قالامگەر قالي سارسەنبايدىڭ ءانشى مەيرامبەك بەسبايەۆقا ارناپ جازعان اشىق حاتىن وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنعان ەدىك. ءانشى ءوز كەزەگىندە جازۋشى قالي سارسەنبايعا جاۋاپ تا بەرگەن. اتالمىش حاتقا ءۇنقوسۋدى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ەگەمەن قازاقستانعا سىلتەمە جاساپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى.
ءقادىرلى قالي مىرزا! ءسىزدىڭ مەيرامبەككە جازعان اشىق حاتىڭىز وقىعان ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جىلىلىق ۇيالاتتى. ويتكەنى ىنىلەردىڭ ورەسىنە ءمان بەءرىپ، قامقور بولار اعالار شىقپاسا «اعالارىم امان بولسىنشى» دەپ تىلەيتىن ءىنىلەر قايدان شىعادى؟ حاتىڭىزدا كەسەك-كەسەك ويلار، ساليقالى سىن دا ايتىلعان. جاپونداردىڭ جاستارىن مىسالعا العانىڭىز دا جاراسىمدى. وسى ورايدا ۇلتتىق مۇددەنى بيىك ۇستاپ، ۇلتتىق سانانى ساقتاۋدا جاپون قوعامى نەگە باسقادان وزىق، ال ءبىز نەگە رۋحاني قۇلدىراپ بارامىز دەگەن سۇراق ءتوڭىرەگىندە ويلانايىقشى. كىم كىنالى؟ كەز كەلگەن جاپون وتباسىنا قاراساق، ءار ءۇي ءسالت-داستۇر مەن ۇلتتىق ۇستانىمىن بۇدان نەشە مىڭ جىل بۇرىنعى اتا-باباسى جاساپ بەرگەن قالپىندا ساقتاپ وتىر. جاپونداردىڭ وتىرىپ-تۇرۋى مەن وندىرىستەگى ىس-ارەكەتتەرىنە دەيىن اتا-بابا سالعان ىزدەن اينىماي جالعاسۋدا. سويتە تۇرا، ولار بۇگىنگى پروگرەستىڭ الدىن ەشكىمگە بەرمەيدى. سپۋتنيك ۇشىرۋعا قاتىساتىن جاپون ينجەنەرى اشتان ءولىپ بارا جاتسا دا بۇدان مىڭ جىل بۇرىنعى اتا ءداستۇرىن، ينجەنەرياداعى ۇلتتىق ەرەجەلەردى بەرىك ۇستانادى. ءيا، جاپوننىڭ تەحنيكا جۇيەسى دە ۇلتتىق ەرەجەلەرگە نەگىزدەلگەن. ونداي ەلدىڭ جاستارى، ارينە، ۇلتىنىڭ قامىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىنى بەلگىلى.
جاپوننىڭ ءار ايەلى دۇكەنگە كىرگەندە شەتەلدىك زاتتارعا كوز سالمايدى. قانداي بولسا دا ءوز ەلىندە وندىرىلگەن زاتتى تاڭدايدى. سونداعىسى «مەن تولەيتىن سوما ازعانتاي بولسا دا ەل ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسسىن» دەگەن ۇلتجاندىلىقتان تۋعان بەرىكتىك.
جاپوننىڭ بالاسى كىمگە ۇيلەنسە دە، تۋعان بالاسى تازا قاندى جاپونعا اينالادى، قاي جەردە جۇرسە دە انا تىلىندە سويلەيدى. 127 ميلليون حالقى بار بۇل مەملەكەتتە ەكى جاپوننىڭ اعىلشىنشا سويلەگەنىن كورمەيسىڭ. ال بىزدە شە؟ ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ قوعامداعى كۇيى قانداي؟ وسى دەڭگەيدە قاراساق، ءسىزدىڭ ىنىلەرگە ايتىپ تۇرعانىڭىز «اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگى قالاي قيقاڭداسا دا مەيلى، سەندەر جاستار، ارتقى دوڭگەلەكتەردىڭ قوزعالىس سيممەترياسى كوز قۋانتارلىق، دۇرىس بولعانىن قاداعالاڭدار» دەگەندەي ەلەستەيدى. قالي مىرزا، بۇل مۇمكىن بە؟
يمپەريا بۇعاۋىنان بوساعان 1990-جىلدان بەرگى جاققا قارايىقشى. يسلام ءدىنىن جاپپاي ناسيحاتتاۋ كەزىندە «Vءىى عاسىردا ارابتار كەلىپ، شاش پەن تىرناق الۋدى ۇيرەتىپ، قازاقتى مۇسىلمان قىلدى» دەگەن سوزدەر ناسيحات تۇرىندە جاعالاي ايتىلدى. سول كەزەڭدە اراب ءتىلىن ۇيرەتۋگە كەلگەن ماماندار: سەندەردىڭ مەملەكەتتىك مەيرامدارىڭدى ءبىز مويىندامايمىز، ناماز وقىمايتىننىڭ ءبارى كاپىر، دەگەن ءسوزدى ايتتى. سونداي دارىستەرگە قاتىسقان قىزداردىڭ ءبىرسىپىراسى ءوز اكە-شەشەسىنەن «حارام» دەپ بەزىنىپ، مەشىتتەردە تۇنەپ ءجۇردى. تالايى ناماز وقيتىنداردىڭ دارەت-سۋىن جىلىتىپ بەرىپ، اياعىن جۋاتىن كۇي كەشتى. ۇلتتىق ساناسى سەرگەك، رۋحاني ءدىڭى بەرىك ەل جاستارىن ازعىنداۋعا جىبەرمەس بولار.
باسقا حالىقتاردا مۇنداي بەي-بەرەكەتتىك بولدى ما؟ وسى رەسپۋبليكانى مەكەندەيتىن از ساندى حالىقتار بار عوي. سونىڭ قايسىسىنىڭ جاستارى كورىنگەننىڭ ءتىلىنە ەرىپ، ۇلتتىق كەلبەتىنەن اينىدى؟ قايسىسىنا قاراساڭ دا ۇلتتىق ۇستانىمىن بەرىك ساقتاپ، ىلگەرىلەپ بارادى. بارلىعى ۇلتتىق نامىسقا تىرەلەدى عوي. باسقانى بىلاي قويعاندا، بىزدەگى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءوزىن «كىرمە ءسوز» دەپ، توم-توم كىتاپ ەتىپ شىعاردى. اينالاداعى باسقا حالىقتاردان ءوز ۇلتىن الاسارتىپ، ءبوتەننىڭ ىرقىنا جىققاندى ءسىز كوردىڭىز بە؟
قالي مىرزا! ەستى ەل قانداي اتاۋدا بولسا دا تاريحي ورىندارىن، وتىرعان يەلىكتەرىن قاز-قالپىندا ساقتايدى. ءبىز بولساق تۇراقسىزبىز. وسى زاماندا ءومىر ءسۇرگەن جەكە تۇلعالاردىڭ ەسىمىن «ماڭگىلىك ەتەمىز» دەگەن الاشاپقىندىق جەرىمىزدەگى تاريحي اتاۋلاردىڭ تالايىن كوز الدىڭدا جوعالتقىزدى. ول تۇلعالار ەسىمدەرىن ءماڭگىلىك ەتىپ، ەڭبەكتەرى ارقىلى بەكىتىپ قويدى عوي. ەشقايسىسى بۇگىنگى بىزدەن «تاريحي جەر اتاۋىن الىپ تاستاپ، مەنى قويىڭدار» دەپ سۇراعان جوق. انا تىلدەگى سوزدىك قوردى «كىرمە ءسوز» دەپ تەرگىلەۋ دە، جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنا وزگەرىس ەنگىزۋ دە تاريحي ساۋاتسىزدىقتان، ءبىءلىمءسىزدىكتەن.
كەيىنگى جاستار ۇلتتىق ءداستۇردى بەرىك ساقتاۋ ءۇشىن الدىڭعى تولقىن ۇلكەندەردىڭ ءىسى ۇلگى بولۋعا ءتيىس. جاپون وتباسى قىزمەت بابىمەن شەتەلگە شىققاندا ءوز ەلىنەن ءبىر سىنىق زات بولسا دا «سامۋرايدىڭ بەلگىسى» دەپ وزىمەن بىرگە الا جۇرەدى دە، سىرتتاعىلارعا سونى ماقتانا كورسەتەدى. سول ءبىر ەسكى زات كىشىگىرىم نارسە بولسا دا، جاپون ءۇشىن قاسيەتتى بويتۇمار. جاپون ۇيىنە كىرسەڭ تاتاميدەن باستاپ، كونە زامانعى تۇرمىستىق كورىنىس ساقتالعان. بىزدە شە؟ قازاقتىڭ ويۋلى تەكەمەتى، كوركەم سىرماعى، كۇمىستەلگەن شىنىقابى، قارا كەبەجەسى مەن سىرلى جۇكاياعى ءقازىر كىمنىڭ ءۇيىندە بار؟ ماعان وسى قازاقستاننان ادەمىلەپ تەكەمەت، كيىز باساتىن شەبەردى تاۋىپ بەرە الاسىز با؟ تابۋ قيىن.
جاپونياداعى سياقتى ۇلتتىق مۇرالاردى اسپەتتەپ، قاسيەتىن قادىرلەۋ ءبىزدە جوق ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. 90-جىلدارى اۋىلدان قالاعا كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ «ارتتا قالعان بولمايىق» دەپ بۇكىل قازاقي زاتتاردى لاقتىرىپ تاستاعانىن كورگەنبىز. «قالالىق بولۋعا» تالپىنعان ءبىر كەلىنشەكتىڭ اپ-ادەمى تەكەمەتتى پودەزدىڭ الدىنداعى تەمىرگە ءىلىپ تاستاپ، بالاسىمەن ءتىلى كەلمەسە دە ورىسشا شۇلدىرلەسكەنىن كورىپ ەدىك. سول تەكەمەت جاۋىن-شاشىننىڭ استىندا بىرنەشە اي تۇرىپ، ءشىرىدى. تەكەمەتتىڭ ورنىن پالاس باستى. قاراسا كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەستەلى تۇسكيىزدىڭ ورنىنا قالىڭ تۇسقاعازدار جاپسىرىلدى. ءسويتىپ ءبىز «ارتتا قالعان بولۋدان» وڭاي قۇتىلدىق.
رۋحاني قىلمىستى تىلگە تيەك ەتتىڭىز. وتە ورىندى. ءبىراق سول رۋحاني قىلمىستى جاساپ جاتقان كىم؟ كەيىنگى بۋىنعا رۋحاني قىلمىستى جاساماۋدى ۇيرەتەتىن الدىڭعى اعالارى ەمەس پە؟ پاراساتتى، سانالى ازامات ازعىندىققا جول بەرمەيدى. ءبىر قازاقتىڭ ءبىر قازاقتى مەنسىنبەۋى –ازعىندىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. جاپوننىڭ ەڭ باي بيزنەسمەنى قالاي كيىنسە، ۆاگون جوندەيتىن جۇمىسشىسى دا سولاي كيىنەدى. دامىعان، رۋحاني جەتىلگەن ەلدە باي مەن كەدەيدىڭ ايىرماسى جوق. مىنگەن اۆتوكولىگى، تۇتىنعان زاتىنا قاراپ اۋقاتتى يا كەدەي ەكەنىن ايىرا المايسىڭ. بيزنەسمەن بارعان شەتەلدىڭ دەمالىس ورنىنا قاراپايىم جۇمىسشىسى دا بارىپ جاتىر.
جاپون قوعامىندا مەنمەندىك، ماقتانشاقتىق، قىزعانىش، بوسپەسوزدىك دەگەن جوق. ءار جاپون ءبىر ىزبەن جۇرەدى. ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىن كۇندە تارازىلايدى. بۇل ەلدە باسشىعا جولىعىپ سويلەسۋ، ونىمەن كەزدەسكەن جەردە تىلدەسۋ وڭاي. بىزدەگى قازاق باستىققا كىرۋ قيىننىڭ قيىنى. مەن سىزگە الدىن-الا حابارلاسىپ، ءوتىنىش ايتىپ، كەلىسىمىڭىزدى الىپ، رۇقساتىڭىزدى سۇراماي كابينەتىڭىزگە باراتىن بولسام، حاتشى قىز ەسىككە جولاتپاسى انىق. بيۋروكراتيا جويىلمايىنشا رۋحاني دامۋ بولمايدى. بىزدەگى قاي باستىققا قاراساڭ دا ءوزىن مەنمەن ۇستايدى. جاي كىسىدەن ءوزىن ارتىق كورەتىنى بايقالىپ قالادى. ال كەز كەلگەن قاراپايىم جان ونىڭ كەمشىلىگىن كورىپ تۇرعانىن سەزبەيدى. جاستاردا «ەلىم» دەگەن ۇلتجاندىلىق سەزىمى بەرىك بولۋ ءۇشىن اعا بۋىن بيۋروكراتيادان ارىلىپ، كىشىپەيىلدىلىكتى مەڭگەرۋ قاجەت.
جاستارعا «سەندەر مىناداي بولىڭدار» دەۋدەن گورى، اعا بۋىننىڭ ءار وكىءلى وزىمىزگە سىنمەن قاراپ، ويلانۋدى ءۇيرەنەيىك. جوعارى بۋىندى ويسىزدىق باسسا، جاستاردى بەرەكەسىزدىك بيلەيدى. بوس ماقتانىش، داڭعازالىق مەڭدەسە، اتقارىلعان ىستە ناتيجە بولمايدى. جاپوندار قانشا عاسىر بويىندا نەبىر تاريحي كەزەڭدى باستان وتكەرسە دە ۇلتتىق ونەءرىنىڭ تۇنىعىن لايلاماي ساقتاپ كەلە جاتقان ساناۋلى ۇلتتىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. جاس ونەرپازدارىنان باستاپ ساحناداعى ساڭلاقتارىنا دەيىن بايىرعى زامانعى ونەرىنە سىزات تۇسپەۋى ءۇشىن بارىن سالادى. ۇلت رۋحانياتىنىڭ جاعدايى دەگەندە ءار قازاق ۇلتتىق سانانىڭ تازالىعىنا ءمان بەرۋى كەرەك ەمەس پە؟ بۇل دەگەنىمىز، ءارقايسىمىز ءوز ءىسىمىزدىڭ ءتۇزۋ بولۋىن قاداعالاساق، بۇل بۇگىندە جاعالاي جايلاپ العان جاعىمپازدىق پەن بوسپەلىكتەن جيرەنۋدەن باستالسا...
ماعريپا شوجەعۇل قىزى،
فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
پىكىر قالدىرۋ