«ۇلت بولمىسى» جۋرنالىنىڭ «الاش جولى»
ادەبي شىعارماشىلىق بايگەسىنە!
پروزا (پوۆەست (حيكايات)، اڭگىمە) جانرى بويىنشا:
بۇركەنشىك اتى: سارىباۋىر.
جەلتوقسان، 2015 جىل.
قىستىڭ قاھارى قايتقان كوكتەمنىڭ كوكشۋلان شاعى. بوزبالانىڭ مۇرتىنداي بولىپ كوك تەبىندەپ كەلەدى. الاقانداي اۋىلدىڭ سەگىز جىلدىق مەكتەبىندە ناۋرىز مەرەكەسى تويلانىپ جاتتى. الگىندە عانا اۋلادا شاكىرتتەر ءان سالىپ، بي بيلەسە، ەندى داستارحان باسىندا جاس مۇعالىمدەر ءان شىرقاۋدا. ءدام جەلىنىپ بولا بەرە دەنە شىنىقتىرۋ ءپانى ءمۇعالىمى ەرىك اعاي قۇلاقتاندىرۋ ايتىپ، كوپشىلىكتى جەلپىندىرىپ، جەلىكتىرىپ قويدى. دويبىدان جارىس وتپەك ەكەن. جۇلدە قورى قوماقتى كورىنەدى. جاس-كارى، ۇل-قىز دەمەي، جۇلدەدەن دامەلىنىڭ ءبارى بايگەگە قوسىلۋعا حاقىلى. ءتىپتى، توردە وتىرعان سەكسەننەن اسقان اتاما دا جارىسقا قاتىس دەپ، جاتا كەپ جابىستى. ءبىراق ول كىسى ەلپ ەتە قويعان جوق. اپپاق قۋداي ساقالىن سالالى ساۋساقتارىمەن ءبىر سيپاپ قويىپ:
– استارىڭا، ۇسىنىستارىڭا راحمەت، قاراقتارىم. وزدەرىڭ ويناي بەرىڭدەر! – دەپ اس قايىرىپ، باتا جاسادى.
«دويبىشى اقساقال» اتانعان اتامنىڭ سىرىن بىلەتىن ەرىك اعاي دا قويار ەمەس. باسقاسى باسقا، اتامنىڭ دويبىدان باس تارتا المايتىنىن ول دا بىلەدى. بۇرىن ءوزى بىرنەشە رەت ىزدەپ كەلىپ ويناپ، جەڭىلىپ قايتقان. باسقالار دا سويتەتىن. ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ «قىزىلبۇلاقتى» قويىپ، ات سابىلتىپ كورشى اۋىلدان، اۋدان ورتالىعىنان دا كەلىپ، جەڭە الماي سان سوعىپ كەتكەندەر قانشاما. ىزدەۋشىلەر كوبەيگەن سوڭ اتام دا ايلاعا كوشتى. «دويبىشى بولساڭ، اۋەلى مىنا اسحاتپەن وينا! سونى ۇتساڭ عانا ماعان كەل» دەيتىندى شىعاردى. ايتسا ايتقانداي، كەيىنگى كەزدەرى اتامدى قويىپ، مەنەن دە اسا المايتىندار كوبەيدى. سوندايلار سىرتىمنان «اناۋ نەمەرەسىنىڭ ءوزى بالە، بايقاماساڭ ەكى-ۇش جەپ، بيگە شىعىپ كەتەدى»، – دەپ اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەرىپتى.
ەرىك اعاي اقىرى قويماعان سوڭ اتام كەلىسكەن سىڭايدا:
– وندا مەنىڭ دە شارتىم بار! سوعان كونسەڭدەر عانا وينايمىن،– دەدى.
- قاي شارتىڭىز بولسا دا ايتىڭىز!
- كونەمىز عوي، كونبەي قايدا بارامىز؟!
- ويباي-اۋ، ايتىڭىز، تەك ويناساڭىز بولعانى! – دەستى وسىنى عانا كۇتكەندەي جەلىككەن جۇرت.
- وندا بىلاي بولسىن! سەندەر جارىستى باستاي بەرىڭدەر. مەن مىنا بالا-شاعانىڭ بارىمەن ويناپ اۋرە بولمايىن... مىنا بالانى كورىپ تۇرسىڭدار عوي، – دەپ مەنى نۇسقادى. – وسىنى جەڭگەندەرىڭمەن نە تەڭ تۇسكەندەرىڭمەن عانا وينايمىن...
- ە، وندا جاراسى جەڭىل ەكەن!
- ءيا، ءسات! بولدى، كەلىستىك... – دەستى وتىرعاندار اتام اينىپ قالارداي اسىعىپ. سوندا عانا ەرىك اعاي ۇيقىسىنان ويانعانداي:
- جوق، اتا! ءسىزدى دە، باسقا ۇلكەندەردى دە بالا-شاعامەن ويناتپايمىز. اۋەلى بالالار اراسىندا، سودان سوڭ ۇلكەندەر اراسىندا ەكى بولەك جارىس وتەدى، – دەدى.
- ءاپ، بارەكەلدى، وندا بوپتى...
ءسويتىپ اتام بەسىن نامازىن وقۋعا ۇيگە كەتتى دە، ءبىز جارىستى باستادىق. تابان استىندا بارلىعى دا قاعازعا جازىلىپ-سىزىلدى. ۇلكەندەر مەن بالالار ەكى بولەك تىزىمگە تىركەلدى. بالالار ءوزارا مىقتىنى انىقتاۋعا كىرىسكەندە ساكەن ءمۇعالىم:
– ۋا، القالى جۇرت! بۇگىنگىدەي ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە قانداي سايىس وتكىزسەڭ دە جاراسادى. ال مىنا دويبى دەگەنىڭ – توعىز قۇمالاقپەن قاتار دامىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى سياقتى بولىپ كەتكەن ەتەنە نارسە، – دەپ، دويبىنىڭ تاريحىن بايانداي باستادى.
– بۇل – سوناۋ ەجەلگى ەلليندەر، پەرعاۋىندار زامانىنان بەلگىلى ويىن. ءتىپتى دويبىنىڭ 81 شارشىلى، قيعاش ءجۇرىستى ءتۇرىن ساق اناقارىس بابامىز ويلاپ تاپقان، وليمپياداعا قاتىسىپ، گرەك دويبىشىلارىن قوعاشا جاپىرعان دەگەن دەرەك بار. ەندەشە اتا-بابالارىمىز دويبىنى باياعىدان بىلگەن. ەرەجەسى قاراپايىم بولعان سوڭ ونى ساق، عۇن، ءۇيسىن تەكتەس بارلىق كوشپەلى حالىقتاردىڭ حاندارى مەن بيلەرى قىستاۋىنداعى قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە ەرمەك ەتىپتى.
وسى تۇسقا كەلگەندە ءبىر كىسى ءسوزدى ءبولىپ جىبەردى:
– ءاي، ساكەن، بۇلارىڭنىڭ ءبارىن اۋەلى دالەلدەۋ كەرەك. اناقارىس بابامىز ويلاپ تاپسا، نەگە كيىز ءۇي، قىمىز سەكىلدى بىزگە تىكەلەي ميراس بولىپ قالماعان؟
ساكەن اعاي شامدانعان جوق. كۇلىمسىرەگەن قالپى ءسوزىن ساباقتادى:
– ءيا، كۇدىگىڭىز ورىندى. اناقارىس بابامىزدىڭ الىسقا اتىلاتىن جەبەنى، سوقانى، كوزە ۇرشىعىن، دويبىنى ويلاپ تاپقان جاڭاشىلدىعىن كورە الماعان پەندەلەر دانىشپان مەن ونىڭ اعاسى ساۋلى قاعاننىڭ اراسىنا وت سالعان. «اناقارىس وسىلاي بەدەل جيناعان سوڭ تاعىڭىزدى تارتىپ الادى. دەرەۋ كوزىن قۇرتۋ كەرەك» دەپ، كەڭەس بەرگەن. سودان اقىماق قاعان ءىنىسىن ءولتىرىپ، ونىڭ بار جاڭالىعىنا تىيىم سالعىزعان...
وسى كەزدە ەرىك اعاي سوزگە ارالاستى.
– قۇرمەتتى حالايىق! بارشاڭىزدان ءبىر ءوتىنىش. بۇل – پىكىر جارىستىراتىن جينالىس ەمەس. ۋاقىت ولشەۋلى. سوندىقتان سابىر ساقتاپ، ءسوزدى بولمەي تىڭدايىق. ال، ساكەن اعايعا سۇراق، ءوتىنىش، پىكىرلەرىڭىز بولسا، جارىس سوڭىنان ايتىڭىزدار. وسىعان كەلىسەسىزدەر مە؟
– كەلىستىك! كەلىستىك!
– ءسوزدى بولمەيىك! ويىندى بوگەمەيىك!
– ال، ساكە! ءسوزىڭىزدى جالعاي بەرىڭىز!
ساكەن اعاي ءسوزىن ارى قاراي جالعادى.
– ءيا، ءسال سابىر ەتىڭىزدەر، دويبىنىڭ تاريحى تۋرالى ءسوزىمدى اياقتايىن... ابايدىڭ اتاسى وسكەنباي، ءوز اكەسى قۇنانباي، اۋىلىندا بەس بايىستىڭ سيازى وتكەن اقىمبەت ۇسەنباي بي جانە ابايدىڭ ءوزى توبە بي سايلاتقان سۇلەيمەن بي، ونىڭ ۇلى قاناعات بولىس پەن اسەت اقىندار دويبىنى شەبەر ويناعان. ابايدىڭ جيدەبايداعى مۇراجايىندا ۇلى اقىننىڭ دويبىسى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى تۇر. قازاقستاننىڭ العاشقى ەكى دۇركىن چەمپيونى – اباي اتامىزدىڭ نەمەرەسى ءارحام كاكىتاي ۇلى ىسقاقوۆ. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقسا دا جان بالاسىنان جەڭىلىپ كورمەگەن مىنا ءبىزدىڭ راحىم اقساقال – سول اتا-بابالارىمىزدىڭ سارقىتى. ەندەشە بارشاڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىز،– دەپ توقتادى. كوپشىلىك رازى بولىپ، دۋ قول شاپالاقتادى. كەيبىرەۋلەر «اپىراي، ءا، مۇنىڭ ءبارىن بۇرىننان بەرى نەگە بىلمەگەنبىز. مىنا ساكەننىڭ دە بىلمەيتىنى جوق» دەسىپ، تاڭ قالىسىپ جاتتى.
نامازىن وقىپ بولعان سوڭ باسقا شارۋاعا اۋىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەندى مە ەرىك اعاي مەنى اتاما جۇگىرتتى. ءالى جارىس بىتكەن جوق قوي دەپ ەدىم، «العاشقى اينالىمنان سوڭ-اق قارا ءۇزىپ كەتتىڭ، سەنەن كەيىنگىلەر ەندى قالعان پارتيالاردىڭ بارىندە ۇتسا دا، ساعان جەتە المايدى، سوندىقتان الگىندە ءبىز اقىلداسىپ وسىلاي شەشتىك، بار، بار!» دەپ قۋعانداي قىلىپ جىبەردى. ءبىراز قىزىقتان قۇر قالاتىن بولسام دا، ولاردىڭ ەسى-دەرتى ەشقانداي جارىسقا قاتىسپايتىن، ءبىراق جان بالاسىنان جەڭىلمەيتىن اتامدى ويناتۋ ەكەنىن ءبىلىپ دەدەكتەپ كەلەم.
...راسىندا ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى بەرى اتامدى دويبىدان جەڭگەن ادامدى مەن دە كورگەن ەمەسپىن. قاتارلاستارىنىڭ بىردە-بىرى ونى جەڭبەك تۇرعاي، تابان تىرەپ قارسىلىق تا كورسەتكەن ەمەس. تىرەسە الاتىن – تەك كىشى اتام عانا. ىشتەرى پىسقاندا دويبى جاساسىپ، كومەكتەسەتىن دە سول كىسى. اۋەلى ەكەۋى ءۇي سىرتىنداعى اعاشتاردى اسىقپاي ارالاپ ءجۇرىپ، وقتاي ءتۇزۋ قوس بۇتاق قيىپ اكەلەدى. كادۋىلگى ءبىز ساداق جاسايتىن سولقىلداق تالدان ءسال جۋانداۋ. الگىلەردىڭ اسپاي-ساسپاي بۇتاقشالارىن قىرقىپ، كەدىر-بۇدىر تۇستارىن تەگىستەيدى. بىرەۋىن قابىعىمەن قالدىرسا، ەكىنشىسىن اق جوڭقا ەتىپ جونىپ، اپپاق قىلىپ، تازالايدى. بۇل – ەكەۋىنەن جاسالعان تاستاردىڭ ەكى ءتۇرلى بولىپ شىعۋى ءۇشىن ادەيى ىستەيتىن امال. ءسويتىپ ەكەۋى ەكى تاياقتان بىردەي ەتىپ دوڭگەلەتىپ قيىپ، دويبىنىڭ تاستارىن جاسايدى. باكىلەرىنىڭ جۇزدەرى قانداي وتكىر دەسەڭشى. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىپ تۇر عوي، قىلپىپ تۇر. ءبىر-اق دوڭگەلەتىپ شىققاننان قالماي، قيىلىپ تۇسەدى. سوسىن قىستىكۇنى اعاش كۇرەك جاسايتىن پانەردىڭ ءبىر شەتىنەن قولارامەن شارشىلاپ قيىپ الىپ، زىمپارامەن شەت-شەتىن ىسقىلاپ، جىلماعايلايدى. پانەر تابىلماسا، كارتون قاعازدان جاسايدى. ماعان قارا قارىنداش پەن سىزعىش الدىرىپ، ءتۇپ-تۇزۋ ەتىپ الپىس ءتورت شارشى سىزىپ شىعادى. اۋەلدە ۇلكەن اتامنىڭ ءوزى سىزاتىن. كەيىن قولىنىڭ ەبى كەتە باستادى ما، ماعان سىزدىراتىن بولدى. سوسىن تاقتاي بەتىندەگى ءتورتبۇرىشتى شارشىلاردىڭ تەڭ جارتىسىن قاراعا بوياپ، قالعانىن سول كۇيى قالدىرتادى. ءسويتىپ ون ەكى اق، ون ەكى قارا تاس پەن الپىس ءتورت اق-قارا شارشىلى تاقتاي جاسالادى.
ءبارى دايار بولعان سوڭ ەكى اتام اسپاي-ساسپاي دارەت الىپ، نامازدارىن وقىپ كەلىپ، الپىس ءتورت شارشىلى مايدان دالاسىندا كارپوۆ پەن كاسپاروۆتاي ءاي ءبىر شايقاسادى-اۋ دەيسىڭ... ءدال ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ءاربىر جۇرىستەرىن كوز الماي باعىپ، مەن وتىرامىن. اۋەلدە تۇك ۇقپاۋشى ەدىم. كوپ ۇزاماي-اق بۇكىل جۇرىستەرى مەن شارتتارىن جاتتاپ الدىم. سوسىن ادىس-تاسىلگە قانىقتىم.
ەكى اتام ۇزاق وينايدى. ۇنەمى جەڭىسكە جەتەتىن – ۇلكەن اتام. كىشى اتامدىكى اقىر جەڭە الماسىن بىلگەن سوڭ قايتكەندە تەڭ تۇسۋگە تىرىسۋ. اندا-ساندا ءبىر تەڭ تۇسسە، بالاشا قۋانىپ، ءماز بولادى. العاشقى بولىپ جالىعاتىن دا، تۇرىپ كەتەتىن دە – ۇلكەن اتام.
– ءاي، ەسىم! «جەڭىلگەن كۇرەسكە تويمايدىنىڭ» كەرىن كەلتىرمە. ءجۇر، انا سىپىرتقىنى تۇيەيىك! ماسىل بولماي، ىشەر اسىمىزدى ادالداپ ىشەيىك!– دەيدى ۇلكەن اتام. «انانى اكەل، مىنانى اكەل» دەگەنگە جارايتىن بولعان سوڭ قاستارىنان مەن دە قالمايمىن. ۇلكەن اتام ءار ءىستىڭ ەبى مەن قىبىن بىلەدى. قولى دا ەپسەكتى. ولاق-سولاق جاتقان نارسەنى كورسە، جوندەي قويادى. زاۋىتتان شىققانداي ەتىپ جۇتىندىرىپ سىپىرتقى تۇيگەنىن كورسەڭىز. الدەقايدان كاۋلەننىڭ ءدانىن اكەپ ەگىپ، وسى اۋىلعا سىپىرتقى ءتۇيۋدى دە ۇيرەتكەن سول كىسى.
ەكەۋىنىڭ ويىنىن كورە-كورە مەن دە ادىس-تاسىلگە قانىقتىم. مەكتەپكە بارار جىلى كەي-كەيدە كىشى اتاممەن تەڭ تۇسە باستادىم.
– ءا-ا، قۋ بالا! ەسەبىم ءماسالان... وسال تۇسىڭدى تاپتىم دەشى، ءا!– دەدى كىشى اتام سوندا.– مەندە پالەندەي ءتاسىل دەيتىن ءتاسىل دە جوق. مەنىكى – باسىڭدى قاتەرگە تىكپەي، ارتىڭدى اشپاي، شەت-شەتتى جاعالاپ، مىسىقتابانداپ، العا جىلجىپ وتىرۋ عانا. ەسەبىم ءماسالان، مەنىكى – ۇناعانىڭدى ءجۇر، تاس ازايتىپ بەرىپ-الا بەر! بۇيىرعانىن جەيسىڭ، قالسا، قالعانىن كورەرسىڭ...
«ەسەبىم ءماسالان» – بۇل كىسىنىڭ ءسوزىنىڭ ماتەلى، ءالقيسساسى. وسىنىسىن قوسپاسا، اڭگىمەسىنىڭ قيۋى كەلمەيتىندەي ءسات سايىن قىستىرىپ وتىرادى. ول ول ما، «ەشقاشان» دەگەندى «ءولدىم اللا»، «ەگەر» دەگەندى «اگاراكي» دەپ، وزىنە عانا تۇسىنىكتى تىلمەن سويلەمەسە، جولى بولمايتىنداي كورەتىن تاعى ءبىر قىزىق مىنەزى بار. كەيدە ءتىپتى بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، بۇزىپ-جارىپ، قالاي بولسا، سولاي قيقار سويلەيتىنىن قايتەرسىز... ونىسىن ۇلكەن اتام ەستىسە، ءباتشاعار مەن نايساپتىڭ استىنا الىپ، تاباعا سالعانداي ەتىپ، قۋىرىپ الادى. سودان با، ول جوقتا ۇلكەن اتاما دەگەن قىجىلىن دا بىزگە بايقاتىپ قويادى.
– بار اڭگىمە انا شالدا، ۇلكەن اتاڭدا بولىپ تۇر، بالا! ول ايتادى: قيسىنسىز، ءمان-ماعىناسىز بەرىپ-الما دەپ. مەن ايتام: تاس كوپ بولسا، ونسىز دا از ميىم اشىپ كەتەدى، سوندىقتان بەرىپ-الا بەرەيىن دەپ. ۇعىپ وتىرسىڭ با، بالا!
– ۇعىپ وتىرمىن، اتا، ايتا بەرىڭىز!
– وندا مەن ساعان ول شالدىڭ قۇپياسىن ايتايىن، بەرى جاقىندا،– ول قاسىمىزدا ەشكىم بولماسا دا سىبىرعا كوشتى.– سەن ونىڭ «ەسەپسىز، ءمان-ماعىناسىز بەرىپ-الما» دەگەن اقىلىن تىڭداي بەرمە!
– نەگە، اتا؟
– ت-س-س! ايعايلاما! سەن ونىڭ ايتقانىن ىستەي بەرسەڭ، ءولدىم اللا ۇتا المايسىڭ. ول سەنىڭ بارلىق تاسىڭدى سيقىرشىداي بۇعاۋلاپ، تۇقىرتىپ، تىرپ ەتكىزبەي تاستايدى. ال اگاراكي بەرىپ-الا بەرسەڭ... تاسىڭ ازايىپ، باقىلاۋعا مۇرشاڭ جەتەدى، ۇقتىڭ با؟
- ۇقتىم، اتا! ءبىراق بەرىپ-الا بەرسەم، ۇلكەن اتام رەنجيدى عوي!
- رەنجي بەرسىن! سەن، ەسەبىم ءماسالان، بىرەۋدىڭ ەرمەگى بولىپ، كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن ەمەس، ۇتۋ ءۇشىن وينايسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟
- ول – بوتەن بىرەۋ ەمەس، ۇلكەن اتام عوي، اتا؟
- مەيلى، ءبارىبىر ول – سەن ەمەس، ەسەبىم ءماسالان، باسقا ادام. ال باسقا اداممەن كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن ەمەس، ۇتۋ ءۇشىن وينايسىڭ. قارسىلاسىڭا جاعىنايىن، كوڭىلىن تابايىن دەپ وينادىڭ با، ءولدىم اللا ۇتا المايسىڭ. وسىنى ەسىڭە مىقتاپ ساقتا!
سويتكەن كىشى اتام ءقازىر اياگوزدە. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن سوندا تۇراتىن اقىلبەك اعام: «ءسىز جات ادام قۇساپ بىزگە ءبىر كەلمەيسىز. وسى جولى ادەيى ءسىزدى عانا اكەتۋگە كەلدىم» دەپ، زورعا كوندىرىپ، الىپ كەتكەن.
...ۇلكەن اتام ەكەۋمىز قاقپا الدىندا جولىقتىق.
- اتا، ءسىز بوگەلىپ جاتقان سوڭ اعايلار مەنى جىبەردى.
- ءوي، ءباتشاعارلار، و نەسى-ەي، ۋادە – قۇداي ءسوزى ەمەس پە؟! مەنى كەلمەي قالار دەدى مە ەكەن؟! كورشى اۋىلدان سىماعۇل اتاڭ كەلىپ، اناڭ بىرەر شىنى ءشاي بەردى. مەن قالاي كورىپ تۇرىپ، تۇرا قاشام؟! جوق ىزدەپ ءجۇر ەكەن، ا-نە-ە-ۋ كەتتى.
- اتا، كەلمەي قالار دەگەن جوق، ۋاقىت تىعىز دەيدى...
- ءا، سولاي ما؟! وندا اسىعايىق. كوپشىلىكتى كۇتتىرۋ – قۇداي سۇيەر قىلىق ەمەس.
اتام بيىل سەكسەن تورتتە. سوعان قاراماستان ءالى تىڭ. ءقازىردىڭ وزىندە ادىمىنا ىلەسە الماي، كەيدە جۇگىرە باسىپ كەلەمىن. «وسىنىڭ ءبارى ءبىر ءسات تە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايتىن ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسى. ۇنەمى قوزعالىستاعى ادام وڭايشىلىقپەن قارتايمايدى» دەيدى اكە-شەشەم ءوزارا سويلەسكەندە. وتكەندە ءتىپتى «ءجۇرىپ بارا جاتقان اربانى توقتاتپاي-اق قارعىپ تۇسە سالدى» دەپ، كورشى كۇمىسجان اپا تاڭدايىن قاعىپ وتىرعان. سوندا انام كادىمگىدەي قاۋىپتەنىپ: «راس پا، اتا-اۋ، ابايلاڭىزشى، وقىس بولىپ جۇرمەسىن» دەپ ەدى، «ءوي، كۇمىسجان-اي، سەن دە تىنىش وتىرماي كەلىننىڭ زارەسىن ۇشىردىڭ،– دەپ اتام جىميىپ ەدى.– ول سەندەر ويلاعانداي شارباقتى قازاقى اربا ەمەس، شۇناق يۆاننىڭ ءشوپ تيەۋگە ارنالعان قاناتىن جايعان جاتاعان ارباسى عوي» دەگەن.
سويتكەن اتام اياگوزدەگى ۇلدارىنا جىلىنا ەكى بارىپ قايتپاسا، كوڭىلى كونشىمەيدى. بارعان سايىن وسىنداعى ەكى ۇلىنىڭ بىرەۋىنىڭ ءبىر بالاسىن الا كەتەدى. قولتىعىنا ءوزى تۇيگەن ەكى-ۇش سىپىرتقىسىن قىستىرا ءجۇرىپ، جول پۇلىن شىعارىپ الادى. ول جاقتان دا قۇر كەلمەي، ءبىر نەمەرەسىن جەتەكتەپ، سۇزگى تاراق، تىگىن ماشينەسىنىڭ ينەسى، ويماق سەكىلدى اۋىلدا كۇندىز شام الىپ ىزدەسەڭ دە تاپپايتىن قات تاۋارلاردى الا كەلەدى. اتام كەلدى دەگەندە بۇكىل اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىزدىڭ ۇيدە. اسىرەسە، ايەلدەر جاعى قالمايدى. ءبىرى تاپسىرعان سۇزگى تاراعىن، ءبىرى ءىس ماشينەسىنىڭ ينەسىن الىپ، مارە-سارە. بالالار دا سول كۇنى اتام اكەلگەن مامپاسيگە ءبىر تويىپ قالامىز. كوزى سىر بەرىپ، ءىس تىگۋدەن قالعان كۇمىسجان اپا:
- وي، جارىقتىق-اي، ءوزىڭىز ارەڭ ءجۇرىپ، بۇل نەمەرەلەرىڭىزدى نەگە ولاي-بۇلاي تاسي بەرەسىز؟– دەپ سۇرايدى.
- بالە، كۇمىسجان-اي، مىنا ۇلدار دا، كەلىندەر دە جۇمىس، جۇمىس دەپ، اۋىلدان اتتاپ شىقپايدى. اناۋ اياگوزدەگىلەردىكى دە سول. اتام قازاق «بارماساڭ، كەلمەسەڭ، جات بولاسىڭ» دەپ بەكەر ايتتى ما!؟ بۇلار بىر-بىرىمەن كوز الدىمدا جات بولىپ بارادى. مىنا نەمەرەلەرىم دە ءبىر-بىرىن كورمەي ءوسىپ كەلەدى. كەيىن ەر جەتىپ، ءبىر-بىرىن كورگەندە «بۇل قاي قازاق» دەپ تۇرماسىن دەپ، ەرتىپ جۇرگەم جوق پا،– دەگەن.
- ەندى وندا ءاۋ باستا ارعى جاقتان كەلە سالا ءبارىن ءبىر اۋىلعا قوندىرمادىڭىز با؟
- ولاي قىلماۋىمنىڭ دا ءمانىسى بار. ءبارى ءبىر جەردە بولسا، كۇندە كورىپ جۇرسە، بىر-بىرىنە ءقادىرى بولمايدى. ال الىسىراق جۇرسە، ءقادىرى ارتادى. سوندىقتان تەتەلەردى قاتار قوندىرماي، ءتورت ۇلدىڭ ىشىنەن تۇڭعىشىم مەن ءۇشىنشىمدى اياگوزگە، ەكىنشىم مەن كەنجەمدى قىزىلبۇلاققا ورنالاستىرعام. اياگوز – توعىز جولدىڭ تورابى ءارى قالاعا، شويىن جولعا جاقىن، ال قىزىلبۇلاق – تارباعاتايدىڭ باۋرايى، ەگىن مەن مالعا دا قولايلى، جانعا دا سايا... ءبىراق ول كەزدە بۇلاردى توباناياق بولىپ، اۋىلدان ۇزاپ شىقپاي قالار دەپ كىم ويلاعان؟! مەن بايعۇس ءبارى ءبىر جەرگە ۇيلىقپاي، ورىستەرى كەڭ بولسىن دەگەم جوق پا؟!
- اپىراي، ءا!– كۇمىسجان اپا تاڭدايىن قاعىپ تاڭداندى.– وسىنىڭ ءبارىن ويلاستىرىپ جۇرگەن ءسىز دە اۋليە ەكەنسىز. اتتەڭ، جاس كەزىڭىزدە الاساپىراندى كوپ كورىپ، وقىماي قالعانسىز عوي. ايتپەسە، ءبىر جەردەن جارىپ شىعار ەدىڭىز...
اتام راحاتتانا كۇلىپ الدى. سودان سوڭ ساليقالى قالىپقا كوشىپ:
- ءاي، اينالايىن، اقكوڭىل كۇمىسجان-اي، كوڭىلىڭدى قۇداي كوتەرسىن! اۋليەلىك – اللا تاعالانىڭ ىلۋدە ءبىر كەزدەسەر سۇيگەن قۇلدارىنىڭ باسىنا بەرەر قاسيەت. بىزدىكى انشەيىن قيسىن عانا عوي،– دەدى...
اتام ەكەۋمىز مەكتەپكە كەلگەندە ەڭ سوڭعى ەكى بالا اقتىق سايىسقا كىرىسىپتى. كوپ ۇزاماي ەكەۋى ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىندى ءوزارا ءبولىستى.
ۇلكەندەردىڭ ويىنى ودان دا قىزىق بولدى. ەرىك اعاي اۋەلى جارىس ەرەجەسىن، ويىن شارتىن تاعى ءبىر پىسىقتاپ ءوتتى. ويىندى اق تاسقا يە بولعاننىڭ باستايتىنىن، بەرگەن تاستى مىندەتتى تۇردە «جەۋ» كەرەكتىگىن، ارتقا جۇرۋگە، «تۇكىرىپ الۋعا» بولمايتىنىن، ەكەۋارا داۋ-دامايدى ويىنشى ەمەس، تورەشى شەشەتىنىن ەسكەرتتى. كىسى نەداۋىر بولعاندىقتان، جەڭىلگەن ويىنشى جارىستان بىردەن شىعىپ وتىراتىن وليمپيادالىق تاسىلمەن ويناۋعا كەلىستى.
اتام قارسىلاسىنىڭ اۋ-جايىن، شاما-شارقىن تاستى ۇستاۋى مەن تىزۋىنەن، ءسوز ساپتاسىنان-اق اڭعارىپ قوياتىن. ءسويتىپ ونىڭ شەبەرلىگى قاي دەڭگەيدە بولسا، سوعان ساي ويىن ءتاسىلىن قولداناتىن. جەرەبە بويىنشا اتام ەڭ اۋەلى اق تاسپەن، ساكەن اعايعا داۋ ايتقان قاسقا ماڭدايلى كىسىمەن وينادى. اقتار ەكى شەتتى جاعالاي ءجۇرىپ، قاقپان قۇرۋعا كىرىستى. قارالار دا اسپاي-ساسپاي الدى-ارتىن ويلاپ، جەتى رەت ولشەپ، ءبىر كەسىپ، قاقپان مەن اران جوق پا، سوعان كوز جەتكىزگەن سوڭ عانا العا قاراي مىسىقتابانداپ كەلەدى. ءبىر قاراساڭ، ەكى جاقتىڭ بىر-بىرىنەن ەش باسىمدىعى جوق، تەڭ ويىن. تاس تا تەڭ. ەكەۋىنىڭ دە قورعانىسى – تاس قامال، ساساتىن ەشتەڭە جوق. كەنەت قارا جاقتىڭ تىلى ءسال اشىلىپ ەدى، اتام قاتارىمەن ەكى رەت بەرىپ، ءتورت جەپ، بيگە شىعىپ كەتتى.
– قاپ-اي، ءا، بىلمەي قالعانىمدى قاراشى!– دەپ، قاسقا ماڭدايلى كىسى سان سوعىپ، جەلكەسىن قاسىدى. قالتاسىنان ورامالىن الىپ، شىپ-شىپ تەرلەگەن جىلتىر ماڭدايىن ءسۇرتتى. سودان سوڭ جالىنا سىبىرلادى،– اقساقال، قايتىپ الىپ، قايتا جۇرەيىنشى!
– قالاۋىڭ ءبىلسىن، بالام، جۇرسەڭ جۇرە عوي!
– وندا، مىنەكەي، بىلاي بولسىن،– ول دەرەۋ تاسىن قايتىپ الىپ، باسقاشا ءجۇردى. ءبىراق قۋانىشى ۇزاققا بارماي، بىرەر جۇرىستەن سوڭ اتام تاعى سولاي قاتارىمەن ەكى رەت بەرىپ، ءتورت جەپ، بيگە شىعىپ كەتتى. تاعى تورت-بەس جۇرىستەن سوڭ ءبيى ەكى-ۇشتەن جەپ، قارا تاستاردىڭ جولىن اتتاپ باسا الماستاي ەتىپ، كەسىپ تاستادى. قاسقا ماڭدايلى كىسىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىنداماسقا شاراسى قالمادى.
اتام ءار ءتۇرلى ايلا-تاسىلمەن تاعى ەكى قارسىلاسىن تىزە بۇكتىرىپ، ساكەن اعايمەن اقتىق ايقاسقا شىقتى. ەكەۋى بۇرىن-سوڭدى ءوزارا كەزىكپەگەن ەكەن. ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى بىلمەيدى. ارينە، ەكەۋىنىڭ ايىرماسى – جەر مەن كوكتەي. ساكەن اعاي – كوزى اشىق، وقىمىستى، بۇكىل دويبىنىڭ تاريحىنان حاباردار ادام. ەرەجەسىن بىلاي قويعاندا كىتاپتاردا جازىلعان دويبىنىڭ ءادىس-تاسىلىنىڭ ءبارىن جاتقا ءبىلۋى دە مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە بىلتىر اۋدان ورتالىعىنداعى ءبىر جارىستا جەڭىمپاز بولىپتى. ياعني الامان بايگە بولماسا دا اۋدان كولەمىندەگى جەڭىستىڭ ءدامىن تاتىپ، جارىستىڭ دەمىن، لەبىن سەزىنگەن جۇيرىك. ەندەشە تارازى باسى جاس تا ساۋاتتى ساكەن اعايعا قاراي اۋىپ تۇر. الايدا ءومىرى جارىسقا قاتىسپاعان، جادى كومەسكى تارتا باستاعان قاريا دەمەسەڭ، اتامنىڭ دا وڭاي-وسپاق قارسىلاس ەمەس ەكەنى انىق. ەرتەرەكتە شاۋەشەك پەن مويكەنىڭ اراسىنداعى جۇڭگو، ۇيعىر، دۇڭگەن دويبىشىلارىنىڭ ءبىرتالايىن تىزە بۇكتىرگەن تۋا ءبىتتى زەردەلى، زەيىندى دويبىشى ەكەنى تاعى راس. «سوندا نەگە جارىسقا قاتىسپاعانسىز؟» دەپ سۇراسام، «ءاي، بالام-اي! ول كەزدە جەڭگەنگە بەرەتىنى قاتىرما قاعاز عانا. قۇر قاعاز توپتى بالا-شاعاعا تاماق بولا ما؟!» دەپ كۇلگەن دە قويعان. ياعني اتام جارىسقا قاتىسۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان، قول بوستا عانا ويناعان سياقتى.
ناعىز قىزىق ەندى باستالماق. وقىعان، ساۋاتتى، جاس ساكەن اعاي جەڭە مە، الدە «كوپتى كورگەن، كونەكتىڭ ءتۇبىن تەسكەن» اتام جەڭە مە؟ جينالعان بارشا جۇرتتىڭ ويىندا وسى ساۋال تۇرعانداي.
ەرەجە بويىنشا ساكەن اعاي ءبىر اق، ءبىر قارا تاستى الدى دا، ەكى قولىن ارتىنا جاسىرىپ، تاستاردى تورت-بەس قايتارا الماستىرىپ الىپ، قوس جۇدىرىعىن جۇمعان كۇيى العا سوزدى. جۇمىلعان جۇدىرىقتاردىڭ بىرىندە اق، ەكىنشىسىندە قارا تاس. تاڭداۋ قۇقى – اتامدا. ول كىسى وڭ قولدى نۇسقاپ ەدى، ىشىنەن قارا تاس شىقتى. اق تاستى العان ساكەن اعاي ءبىرىنشى بولىپ ءجۇردى. ورتادان باستادى. اتامنىڭ ءجيى ايتاتىن ماتەلى ەسىمە ءتۇستى: «ويىنشى ورتادان باستايدى». «ويىنشى نەگە ورتادان باستايدى؟» دەپ سۇرايمىن. «ويتكەنى وز-وزىنە سەنەدى. كولەڭكەسىنەن قورىقپايدى». ءيا، ساكەن اعاي دا وز-وزىنە سەنىمدى ەدى. اتام دا ورتادان باستادى. ول كىسى دە وز-وزىنە سەنىمدى. اق جاعى دا، قارا جاعى دا قادامدارىن ساناپ باسىپ، العا قاراي مىسىقتابانداپ جىلجىپ كەلەدى. ەكەۋى دە وتە ساق. قارسىلاسى قيا باسسا، تارپا باس سالىپ، تابان استىندا جاۋكەمدەپ تاستاۋعا ءازىر ەكەندىگى بايقالادى. قۇددى ەكى جاقتان بىر-بىرىنە قاراما-قارسى جاقىنداپ كەلىپ، ساپ تۇزەپ جاتقان اۋىر قول سياقتى. سۇراپىل شايقاس باستالار الدىنداعى ۇنسىزدىككە ۇقسايدى. داۋىل الدىنداعى تىنىشتىقتاي شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەر بەيكۇنا ءسات. ءالى ەشكىم بەرىپ-العان جوق. تەك العا جىلجىپ كەلەدى. ورمەكشىنىڭ ورمەگىندەي بار قۇپياسىن ىشىنە بۇككەن شىم-شىتىرىق بىردەڭە. كىمنىڭ قاقپان قۇرىپ، كىمنىڭ اران قازىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن. اڭعارۋ ءۇشىن ءار قادامىن ساناپ باسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قيا باسقان ءساتىن اڭدىعان مىنا ەكى ءتاسىلقوي ويىنشىدان دا مىقتى بولۋىڭ كەرەك سياقتى. قاۋمالاپ تۇرعان جۇرت تا ەشتەڭە ۇقپاعان سوڭ قوس قارسىلاستىڭ قاباعىن اڭدىپ الەك.
ەكەۋى بىر-بىرىمەن سەرتتەسىپ العانداي، ءالى بەرىپ-العان جوق. شەبەر ويىنشىلار وسىلاي ىستەيدى. ەش سەبەپسىز بەرىپ-المايدى. بەتپە-بەت كەلىپ، شەپ قۇرا توقتايدى دا، قارسىلاسىنىڭ وڭاي ولجاعا اينالار، شاشاۋ شىققان تاسى بولماعان سوڭ باسقا تاستارىن جۇرەدى. ماناعى ماناعى ما، ەندى ەكەۋى دە ءار قادامىن بەس-التى ءجۇرىس بۇرىنعىسىمەن ەسەپتەپ، ۇزاق-ۇزاق ويلانا باستادى.
كەنەت اتامنىڭ قاباعى قارس جابىلدى. جاعدايىنىڭ ءماز ەمەس بولعانى. ەندى ساكەن اعاي اشىق شابۋىلعا كوشتى. ول العا قاراي باستىرمالاتىپ، ەكپىندەي باستادى. سول كەزدە اتام ءبىر رەت بەرىپ-الدى. مۇنىسى نەسى؟ بۇل كىسى ءوزى دە سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز بەرىپ-الماۋشى ەدى، باسقانىڭ دا سويتكەنىن جاقتىرماۋشى ەدى عوي؟! ەندەشە ءبىر ءمانىسى بولعانى دا؟ مەن بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپقانشا، ساكەن اعاي «قاپ!» دەپ، سانىن سوقتى. سوقتى دا: «بولدى. مەن قاقپانعا ءتۇستىم!» دەپ، ورنىنان تۇردى. تاماشالاۋشىلار: «قالايشا؟ نەگە؟» دەسىپ، بايىبىنا بارا الماي، دال بولىپ جاتىر. «نە قالايشاسى بار؟ مىنە، ەندى مەن قالاي جۇرسەم دە، ەكى بەرۋىم كەرەك بولىپ تۇر. قاقپانعا ءتۇستىڭ، تۇتىلدىڭ دەگەن وسى...»
– قالاي بولعاندا دا سوڭىنا دەيىن ويناۋىڭىز كەرەك ەدى، ساكە!– دەدى ەرىك اعاي.
– نە وينايتىنى بار؟– ساكەن اعايدىڭ كوزى اشۋدان جالت ەتتى.– شەبەر ويىنشىدان ءبىر تاس ۇتىلعانىڭنىڭ ءوزى جەڭىلىس سانالادى. وسى ءبىر تاس ارتىقشىلىقتىڭ وزىمەن ول وڭايشىلىقپەن تەڭ تۇسۋگە جىبەرمەيدى. ال مەن قالاي جۇرسەم دە، ەكى تاس ۇتىلايىن دەپ تۇرمىن. ەندەشە ەزە بەرۋ – ويىنشىنىڭ ەمەس، ءنامارت پەندەنىڭ قىلىعى.
– اپىراي، اتامىز ەشقايسىمىزدى تىپىر ەتكىزبەدى-اۋ! قۇتتىقتاعاننان باسقا امال جوق! – دەدى ەرىك اعاي.– جەڭىسىڭىز قۇتتى بولسىن، اتا!
– ءيا، ءيا! قۇتتى بولسىن، اقساقال!– تۇرعاندار جاپا-تارماعاي قۇتتىقتاي باستادى.
– راحمەت، قاراقتارىم، وزدەرىڭە دە، ويىندارىڭا دا راحمەت،– دەپ، اتام دا ورنىنان تۇردى. سودان سوڭ كۇنگە قارادى،– بالە، تاعى ءبىراز بوگەلسەم، ەكىندىنى كەشىكتىرگەندەي ەكەنمىن. قوي، مەن جۇرەيىن!
– اقساقال، مىناۋ ءسىزدىڭ رەسمي جارىستا ءبىرىنشى رەت اۋىل چەمپيونى بولعاندىعىڭىز ءۇشىن – شاحمات تاقتاسى مەن تاستارى، ال مىناۋ – نەمەرەڭىز اسحاتتىڭ وقۋشىلار اراسىندا چەمپيون بولعاندىعى ءۇشىن – دويبى تاقتاسى مەن تاستارى،– دەپ، ەرىك اعاي جۇلدەلەردى اتام ەكەۋمىزگە تابىس ەتتى.
اتام قول جايىپ، باتاسىن بەردى. كەتىپ بارا جاتىپ، قايتا بۇرىلدى:
– ءاي، بالالار! وسى ءبارىڭ «مىنا كىسى قارتايعاندا تال قيىپ، دويبى جاساۋىن قويسىن، مىنا تاقتايدى سىيلايىق» دەپ، ءوزارا كەلىسىپ الىپ جەڭىلگەننەن ساۋمىسىڭ؟
– نەگە ولاي دەيسىز، اتا؟
– قايدان بىلەيىن، ءبارىڭ دە ەش تىرەسپەي-اق، وپ-وڭاي جەڭىلگەندەيسىڭ...
بىرەۋلەر كۇلدى. ەندى بىرەۋلەر قاريانىڭ شامىنا ءتيىپ المايىق دەگەندەي، دەرەۋ اقتالىپ الەك:
– جوق، اتا، جوق! شىنداپ وينادىق. ەشكىم كەلىسكەن جوق!
– ءجا، ءجا، سەندىم... سەندىم... ال، وندا شىنداپ ويناعاندارىڭ وسى بولسا، كەلەسىدە مەن قاتىسپاسام دا بولادى ەكەن. مەنىڭ ورنىما مىنا بالام قاتىسسىن، بالا ەكەن دەپ قومسىنباڭدار، جاراي ما؟
– قاتىسادى، قاتىسادى. وعان ءسوز بار ما.
بۇل – اتام قاتىسقان العاشقى دا، سوڭعى جارىس ەدى.
پىكىر قالدىرۋ