ۇلتتىق ۆاليۋتامىزعا قاتىستى جاڭالىق بولا قالسا، جۇرتشىلىقتىڭ ءا دەگەننەن ۇركە قارايتىن ادەتى بار. جۋىردا ۇلتتىق بانكتىڭ كەيبىر ەسكىرگەن نومينالداردى تولەم قۇرالى رەتىندە اينالىمنان شىعارۋ تۋرالى حابارلاماسىن دا ءبىزدىڭ حالىق سولاي قابىلداعانى سوعان ءبىر مىسال. الايدا، باجايلاپ قاراساق، بۇل جاڭالىققا ۇركە قاراۋدىڭ رەتى جوق ەكەنىن بايقار ەدىك.
جالپى، كۋپيۋرالاردى جاڭادان شىعارۋ، ەسكىسىن اينالىمنان الىپ تاستاۋ ءبىزدىڭ ءتول ۆاليۋتامىزعا عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ رەزەرۆتىك سەبەتىندەگى دوللار، ەۋرو، فۋنت، يۋان سياقتى ۆاليۋتالاردىڭ بانكنوتتارى دا ءجيى بولماعانىمەن، ارا-تۇرا وزگەرىپ تۇرادى.
بانكنوتتاردى نە ءۇشىن وزگەرتەدى؟ سوعان توقتالايىق. ونى وزگەرتۋدەگى نەگىزگى ماقسات – قاۋىپسىزدىك. بۇل جالعان اقشا جاساۋشىلاردىڭ «جۇمىسىن» قيىنداتىپ، جولىن كەسۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، الەمدەگى جالعان اقشا جاساۋشىلاردىڭ «سۇيىكتى» بانكنوتى سانالاتىن 100 دوللاردى الساق، 2013 جىلى امەريكانىڭ ورتالىق بانكى جاڭا 100 دوللارلىق بانكنوتتى اينالىمعا شىعاردى. ەسكى اقشادان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەتىن اقشا بەلگىسىنىڭ ديزاينىن جاساۋعا 10 جىلعا جۋىق ۋاقىت كەتىپتى. ءسويتىپ، بۇرىن ەل اۋزىندا «جاسىل اقشا» اتالىپ كەلگەن ۆاليۋتانىڭ بوياۋىنا ەندى كوك ءتۇس قوسىلدى، بۇرىن بولماعان باسقا دا ەلەمەنتتەر ەندى.
ارينە، بانكنوت اۋىسقاسىن، ونى باسىپ شىعارۋ شىعىنى دا كوبەيمەك. ايتالىق، ءدال وسى 100 دوللاردى ازىرلەۋ قۇنى بۇرىنعىسىنان 4،8 سەنتكە كوتەرىلىپتى. بۇل وتە از شىعىن سانالادى. ەسەسىنە، جالعان كۋپيۋرالاردى جاساۋ دا قىمباتقا تۇسەدى. جالعان اقشانى باسۋ قىرۋار شىعىندى قاجەت ەتەتىن بولسا، وندا ونى شىعارۋعا دەگەن قۇلشىنىستىڭ ازايىپ كەتكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبىز اقش ۆاليۋتاسىنا قاتىستى سوڭعى جىلدارى بولعان ءبىر عانا مىسالدى كەلتىردىك. ءبىر عاسىردان استام تاريحىندا بۇل ۆاليۋتا كوپ وزگەرىستى باستان كەشكەن.
ەۋروايماق ەلدەرىنىڭ رەسمي ۆاليۋتاسى بولىپ تابىلاتىن ەۋرونىڭ دا كەيبىر بانكنوتتى وزگەرگەن، قايتا باسىلعان، اينالىمنان الىنعان. وعان اسەر ەتكەن سەبەپتەر دە ءارتۇرلى. سونىڭ بىرەۋىن ايتا كەتەيىك. 2007 جىلى ەۋروپالىق وداققا قوسىلعان بولگاريا ورتاق ۆاليۋتاداعى ەۋرونىڭ اتاۋى كيريلليسامەن جازىلۋىن تالاپ ەتىپ، قيعىلىق سالدى. ەۋروپا ورتالىق بانكى العاشىندا بولگارلاردىڭ تالابىنان باس تارتقانىمەن، كوپ ۇزاماي كەلىسىم بەرگەن-دى. ءسويتىپ، 320 ميلليون حالىقتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسىنىڭ ديزاينى حالىق سانى 7 ميلليوننان ءسال اساتىن بولگاريانىڭ تالابىمەن وزگەرىپ، ەسكى بانكنوتتاردىڭ ورنىن جاڭاسى الماستىردى.
جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اقشا بىرلىگى يۋاننىڭ كەيبىر كۋپيۋرالارى 2005 جىلى ءبىر رەت وزگەرگەن-دى. سودان بەرگى ارالىقتا جالعان اقشا جاساۋشىلار ونىڭ كوشىرمەسىن جاساۋدى شەبەر مەڭگەرىپ الىپتى. جوعارى ساپالى باسپاحانالاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنى سونشالىق، 2015 جىلى تەك تاركىلەنگەن جالعان يۋاننىڭ كولەمى 532 ميلليوندى قۇراعان. ياعني، ءۇش جىل ىشىندە جالعان اقشا جاساۋ ءۇردىسى ءبىرجارىم ەسەدەن استامعا كوبەيىپ كەتكەن. سول سەبەپتى، جۇڭگو ۇلتتىق بانكى وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن، ەڭ ءجيى كوشىرىلەتىن 100 يۋان نومينالىن قايتا باسىپ شىعارۋ تۋرالى شەشىمگە كەلدى. بۇل 100 ءيۋاننىڭ 1999 جىلدان بەرى ءتورتىنشى مارتە وزگەرىسكە ءتۇسۋى ەكەن.
جۇڭگو ۇلتتىق بانكى جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى شان ءچجيۋدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قىلمىسكەرلەر يۋاننىڭ كوشىرمەسىن جاساۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەمەسىن جاساپ شىعارعان ەكەن، ءسويتىپ ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى مەن قارجىلىق احۋالىنا كادىمگىدەي ءقاۋىپ تونسە كەرەك. سول سەبەپتى، تەحنولوگيا دامىعان سايىن كۋپيۋرالاردىڭ قورعانىس دەڭگەيىن دە جەتىلدىرە بەرگەن ءجون دەگەن شەشىمگە كەلىپتى. ءسويتىپ، 100 يۋاندىق كۋپيۋرانىڭ ديزاينى وزگەرىپ، ساپاسى جاقسارىپ، جاڭادان شىعارىلدى. بانكنوتقا قاي قىرىنان قاراعانىڭا بايلانىستى ءتۇسى تۇرلىشە كورىنەتىن ەرەكشە بوياۋ، گرافيكالىق ەلەمەنتتەر پايدالانىلعان. ال ەسكى اقشا بىرتىندەپ اينالىمنان الىندى. جاڭا اقشانى جالعان اقشادان جاي كوزبەن اجىراتۋ ءۇشىن 5 سەكۋند جەتكىلىكتى كورىنەدى.
ياعني، ءتول تەڭگەمىزدىڭ كەيبىر كۋپيۋرالارىنىڭ وزگەرۋى الەمدىك ۆاليۋتالاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان قالىپتى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، 1993 جىلى جاڭا ۆاليۋتامان تانىسقان كەزىمىزدە، قالتامىزدا قاعاز نۇسقاداعى تيىنداردىڭ بولعانىن ەل ۇمىتا قويماعان شىعار. ودان كەيىن 1997 جىلى 10، 20، 50 تەڭگەلىك مونەتالار جاڭا ديزاينمەن شىعا باستاپتى. ال ۇلتتىق ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەنگىزىلگەننەن كەيىن ارادا 13 جىل وتكەندە بولعان ەڭ ۇلكەن وزگەرىستى ەل جاقسى بىلەدى. 1 تەڭگەدەگى ءال-فارابيدىڭ، 3 تەڭگەدەگى ءسۇيىنبايدىڭ، 5 تەڭگەدەگى قۇرمانعازىنىڭ، 10 تەڭگەدەگى شوقاننىڭ، 20 تەڭگەدەگى ابايدىڭ، 50 تەڭگەدەگى ءابىلحايىر حاننىڭ بەينەلەرىنە ۇيرەنىپ قالعان ەل ديزاينى وزگەرگەن كۋپيۋرالاردى جاتىرقاپ قابالداعاندى. دەگەنمەن، كوپ ۋاقىت وتپەي-اق جۇرت جاڭا ديزايننىڭ دا جاقسى جاقتارى بار ەكەنىن بايقادى، تەز ۇيرەندى.
قازاقستاندا جالعان اقشا جاساۋ قىلمىسى ءورشىپ تۇر دەپ ايتۋعا بولماس. دەگەنمەن، ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن اكسيومانى العا تارتا وتىرىپ، كۋپيۋرالاردىڭ جاڭارعانىنا سەنىممەن قاراعان ءجون. 2011 جىلدان بەرى ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ 2006 جىلعى شىققان ءىرى نومينالدارىن الماستىرۋدى بىرتىندەپ جۇرگىزىپ كەلەدى. «سامۇرىق» دەپ اتالاتىن جاڭا سەريانىڭ ەرەكشەلىگى – بانكنوتتىڭ بەتكى جاعىندا «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ بەينەسى بار.
جاڭا سەريالى بانكنوتتار حالىققا ەشقانداي ىڭعايسىزدىق تۋدىرماي، جوسپارلى تۇردە ەنگىزىلۋدە. ءسويتىپ، بيىلعى جىلدىڭ 4 قازانىنان باستاپ 2000، 5000 جانە 10 000 نومينالدى بانكنوتتار اينالىمنان ىسىرىلا باستادى. مۇنداي كۋپيۋرالاردى كەلەسى جىلدىڭ قازانىنا دەيىن ۇلتتىق بانك فيليالدارىندا، قازپوشتادا جانە كەز كەلگەن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە الماستىرىپ الۋعا بولادى.
– قازىرگى مونيتورينگ بويىنشا حالىق اراسىندا اينالىمدا جۇرگەن ەسكى بانكنوتتاردىڭ كوپ ەمەس ەكەنى انىقتالدى. ەسكى اقشا اينالىمىنا قاتىستى ارىز-شاعىمداردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. كەيبىر بانكتەر ول كۋپيۋرالاردى ءالى قولدانىپ كەلەدى. قاراشا ايىنىڭ 3 جۇلدىزىنان كەيىن ونداي ارەكەتتىڭ بولماۋىن قاتاڭ قاداعالايمىز، – دەيدى ۇلتتىق بانك ءتوراعاسى دانيار اقىشيەۆ.
2008 جىلى ءتول تەڭگەمىزدىڭ 15 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي شىققان 5 مىڭدىق كۋپيۋرا، 2011 جىلى استانا مەن الماتىدا وتكەن ازيا ويىندارىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان 2 مىڭدىق كۋپيۋرا سىندى مەرەكەلىك ەستەلىك بانكنوتتار دا ەسىمىزدە. سامعاعان قىران قۇستىڭ بەينەسى سالىنعان، ترامپليننەن سەكىرۋشى بەينەلەنگەن بۇل بانكنوتتاردىڭ تولەم قۇرالى رەتىندەگى زاڭدى كۇشى جويىلمايدى. ياعني، ونى ەستەلىك رەتىندە ساقتاپ قويساڭىز دا، جۇمساساڭىز دا ءوز ەركىڭىز.
ارنۇر اسقار
دەرەككوز: egemen.kz
