قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي دا ادەمى تىلدەردىڭ ءبىرى. ونى تەك قازاق قانا ەمەس، ءتىلىمىزدى زەرتتەگەن الەم عالىمدارى دا مويىنداپ كەتكەن. اتاپ ايتار بولساق نەمىس جەرىندە تۋىپ، بار ءومىرىن رەسەيدە وتكىزگەن شىعىستانۋشى ۆ.رادلوۆ: -قازاقتاردىڭ ءتىلى جاتىق تا شەشەن، ءارى وتكىر، كوبىنە ءىلىپ-قاعىپ سۇراقپەن جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە تاڭ قالدىرارلىقتاي ورالىمدى. قازاقتاردىڭ كەز كەلگەنى ءتىپتى ساۋاتسىزدارىنىڭ ءوزى، انا تىلىندە ەۋروپادا بايقاپ جۇرگەنىمىزدەي تەك فرانسۋزدار مەن ورىستاردىڭ دارەجەسىندە سويلەيدى،-دەسە، تاعى ءبىر باتىستىق عالىم پ. ميليورانسكيي: -  قازاق ءتىلىن زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان ەڭ باي، ەڭ تازا تۇركى تىلدەردىڭ ءبىرى ەتىپ تانيدى،-دەپ تىلىمىزگە دەگەن تاڭدانىسىن جاسىرماعان. ال، ءقازىر ءوز الدىمىزعا مەملەكەت بوپ، ەتەك جەڭىمىزدى تۇزەپ جاتىرعان زاماندا ءتىلىمىزدى ۇلىقتاپ، ءسوزىمىزدى دۇرىس پايدالانىپ ءجۇرمىز بە؟ ءبىر كەزدەرى ەلىمىزگە كەلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعىن تاڭ قالدىرعان ءسوز ساپتاۋىمىز بەن شەشەندىگىمىز قاي دەڭگەيدە؟ الدە 70 جىل بويى ورىس تىلىنە بوي ۇرۋىمىز تىلىمىزگە اسەرىن تيگىزدى مە؟ ءيا، ءبىراز كىرمە ءسوز ەندى.ول ەندى ءتىلدىڭ وزىندىك زاڭدىلىعى. دەگەنمەن ءقازىر تىلىمىزگە قاتە ايتىلىپ جۇرگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ەنىپ بارادى. ءبىر كەزدەرى «پارازيت» سوزدەرمەن ارپالىساتىن ءتىل جاناشىرلارى سول قاتە كۇيىندە ەنىپ بارا جاتىرعان سوزدەرگە نازار اۋدارىپ ءجۇر مە؟ ول ءۇردىستى ءقازىر توقتاتپاساق، ءتىلىمىزدىڭ سۇلۋلىعىنان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن.

ەندى سول تىلىمىزگە ەنىپ بارا جىتىرعان قاتەلەر قانداي؟ ءبىر ءتىزىپ وتسەك. العاشقىسى «ۇلكەن راحمەت». كەيدە ءتىپتى «زور راحمەت» دەپ تە ايتىلىپ ءجۇر. بۇ ءسوز ب ا ق ارقىلى دا ناسيحاتتالىپ كەتكەنى قىنجىلتادى. ءتىپتى، تىكەلەي ەفيردەن دە ەستىدىك. بوكسشىمىز گەناديي گولوۆكين كەزەكتى جەكپە-جەگىنەن سوڭ «كوپ راحمەت» دەپ حالقىمىزعا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن. «ورىس قوي، ايتەۋىر قازاقشا ايتتى» دەپ گەنانى جاقتاپ الۋعا دا بولادى. ءبىراق، ءوز قازاعىمىز دا وسى «ۇلكەن راحمەتتى» ءجيى پايدالاناتىن بوپ ءجۇر.  الىپ قاراساق، بۇل ورىس تىلىندەگى «بولشوە سپاسيبو»- ءنىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. ونى سول كۇيىندە قولدانۋدىڭ قانشالىقتى كەرەگى بار؟ ريزاشىلىعىن قاتتى بىلدىرگىسى كەپ بارا جاتسا، «كوپ راحمەت» دەسە دە بولادى نەگىزى. دەگەنمەن، راحمەتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى. سوندىقتان «راحمەت» سوزىنە «ۇلكەن» يا بولماسا، «زور» ءسوزىن تىركەۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق.

كەلىسى ءسوز قولدانىسىنداعى قاتەلىك كوپتىك جالعاۋلاردى ورىنسىز پايدالانۋ. مۇنداي ابەستىك باق-تا كوپ قولدانىلمايدى. ءبىراق، كەي جيىندارعا جول تۇسە قالسا امالسىز ەستيمىز. بىردە قالا ماڭىنداعى كەنتتە ۇلكەن شارا وتكەن-دى. سول شاراعا جيىلعان ەلدى قۇتتىقتاۋعا شىققان اعامىز «قۇرمەتتى حالىقتار» دەپ ءبىر ساستىرىپ ەدى. كەشە عانا شىققان «قازاق ەلى» اتتى تاماشا مۋلتفيلمدە «اسكەرلەر جيىلسىن» دەگەندى تاعى  ەستىپ، جاعامىزدى ۇستادىق. قاراپ وتىرساق، حالىق تا اسكەر دە كوپتىك ماعىنا بەرىپ تۇرعان سوزدەر وعان جالعاۋ مۇلدە جالعانباۋى كەرەك. ول ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعى. «اسكەر» ءسوزى ءوڭىرىمىزدىڭ كەي اۋداندارىندا ونسىز دا «كوپ» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇدان بولەك توي-تومالاقتى باسقارىپ جۇرگەن اسابالاردىڭ اۋىزىنان «اعايىندار» دەگەن قاتە ءسوز تۇسپەيدى. «اعايىن» ءسوزى دە كوپتىك ماعىنادا پايدالانىلادى. ەڭ سوراقىسى بۇل سوزدەرگە كوپتىك جالعاۋدى جالعاي سالۋ ادەتكە اينالدى.

«مەن ويلايمىن» تاعى ءبىر تىكەلەي اۋدارما كۇيىندە پايدالانىپ جۇرگەن ءسوز تىركەسى. بۇل سوزگە ۇيرەنىپ كەتكەنىمىز سونشاما ءمان بەرۋدى دە قويدىق. ورىس ءتىلىنىڭ  «يا دۋمايۋ» -ىن تىكەلەي اۋدارا سالعان كۇيى قولدانىسىمىزعا ەنىپ كەتكەن بۇل ءسوز تىركەسىنىڭ دۇرىسى «مەنىڭ ويىمشا» بولۋى كەرەك.

كۇندەلىكتى قولدانىسقا عانا ەمەس، قۇجاتىمىزعا دا ەنىپ كەتكەن ءسوز «اسپازشى». بۇل ءسوزدى تىلشىلەر دە جاي حالىق تا قولدانادى. ءتىپتى گازەتكە كەلگەن جارنامالاردا دا «وسىنداي ءبىر مەكەمەگە «اسپازشى» قاجەت» دەپ جازىپ جىبەرىپ جاتادى. كورگەنىمىزدى تۇزەيمىز. تۇزەلمەي جاتقانى ءالى كوپ. ماسەلەن، اۋدان ورتالىعىنا كىرە بەرىستەگى جارناماعا دا وسى ءبىر قاتە ءسوزدى بادىرايتىپ جازىپ قويدىق. ول قاشان تۇزەلەدى؟  بۇل سۇراقپەن سول قاتە جازۋعا جاۋاپتى پەرەمەتنىيداعى كوللەدجگە حابارلاسقانىمىزدا ولار مەملەكەتتىك ستاندارت بويىنشا «اسپازشى» ءسوزى دۇرىس ەكەندىگىن ايتتى. كوللەدج ديرەكتورى ورىنباسارىنىڭ ايتۋىنشا «اسپازشى» تاماق پىسىرەتىن ادام دا، ال «اسپاز» مۇلدەم باسقا ماماندىق ەكەن. تۇك تۇسىنە المادىق.

شىنىن ايتۋ كەرەك اسپاز سوزىنە - شى جۇرناعىن نەسىنە جالعانعانىن ەشكىم تۇسىنبەيتىن سەكىلدى. تالداۋ جاساپ قاراساق، ءسوزدىڭ ءتۇبىرى اس وعان - پاز جۇرناعىن جالعاپ، اس ءپىسىرۋشى دەگەندى  تۋدىرامىز. ونسىز دا ماعىنا بەرىپ تۇرعان سوزگە ەسىم تۋدىرۋشى –شى جۇرناعىن جالعاۋ كىمگە كەرەك؟ سوندا اسپاز ءسوزى اس پىسىرەتىن ادامدى بىلدىرسە، اسپازشى سول اسپازدى پىسىرەتىن ادام با؟ الدە قويشى دەگەندەگىدەي اسپازداردى باعاتىن ادام با؟ ەڭ سوراقىسى بۇل ءسوز باستاۋىش سىنىپ كىتاپتارىنا دا ەنىپ كەتتى. قۇتىلا الامىز با؟ الدە وسى كۇيى قالا ما؟ سوزدەن جاڭىلعاندى ار كورەتىن قازاق ءوزىن ءوزى جاڭىلدىرىپ جۇرۋىنە جول بولسىن. قالاي دەسەك تە تىلىمىزگە ەنىپ كەتتى. ەندى قۇتىلۋىمىز كەرەك.

تاتار ەلىنىڭ عالىمى ا. ساادي «قازىرگى ەڭ تازا، ەڭ باي، ەڭ تابيعي جانە بۇزىلماي، بۇرىنعى قالپىندا ساقتالىپ قالعان ءبىر ءتىل بولسا، ول قازاق ءتىلى جانە قازاق ادەبيەتى، شىن عىلىم ءۇشىن ءبىز مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك» دەگەن ەكەن. ەندەشە ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز نەسىنە بۇزىپ جاتىرمىز؟ قاي كەزدە دە ءوزىنىڭ تازالىعى مەن باسقا سوزبەن بىلعانبايتىن ساف التىنداي ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭگى ۇرپاق وسىلاي شۇبارلانعان كۇي قولدانىپ كەتۋىنە جول بەرمەيىك.

تۇگەلباي بيسەن

باتىس قازاقستان وبلىسى زەلەنوۆ اۋدانى