بايقوڭىردان كوتەرىلەتىن رەسەي زىمىراندارىنىڭ قاۋپىنەن سەسكەنگەن جۇرتتى ءوز ايتقانىنا سەندىرۋگە تىرىسىپ كەلە جاتىر. حالىق وعان سەنە مە، سەنبەي مە، ول ەندى باسقا ماسەلە. ءبىراق ءمينيستردىڭ ۇستانىمى وزگەرگەن ەمەس. «زىمىران قالدىقتارى – زيانسىز». ءبىتتى. وسى ءسوزىن بەيبىت اتامقۇلوۆ وتكەن اپتادا تاعى ءبىر مارتە قايتالادى.
«اعىمداعى جىلى جوسپارلى ۇشىرۋلار كوزدەلىپ وتىرعان جوق. بولىنگەن جەر 22 شاقىرىمعا 44 شاقىرىم. ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىككە قاتىستى ايتار بولسام، ەكولوگيالىق ساراپتاما قازاقستاندىق تاراپتان دا، رەسەيلىك تاراپتان دا جۇرگىزىلدى. بۇعان قوسا، قوعامدىق بىرلەستىكتەر دەەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىككە، اسىرەسە جان-جانۋارلار الەمىنە زەرتتەۋ جۇرگىزدى. كەلەشەكتە ۇشىرۋ بويىنشا شەشىم قابىلدانىپ جاتاتىن بولسا، وندا ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 7 ۇشىرۋ عانا بولاتىنىن تاعى دا ايتامىن. وتتەكتى-كەروسيندى وتىندى قوزعالتقىشى بار ەكولوگيالىق تازا زىمىران قولدانىلاتىن بولادى» دەدى مينيستر جۋرناليستەردىڭ ساۋالىنا وراي بەرگەن جاۋابىندا.
الدىمەن ازداعان مالىمەت كەلتىرەيىك. قازاق جەرىندە قارۋ سىناۋعا اۋەس رەسەي «سويۋز-2» زىمىران تاسىعىشىنىڭ بولىكتەرى قۇلايتىن جەردى 2015 جىلى سۇراعان. كەيىن قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانى اۋماعىنان 76 مىڭ گەكتار جەر 3 جىلعا بەرىلەتىن بولىپ شەشىلگەن ەدى. ءمينيستردىڭ جوعارىدا ايتىپ تۇرعانى دا وسى جەردىڭ ماسەلەسى. قايدان تاۋىپ العانىن كىم ءبىلسىن، اتامقۇلوۆ زىمىران ۇشىرعاننان كەلەتىن ەكولوگيالىق زالال قازاقستاننىڭ اۋە كەڭىستىگىنەن ۇشىپ وتەتىن ۇشاقتاردىڭ زيانىنان 75 ەسە تومەن دەيدى. دەمەك كوككە كوتەرىلگەن زىمىران مەن ونىڭ قۇلاعان قالدىقتارىنىڭ تۇتامداي دا زاردابى جوق.
الايدا بۇعان سەنۋگە بولا ما؟ رەسەي زىمىراندارى شىنىمەن دە ءقاۋىپسىز بە؟ توسىن جاعداي ورىن الماسىنا قانداي كەپىلدىك بار؟ مىنە، وسىنداي ساۋالدار ادامدى ەرىكسىز وتكەنگە ۇڭىلدىرەدى. ارىعا بارماي-اق قويايىق، 2013 جىلعى اپاتتىڭ ۇرەيى جۇرت جادىنان ءالى وشكەن جوق. بايقوڭىردان كوتەرىلگەن «پروتون-م» زىمىرانى باۋىرىنا وق تيگەن ۇيرەكتەي بۇلعالاقتاپ كەلىپ، بۇرق ەتە تۇسكەن.
600 توننادان استام ۋلى گەپتيل اۋاعا تارادى. سوندا "قازعارىش" ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى تالعات مۇسابايەۆتىڭ نە دەگەنى ەستەرىڭىزدە مە؟ «زىمىران رەسەيدىڭ قازاقستاننان جالعا العان تەرريتورياسىنا قۇلادى. بۇل - "روسكوسموستىڭ" ىشكى شارۋاسى" دەگەن ەدى مۇسابايەۆ ەش شىمىرىكپەستەن. اقىرىندا نە بولدى؟ اپاتتان وتەماقى العالى جۇرگەن قازاق بيلىگىنىڭ كۇتكەنى انشەيىن ەسەكدامە بولىپ شىقتى. تىزەگە باسىپ ۇيرەنگەن رەسەي سوقىر تيىن دا تولەگەن جوق.
سوندا اراداعى كەلىسىم قايدا؟ قازاق بيلىگى نەلىكتەن اپاتتىڭ زالالى وتەلماي جاتىپ، قۇلاعىش «پروتوندى» قايتا ۇشىرۋعا كەلىستى؟ نەگە تابانداپ تالاپ قويمادى؟ اگەنتتىكتىڭ تۇسىنداعى ولقىلىقتاردى تۇزەۋگە مينيسترلىكتىڭ قاۋقارى بار ما؟ تالعات مۇسابايەۆتان بەيبىت اتامقۇلوۆتىڭ ايىرماسى قايسى؟
بىزدىڭشە، ايىرماسى جوققا ءتان. ءمينيستردىڭ قازىرگى سۇلباسى كوزىڭىزگە رەسەي بەلگىلەگەن قۇلاۋ ايماعىنىڭ قورىقشىسى ەسەبىندە عانا ەلەستەيدى. ەگەر اتامقۇلوۆ «قورىقشى» دەگەن ءسوزدى قومسىنسا، ءبىر مىسال كەلتىرەمىز. وتكەن جىلى ءمينستردىڭ ءوزى ماقتاۋعا تەڭەۋ تاپپاي وتىرعان «سويۋز-2.1» زىمىرانىنىڭ قالدىقتارى قاراعاندى وبلىسىنا قۇلاپ، الاپات ءورت شىققان. ءتىپتى ادام شىعىنى بولدى. ابىروي بولعاندا، ءتىلسىز جاۋدان مەرت بولعان كىسى قازاقستاننىڭ ەمەس، رەسەيدىڭ ازاماتى. كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، اپاتتىڭ سالدارىنان 10 مىڭ گەكتار جەر وتقا ورانعان. انەكي، سىزگە زىمىراننىڭ زالالى! ءبىر قىزىعى، وسى وقيعادان اتامقۇلوۆ ەشقانداي اپاتتىڭ بەلگىسىن بايقاعان جوق. مينيستر كىسى قازاسىن «نەسچاستنىي سلۋچاي» دەپ باعالاسا، اپاتتىڭ زالالىن «ءشوپ قانا ورتەندى» دەپ تۇجىردى. ەكولوگيالىق تۇرعىدان «ءمىنسىز» زىمىران وسىلايشا ۇلان-عايىر دالانى، ونداعى وسىمدىك اتاۋلىنى، جۇگىرگەن اڭ مەن جىبىرلاعان جاندىكتى كۇلگە اينالدىردى. وكىنىشتىسى سول، بۇل جولى دا رەسەي وتەماقى تولەگەن جوق. نەگە؟ اتامقۇلوۆتىڭ ايتقانىنان ۇققانىمىز، ورتكە باسقا ەمەس، «شىجىعان ىستىق» سەبەپ بولعان. سوندىقتان بۇل قالىپتى جاعداي دەپ سانالادى ەكەن. قالىپتى بولعان سوڭ، رەسەي وتەماقى تولەۋگە مىندەتتى ەمەس. مۇنداي ازىن-اۋلاق زالالدار جالعا الۋعا تولەنگەن اقىنىڭ ىشىنە كىرەدى-مىس.
سوندا رەسەي زىمىران قالدىقتارىن قوستانايعا قۇلاتۋ ءۇشىن قانشا قارجى تولەيدى؟ سەنسەڭىز دە، سەنبەسەڭىز دە سول، جىلىنا 460 مىڭ دوللار! وسى دا ارزيتىن اقشا ما؟ بۇل حراپۋنوۆتار جىمقىرعان ميللياردتاردىڭ ءبىر شيرەگىنە دە تاتىمايدى. مۇنداي قارجىعا كولگىنوۆ سەكىلدى اكىمدەر بىرەر كولىك الىپ مىنەدى. ارينە، كەلىسىمنىڭ كەمىس تۇستارىن جالعىز مينيسترگە تەلۋدەن اۋلاقپىز. ەكى ەل اراسىنداعى ماڭىزدى كەلىسىم-شارتتار اتامقۇلوۆتىڭ دەيگەيىنەن الدەقايدا جوعارىداعىلار اراسىندا جاسالاتىنى بەلگىلى. ءبىراق قازاق بيلىگىنىڭ دارمەنسىزدىگى جانىڭدى كۇيدىرەدى. قۇلاۋ ايماعىن جانىن سالا قورعاشتاپ، زىمىراننىڭ قاۋپىنە كەلگەندە بەتباقتىرمايتىن ءمينيستردىڭ مىنەزى نالىتادى.
قۇلاۋ ايماعىنا قاتىستى ءسوز بولعاندا، قاراپايىم حالىقتىڭ نامىسىنا تيەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. رەسەي جالعا العان جەردىڭ اقىسىنا بەرەتىن 460 مىڭ دوللار جانگەلدين اۋدانىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىن كوتەرۋگە، ماسەلەن حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتۋعا جۇمسالاتىنعا ۇقسايدى. مۇنى اتامقۇلوۆ ءار-ار جەردە اۋزىن تولتىرا ايتىپ ءجۇر. سوندا دەيمىز-اۋ، دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ۇمتىلعان قازاقستان ءوز جەرىنە رەسەيدىڭ زىمىران قالدىعىن قۇلاتپاسا، اۋىل جۇرتىنا سۋ تارتىپ بەرە الماي ما؟ زىمىران قاي كۇنى قۇلايدى دەپ ۇرەيلەنگەن جۇرت سول سۋدى قامسىز وتىرىپ، ىشە الا ما؟
شىنىن ايتۋ كەرەك، زىمىراننىڭ زىر ەتىپ، عارىشقا سامعاپ كەتۋىنە ەشكىم دە ءجۇز پايىز كەپىلدىك بەرە المايدى. ءتىپتى «روسكوسموستىڭ» ءوزى دە! ويتكەنى تەحنيكانىڭ اتى – تەحنيكا. بەتىن ارى قىلسىن ارينە، قۇلاۋ ايماعىنان تاعى ءبىر كىلتيپان شىعىپ جاتسا، كەشە «كۇن ىستىق» بولدى دەگەن اتامقۇلوۆ ەرتەڭ «جەل قاتتى سوقتى» دەۋى دە عاجاپ ەمەس. كۇمانى باسىم دۇنيەگە جۇرتتى سەندىرەم دەپ جانىن سالىپ جۇرگەن ادامنان ودان وزگەنى كۇتۋدىڭ ءوزى – كۇپىرلىك. وسىنى ويلاعاندا، «ءۋا جاراتقان يەم، اتامقۇلوۆتى وتىرىكشى قىلا كورمە!» دەپ اللاعا جالبارىنعاننان باسقا نە ىستەگەندەيسىز؟!
سانسىزباي نۇربابا
