى جاساۋدان قورىقپايدى ەكەن. ءبىر كۇنى ءبىر جەتىمگە ءوز بالاسىنداي، ءتىپتى، ودان دا ارتىق قوشەمەت، قۇرمەت كورسەتىپ، قامقورلىق جاساپتى. سول ماسكۇنەم تۇندە ءتۇس كورىپ، تۇسىندە توزاقتى، ونداعىلاردى كورەدى. ول ءتۇسىن بىلاي باياندايدى: «مەنى توزاققا قاراي سۇيرەي باستادى. سول مەن قۇرمەت كورسەتكەن جەتىم بالا كەلىپ، مەنى توزاققا الىپ بارا جاتقاندارعا: «توقتاڭدار! مەنىڭ، راببىما ارىزىم بار»،- دەدى. ولار توقتادى. ءبىر ساتتەن كەيىن ءبىر داۋىس ەستىلدى. «ونى جىبەرىڭدەر! ول مىنا جەتىمگە قايىرىمدىلىق جاساپ، ونى قۋانتقان ەدى!» - دەدى. «ءسويتىپ تۇرعاندا مەن ويانىپ كەتتىم»، - دەيدى. سول  تۇسىنەن كەيىن ول اراق ءىشۋدى، كۇنا ىستەردى ءبىر جولا قويىپ، جەتىمدەرگە كوپ قامقورلىق جاسايتىن ادامعا اينالىپتى».

(ەستىگەن اڭگىمەدەن)

تولە بيشە تاۋىپ، قازىبەك بيشە قازىپ، ايتەكە بيشە جارىپ ايتپاسام دا، قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جەتىمدەر تۋرالى ماقالا جازۋ كوپتەن بەرى كوكەيدە جۇرگەن وي بولاتىن. سونى ورىنداۋ ماقساتىندا قولعا قالام الىپ، وقىرماندارمەن وي ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

قازاق ءالىمساقتان مۇسىلمان حالىق. سوندىقتان دا بولار قاتپار تاريحىندا جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قورلاتپاعان. ولاردى قور كورمەي، قايتا كەڭپەيىل، جومارتتىق تانىتۋ اللانىڭ رازىلىعىنا يە بولاتىنىن جاقسى بىلگەن. اكە-شەشەدەن جاستايىنان جەتىم قالىپ، تۇل بوپ قالعان ۇل-قىزدى باسپاناسىنا الىپ، ەشكىمگە جالتاقتاتپاي ءوسىرۋدى ازاماتتىق پارىزىم، مۇسىلمانشىلىق مىندەتىم دەپ بىلگەن.

ال بۇگىن شە؟ اششى بولسا دا ءسوزدىڭ اقيقاتىن ايت دەمەي مە اتام قازاق. بۇگىندە جاسىرىن ەمەس، سانامىز شايقالىپ، جۇرەكتەگى يمانىمىز السىرەپ، رۋحاني تۇيسىگىمىز توقىراۋعا اينالىپ بارا جاتىر.

قازىرگى تاڭدا جەتىم دەسەك تاستاندى دەگەن اۋىر ءسوزدى قوسىپ ايتامىز. جىلى باسپانا، ءبۇتىن كيىممەن قامتاماسىز ەتىلگەنمەن تاستاندىلاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەكەندىگى جالپاق جۇرتقا ءمالىم. جەتىمدەر ۇيىنە ات باسىن بۇرىپ، تابان تىرەي قالساڭىز جۇزدەرى سولعىن تارتقان، كوزدەرىنە مۇڭ ۇيالاعان بالالاردى كورەسىزدەر. قالتارىسى مەن بۇلتارىسى بىتپەيتىن مىنا فانيدە ولاردىڭ بار ارمانى، اللادان تىلەيتىنى ءبىر عانا تىلەك. كۇنى-تۇنى ۇزىلمەيتىن – ءبىر عانا ءۇمىت. ول، مىنا بەس كۇندىك تىرشىلىكتە اناسىنىڭ ىستىق الاقانى مەن اكەنىڭ ىستىق قۇشاعىنا بولەنۋ.

بال بوبەكتەر اتا-اناسى وزدەرىن تاستاپ كەتكەلى، قانشا قيىندىق كورىپ، سۇرگەن ءاربىر كۇنى سۇرلانعان كۇزدەي سۋىق ءارى كوڭىلسىز وتسە دە پەرىشتە جۇرەگى اكە-شەشەسىن الدەقاشان كەشىرگەن، ولاردى ءسوزسىز باقىتتى قىلۋعا دايىن-اق. ءبىراق، ونى ويلاپ، شالىس باسقان قادامىن قاتەگە ساناپ، بالاسىنا قۇشاق جايىپ جاتقان اتا-انانالار جۇزدەن ءبىر عانا شىعار. جەتىمدەردىڭ جاي-كۇيىن، ىشتەگى زاپىران مۇڭدى، اتا-اناسىنا دەگەن ىستىق ساعىنىشتى اۋىزبەن ايتىپ، بەينەلەپ جازۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. تەك مىنا ءبىر زارينا دولاتايەۆا اتتى اقىننىڭ «جەتىمدەر مونولوگىنىڭ» ۇزىندىسىنەن ولاردىڭ جايىن از دا بولسا ۇعا الارسىزدار:

«اناشىم...

ىزدەۋمەن كەلەم، ىزدەۋمەن كەلەم ءوزىڭدى،

ەستىگىم كەلەدى ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىڭدى.

جاس جانىما سەرىك ەتىپ كەلەمىن

تاۋسىلمايتىن سابىر مەنەن ءتوزىمدى.

...كۇندە وقيمىن سەن قالدىرعان حاتىڭدى،

ىشتەي عانا قايتالايمىن اتىڭدى.

كوپ بولدى عوي ءتۇن ۇيقىمدى ساعىندىم

قانشا تاڭدى سەنى ويلاۋمەن اتىردىم...

اناشىم...

ازايىپ بارا جاتىر كۇلكىم دە،

ماڭگىلىككە كوز جۇمسام عوي ءبۇل تۇندە.

«كەشىر مەنى» دەپ جازىپسىڭ حاتىڭدا،

مەنىڭ سىزگە وكپەلەۋىم مۇمكىن بە؟

سەنى ويلاۋمەن وتەدى مەنىڭ ءار كۇنىم،

بىلمەيمىن عوي نە كىنامنىڭ بارلىعىن».  

ادامزاتتىڭ اسىلى، ارداقتى پايعامبارىمىز (س.ع.س): «مۇسىلمان ادامدار تۇراتىن ۇيلەردىڭ ەڭ جاقسىسى –  جەتىمى بار ءۇي. ول ۇيدە جەتىمگە قۇرمەت كورسەتىلەدى. مۇسىلمان ادامدار تۇراتىن ۇيلەردىڭ ەڭ جامانى – جەتىمى بار ءۇي. ول ۇيدە جەتىمدى جابىرلەيدى»، - دەيدى (يمام يبن ءماجاھ). ەندى عانا ەس جيىپ كەلە جاتقان جاۋدىركوزدەردىڭ ىشكى مۇڭى، قيىن تاعدىرى بىلاي تۇرسىن، تاربيەلەنىپ جاتقان بالالار ۇيىندە جاعدايى جاقسى دەگەنگە سەنۋ قيىن. وسى ماقالاعا كىرىسەر الدىندا، جيناعان مالىمەتتەردى وقىپ وتىرىپ، جەتىم بالادان الىنعان مىنا ءبىر سۇحباتتى وقىپ جاعامدى ۇستادىم. وندا بىلاي دەگەن ەكەن: «كەيبىر اپايلار سەنى ۇيىنە اپارىپ، جۇمىسقا سالىپ، ءوزىنىڭ ءۇيى بىتسە، تۋعان-تۋىستارىنىڭ ۇيىنە قورا-قوپسىسىن سالۋعا، تازالاۋعا اپارادى. «بارمايمىن» دەپ قارسى شىقساڭ، ساعان دۇرىس تاماق تا، كيىم دە، جىلى كوزقاراس تا بولمايدى». «تاربيەشى» جۇمىسىن ىستەپ، ءناپاقاسىن تاۋىپ جۇرگەن، سىرت كوزگە مۇنتازداي تازا، وتىرىك ءمۇلايىمسىپ، وتىرىك جانى اشي قالاتىن، قامقورشى ءرولىن ويناپ جۇرگەن ادامدار دا بار ەكەن-اۋ. (كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن) «سىرت قاراسا بۇ دۇنيە ءتاتتى اسا،

                    مىڭ پالە بار ىشكى سىرىن قاتتاسا»، - دەمەكشى، مۇنداي سىرت كوزگە اناسىنىڭ ورنىنا انا بولىپ، سىرت كوزگە اق جۇرەكتى، مەيىرىمدى جاندار بولادى دەپ ويلامايسىڭ. ولاردىڭ ونداي ءىسىن كوبى بىلە بەرمەيتىن شىعار.

            جانىڭدى جەگىدەي جەپ، ءىشىڭدى ۋداي اشىتاتىنى – جەتىمدەر ۇيىندەگى بالالاردىڭ كوبى ءوزىمىزدىڭ قاراكوز قازاقتارىمىز بولىپ وتىرعانى. تۋعان اناسىنىڭ وزەگىن جارىپ شىققان بالاسىنان بەزىنۋدىڭ باستى سەبەبىن وسى ماسەلەمەن تىكەلەي اينالىسىپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەر: «ولاردىڭ تاعدىرى بىر-بىرىنە ۇقساس. قالاعا وقۋ ىزدەپ كەلگەن قازاق قىزى وقۋعا تۇسە الماعان سوڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ، ومىردەن ءوز ورنىن تاپقىسى كەلەدى. ءبىراق، ماماندىعى جوق قىزدىڭ جۇمىس تاۋىپ، قالاعا ءسىڭىسىپ كەتە قويۋى قيىن. اتا-انا باقىلاۋىنان شىققان قىزدىڭ قاتە باسىپ، ونىڭ وپىق جەۋى وپ-وڭاي. جاستىق ماستىقپەن جاسالعان وسىنداي ويسىز ارەكەتتىڭ سوڭى دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ تاستاندى اتانۋىنا اكەلىپ سوعادى»، - دەيدى.

            بۇرىندارى ءبىر اۋىلدىڭ، ءبىر رۋدىڭ بالاسى جەتىم بولىپ قالسا، جاقىن تۋىسقاندارى، كورشى-كولەم بار وزدەرىنىڭ قاناتتارىنىڭ استىنا الىپ، جەتىمسىرەتپەيتىن، قالا بەردى اتا- اجەسىنىڭ قولىندا جەتىلەتىن. ءتىپتى، ول ول ما، كەشەگى سوعىس جىلدارى تالاي ورىستىڭ، كاۆكازدىڭ جەتىم بالالارىن اسىراپ العان وسى ءوزىمىزدىڭ قازاق ەمەسپە ەدى؟ ەندى سول قازاققا نە بولدى؟

            دەرەكتەرگە ۇڭىلسەك، ورال قالاسىندا اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز 890 جەتىم بالا تىركەلگەن. ولاردىڭ 499-ى قامقورشىلاردىڭ قولىندا، 63- ءى پاتروناتتىق تاربيەدە. ال، جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان 378 بالا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە تاربيەلەنۋدە. وتباسىندا تاربيەلەنىپ جاتقان بالالاردىڭ 160-ى، ال مەكەمەلەردەگى 59 بالا تۇلدىر جەتىم. سوڭعى ءۇش جىلدا الىپ قاراساق، 2008 جىلى 1096 بالا، 2009 جىلى 997، وتكەن جىلى 993 بالا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعاندار رەتىندە تىركەۋگە الىنعان. («ورال ءوڭىرى» گازەتى) تاعى دا باسپاسوزدە جاريالانعان ماقالالارعا نازار اۋدارساق. ەلىمىز شەتەلدىكتەرگە بالا بەرۋدە 1،5 ملرد حالقى بار قىتايدىڭ دا الدىنا شىعىپ وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. وسىلايشا شەتەلگە مۇناي شىعارۋدان الەم بويىنشا ءتورتىنشى ورىن الساق، بالا بەرۋدە ءۇشىنشى ورىنعا شىعىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە شەتەلگە بالا بەرۋمەن اينالىساتىن اگەنتتىكتەر بار. ال اگەنتتىكتىڭ ءبىر بالانى شەتەلدىكتىڭ يەلىگىنە زاڭداستىرىپ بەرۋدەن تاباتىن اقىسى 30-35 مىڭ دوللاردى قۇرايدى. سول اقشا كىمنىڭ باقشالى ۇيىندە كىرپىش بولىپ قالانىپ، كىمنىڭ مىنەتىن كولىگى، كىمنىڭ قالتاسىن تومپايتىپ جاتىر ەكەن؟ بۇل جاعى بەيمالىم.

            «ءبىزدىڭ بالالارىمىزدى كوبىنە امەريكالىقتار (اقش) اسىرايدى ەكەن. سوڭعى 15 جىلدا ەل امان، جۇرت تىنىشتىقتا 10 مىڭ ۇرپاعىمىز شەتەل اسىپ كەتكەن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اقش- تىڭ ورەگون شتاتىنداعى امەريكالىق ءوزى اسىراپ العان 10 جاستاعى قازاق قىزىن زورلاپ، ايۋاندىققا بارعانىن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنان باستاپ، ءدۇيىم جۇرتتى ءدۇر سىلكىنتكەنى جادىمىزدا». («جەتىمىن ساتقان ەل وڭبايدى»، مۇرتازا بۇلۇتاي).

            ءبىر تەسىك، ءبىر ەسىك زاماندا شەتەل اسقان قانداستارىمىزدى اتامەكەنىنە شاقىرىپ، قازاعىمىزدىڭ سانىن كوبەيتەمىز دەپ، تورتكۇل دۇنيەگە دابىل قاعىپ جۇرگەندە، مىڭداعان بەيكۇنا پەرىشتەلەر شەتەلدىكتەردىڭ باۋىرىندا كەتىپ جاتىر. جاس  بولسىن، كارى بولسىن بارلىق ادامدار ءوز جەرىندە، ءوز توپىراعىندا، ءوز ءتىلى، ءوز دىنىمەن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك.

            ويىمدى وقىرماندارعا جەتكىزە كەلە، ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ ەستەلىگىمەن قورىتىندىلاسام: -1996 جىلى الماتىداعى ءبىر فيرمادا جۇمىس ىستەپ جاتقان كەزىم. فيرمانىڭ قاراماعىندا ەكى قوناق ءۇي بار بولاتىن. ءبىر كۇنى ماعان «ءسىز ارابشا بىلەسىز عوي، كومەك بەرسەڭىز!» دەپ بىرەۋلەر حابارلاستى. بارسام قوناق ءۇيدىڭ بىرىندە وتىزشاقتى اراب ءجۇر جىلاپ-ەڭىرەپ. ولاردى ءبىر تۋرفيرما اڭشىلىق جاساتامىز دەپ ەميراتتان الىپ كەلىپتى، ءبىراق الماتى اۋەجايىندا الگىلەردىڭ وزدەرىمەن بىرگە الا كەلگەن قۇستارىن ءبىزدىڭ كەدەنشىلەر مەن باسقا دا قىزمەت وكىلدەرى تاركىلەپ الىپتى. ءبىزدىڭ زاڭ بويىنشا ەلگە قۇس كىرگىزۋگە بولمايدى ەكەن جانە ەلدەن قۇس شىعارا المايدى ەكەنسىز. جاڭاعى ارابتارىمىز، دارداي جىگىتتەر كادىمگى جاس بالاشا جىلاپ جاتىر قۇستارىنا قايعىرىپ، قورەكتەنگەن جوق، اشتان ولەتىن بولدى-اۋ دەپ. مىنە، قانداي قىزىق جاعداي! ءبىز بالالارىمىزعا ەلدەن شىعارىلمايتىن قۇستارعا بەرگەنىمىزدەي ءمان بەرسەك ەدى، بالالارىمىز ءۇشىن جاڭاعى ارابتىڭ قۇسىنا قايعىرعانداي قايعىرساق ەدى...

 اۆتورى: اقجول ابيبۋللايەۆ،

 م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءىىى كۋرس ستۋدەنتى.