بۇگىن(18 قازان كۇنى) پارلامەنت سەناتىنىڭ جالپى وتىرىسىندا دەپۋتات مۇرات باقتيار ۇلى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا ساۋال جولداپ، وندا ورالماندارعا قاتىستى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەردى.«قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان العاشقى كۇندەرى-اق تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز، ۇلت كوشباسشىسى ن. نازاربايەۆ تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن ءوز قانداستىرىمىزدى تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋگە شاقىرعان بولاتىن. ەلباسى تاراپىنان بۇل ءۇشىن اسا زور قامقورلىق تا جاسالدى. ارنايى زاڭ دا قابىلداندى. سوعان سايكەس جىل سايىنعى ەتنيكالىق كوش-قون كۆوتاسىنىڭ سانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن جەتىپ، 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىت ارالىعىندا 1 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىز اتا قونىسقا ورالىپ، ەلىمىزدىڭ ءوسىپ وركەندەۋىنە، مادەنيەتىمىز بەن انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا زور ۇلەستەرىن قوسا ءبىلدى. بۇل سالاداعى جيىرما جىلدان استام كەزەڭنەن بەرگى اتقارىلعان جۇمىستاردى تالداۋ بارىسى كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ورالماندارعا قاتىستى ءالى دە كوپتەگەن ماسەلەلەردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قاجەت سياقتى»، دەگەن دەپۋتات وسىعان وراي ءبىرقاتار ۇسىنىستار ايتتى. بىرىنشىدەن، اتا جۇرتقا ورالعان اعايىنداردى قونىستاندىرۋ ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميقالىق سۇرانىستارىنىڭ ەسكەرۋىنسىز جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان سىڭايلى. مىسالى، تۇركمەنستاننان كەلگەن ورالمانداردىڭ 79 پايىزى ءبىر عانا ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قونىستانعان. وسىلايشا ورالمانداردىڭ ونسىز دا حالقى تىعىز قونىستانعان نەمەسە تابيعي كليماتتىق جاعدايى قولايلى بولىپ كەلەتىن وڭىرلەرگە، نە بولماسا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى جوعارى ايماقتارعا جاپپاي قونىستاندىرىلۋى كەي جاعدايدا وسى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك شيەلەنىسىن ۋشىقتىراتىن جاعدايعا اكەلىپ تە ءجۇر. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، سەناتور الداعى ۋاقىتتا ەلگە ورالاتىن قانداستارىمىزدى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سۇرانىستارىن زەرتتەپ بارىپ، وڭتايلى قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسىن جاساۋ قاجەت دەپ سانايدى. ەكىنشىدەن، قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك كوش-قون كۆوتاسى مۇلدەم بەرىلمەيتىن بولدى دەۋگە بولادى. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا اياقسىز قالىپ بارادى. «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلاماسىنا ساي ورالماندارعا قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسى رەتتەلەدى دەگەنمەن، بۇل ماسەلە دە ءالى بەلگىسىز بولىپ تۇر. «كوشى-قون ماسەلەلەرىن كەشەندى شەشۋ ءۇشىن ونىمەن تىكەلەي اينالاساتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءىس-قيمىلى ۇيلەستىرىلمەي كەلەدى. كوشى-قونمەن اينالىساتىن ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ جيىرما جىل ىشىندە ءتورت رەت اۋىسۋى بۇل ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا شەشىمدەر قابىلداۋداعى ساباقتاستىق پەن بىرىزدىلىكتىڭ بولماۋىنا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە قونىس اۋدارۋ شارالارىنا بولىنگەن قىرۋار قاراجات تالان-تاراجعا سالىنىپ، سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرى دە ورىن الدى. الداعى ۋاقىتتا مۇندايدى بولدىرماس ءۇشىن كوشى-قونعا قاتىسى بار ماسەلەلەردى ۇيلەستىرىپ، شەشىپ وتىراتىن ناقتىلى ءبىر ورتالىق نەمەسە قوعامدىق كەڭەس قۇرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ءتىپتى الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەن كوشىپ كەلەتىن قانداستارىمىزدى قازاقستاندىق قازىرگى قوعامعا تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتۋىنە ىقپالداسۋ ماقساتىندا بۇرىنعى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قايتا قارالىپ، جاڭعىرتىلعانى دا ءجون بولار ەدى دەپ سانايمىز»، دەدى م. باقتيار ۇلى. ءۇشىنشى ماسەلە ‑ كوشىپ كەلگەن ورالمانداردى الەۋمەتتىك قولداۋ جۇيەسىن ونان ءارى جەتىلدىرۋ. بۇل رەتتە دەپۋتات ولاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلە دە بەرمەيتىنىن، ورالمانداردىڭ جارتىسىنان استامىندا باسپانا جوق ەكەنىن، سوندىقتان دا ورالمانداردىڭ تۇرعىن ءۇي قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ولاردى مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنا ساي قولجەتىمدى تۇرعىن ۇيلەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ قاجەتتىگىن ايتتى. «تورتىنشىدەن، وركەنيەتتى ەلدەر رەپاتريانتتاردىڭ ءوز ەلدەرىنە قونىس اۋدارۋىن ەڭ الدىمەن شەت ەلدەردە ۇيىمداستىرادى. ولاردا ءوز اتا جۇرتتارىنا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعى الدىن الا تىزىمدەلەدى. سوسىن بارىپ، ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرىن تولىقتاي شەشىپ الىپ بارىپ قانا شاقىرادى. ال، بىزدە بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپپاي وتىر»، ‑ دەدى سەناتور. ونىڭ ايتۋىنشا، «حالىقتىڭ كوشى-قونى» تۋرالى زاڭدا ەتنيكالىق كوشتى ۇيمداستىرۋدى قازاقستاننىڭ شەت ەلدەگى ەلشىلىكتەرى جۇزەگە اسىرادى دەپ اتاپ كورسەتىلگەنىمەن، بۇل ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن ەلشىلىكتەرگە نە قارجى، نە ارنايى شتات بولىنگەن ەمەس. بۇل جايت شەت ەل قازاقتارىنىڭ اتا جۇرتقا ورالۋ ماسەلەسىن بارىنشا قيىنداتىپ وتىر. اسىرەسە، قازاقتار تىعىز ورنالاسقان قىتايدىڭ ءۇرىمشى، موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي، وزبەكستاننىڭ تاشكەنت، نوكىس سياقتى قالالارىنان كوشى-قون مەكەمەلەرىنىڭ شاعىن وكىلدىكتەرىن اشۋدى ۋاقىت تالابىنىڭ ءوزى العا تارتقانداي. سەناتور توقتالعان بەسىنشى ماسەلە ‑ قازاقستانعا قونىس اۋداراتىن ورالماندار ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ دۇنيە-مۇلكىنىڭ كولەمى مەن نارقىنا قارماستان كەدەندىك الىم-سالىقتان بوساتۋ. «الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىندە 5 ميلليوننان استام قازاقتار تۇرادى. شەت ەلدەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋ دە كوڭىلدەن شىقپايدى. وركەنيەتتى ەلدەر شەت ەلدەگى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارىنا بيۋدجەتتەن ارنايى قارجى ءبولىپ، ناقتى قولداۋ جاساپ كەلەدى. مىسالى، وڭتۇستىك كورەيا الماتىداعى ادك-نىڭ مادەنيەت سارايىن ساتىپ الىپ، كورەي مادەني ورتالىعىنا اينالدىردى. گەرمانيا قازاقستانداعى نەمىس مادەني ورتالىقتارىنا ناقتى قارجىلاي كومەك كورسەتۋدە. مىنە، وسىعان بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەردەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قارجىلاي قولداۋ جاسالعانىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. بالكىم، ۇنەمى قازىنا قارجىسىنا قول سالا بەرمەس ءۇشىن، يزرايل مەن گەرمانيانىڭ وزىق تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، «ۇلتتىق كوشى-كون قورىن» قۇرۋ ارقىلى دا ءبىراز ماسەلەنى شەشۋگە قول جەتكىزۋ قاجەت تە بولار. جەتىنشىدەن، ءبىر ميلليوننان استام ەتنيكالىق قازاقتارى بار ەجەلگى كورشىمىز رەسەي مەملەكەتىندە ءبىر عانا قازاق مەكتەبىنىڭ بولۋى دا ويلانتاتىن جاعداي. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا سوڭعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە 45 ميلليون حالىق ىشكى قىتايدان شىڭجاڭعا قونىس اۋدارعان ەكەن. وسى ولكەدەگى 400-گە جۋىق تازا قازاق مەكتەپتەرىندە 2008/2009 وقۋ جىلىنان باستاپ ساباقتار جاپپاي جۇڭگو تىلىندە وقىتىلۋدا. كورشى باۋىرلاس وزبەكستاندا 500-گە جۋىق قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جارتىسى جابىلدى، قالعاندارى ارالاس مەكتەپتەرگە اينالىپ كەتتى. مۇنىڭ ءوزى بۇل ەلدەردەگى قازاق ەتنوسى ون بەس - جيىرما جىلدىڭ اينالاسىندا تولىعىمەن تىلىنەن دە، دىلىنەن ايىرىلادى دەگەن ءقاۋىپتى ءبىر ويعا جەتەلەيدى»، ‑ دەدى ول.

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى