قازاقستانعا بەلگىلى ءبىرقاتار عالىمداردىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جاريالانعان ماقالالارى «عىلىمي سالماعى جوق» دەگەن سەبەپپەن Scopus حالىقارالىق عىلىمي بازاسىنان الىنىپ تاستالدى. 250-دەن استام قازاقستان عالىمدارىنىڭ ەڭبەگى ءوشىرىلدى.

قازاقستاندا PhD دوكتورلىق عىلىم دارەجەسىن الۋ ءۇشىن قازاقستاندىق كانديداتتار شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمداردا عىلىمي جۇمىسىن جاريالاۋ كەرەك. بۇل شارت 2000 جىلداردىڭ باسىندا سىناق رەتىندە جۇرگىزىلدى، ودان كەيىن مىندەتتەلگەن. سودان بەرى قازاقستاندىقتاردىڭ عىلىمي ماقالاسى شەتەلدىك جۋرنالداردا كوپتەپ جارىق كورە باستادى. دەسە دە سان بولعانىمەن ساپا جاعى اقساپ تۇرعان سىڭايلى. وعان شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمداردا ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ ەڭبەگىنىڭ الىنىپ تاستالعانى دالەل.

قازاقستاندىق كانديداتتاردىڭ عىلىمي جۇمىسى شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمدا جاريالاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

كەيبىر قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدىك عالىمدار قازاقستانعا كوپ قىزىعا بەرمەيدى. سوندىقتان قازاقستان جايلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن شىعارا بەرمەيدى. جاس عالىم نۇراددين سادىقوۆ تا وسىنداي پىكىردە.

-  قازاقستاندى كوبى بىلە بەرمەيدى. بىلگەننىڭ وزىندە ورتالىق ازياداعى ورىستانعان ەل رەتىندە قابىلدايتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. باتىس عالىمدارى قازاقستانعا ۇلتتىق كالوريتى باسىم ەل رەتىندە قاراي المايدى. زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە شەتەلدىك عالىمدارعا قىزىق ەمەسپىز. سەبەبى قازاقستانعا ماتەريالىق قۇندىلىقتارى ساقتالماعان مەملەكەت رەتىندە قارايدى. باتىس عالىمدارى وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان ءتىپتى اۋعانستاندى زەرتتەۋگە قۇمارتادى. ءبىزدىڭ ادەبي مۇرالارىمىزعا شەتەلدىك عالىمدار قىزىعۋشىلىق تانىتادى دەۋگە كەلمەيدى. سوندىقتان شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالدارعا ماقالا جاريالاۋدا قيىندىقتار تۋىندايدى، - دەيدى نۇراددين سادىقوۆ.

جاس عالىم «باتىس ەۋروپاداعى يمميگرانت قازاق اقىن جازۋشىلارىنىڭ ادەبي مۇراسى» اتتى عىلىمي جۇمىسىن جازۋعا كوپ ۋاقىت پەن كۇش-جىگەر كەتكەنىن ايتادى. ول فرانسيا، پولشا، گەرمانيادا ساقتالعان مۇراعاتتان قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا ەسىمدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىنا تەرەڭ بويلاپ، زەرتتەگەن، الايدا باتىس عالىمدارىنا بۇل تاقىرىپ قىزىقسىز بولعاندىقتان تاسادا قالىپ قويعانىن ايتادى. نۇراددين سادىقوۆ عىلىمي ادەپكە ساي، ديسەرتاسياسىن قورعاي الماعاننان كەيىن ول تۋرالى اقپاراتتى جاريالاۋعا بولمايتىنىن ايتىپ قىنجىلدى.

قازاقستاندىق عالىمدار PHD دوكتورلىعىن قورعاۋ ءۇشىن ءبىر تاقىرىپتى الادى. ونىڭ اۋقىمى قازاقستان توڭىرەگىندەگى نەمەسە الەمدىك ماسەلە بولۋى مۇمكىن. زەرتتەۋدىڭ كوتەرەتىن جۇگى قانداي دەڭگەيدە؟ شەتەلدىك باسىلىمدار عالىمنىڭ كوتەرگەن تاقىرىبىنا قىزىعا ما؟ ماسەلەن قازاق جازۋشىسىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى عىلىمي ديسەرتاسيالار قورعالىپ جاتىر. ال  قازاق جازۋشىسىنىڭ ەڭبەگى شەتەلدىكتەر ءۇشىن قىزىق پا؟ وسى كەزدە عىلىمي جۇمىستى جاريالاۋ كەزىندە ماسەلە تۋىندايدى. ول عالىمنىڭ PHD دوكتارانتۋرانى قورعاۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.

وسى رەتتە جاس عالىم نۇراددين سادىق گۋمانيتارلى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارعا شەتەلدىك باسىلىمدا عىلىمي جۇمىسىن جاريالاۋ شارتىن الىپ تاستاۋدى ۇسىنادى.

- بۇل تەحنيكالىق ماماندىقتار ءۇشىن كەرەك شىعار، ءبىراق گۋمانيتارلى سالاعا قاجەتى شامالى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ادەبي مۇراسى تۋرالى زەرتتەگەن ەڭبەكتەر شىنىن ايتقاندا شەتەلدەگى عالىمدارعا كەرەك جوق. سول سياقتى تاريحي ىشكى ەتنوگرافيالىق، ەتيمولوگيالىق ماسەلەلەر دە قىزىق ەمەس. سوندىقتان گۋمانيتارلى ماماندىقتارعا مۇنداي شەكتەۋدى الىپ تاستاسا دۇرىس بولار ەدى. ال ەگەر الىپ تاستامايتىن بولسا، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتى ماقالانى قانداي جۋرنالدارعا جاريالاۋعا بولاتىنىن ايتىپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىرسا دەگەن ۇىسىنىم بار، - دەپ ءوز ويىن جەتكىزدى.

باتىس عالىمدارىنىڭ قازاق عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىنە قىزىعۋشىلىق تانىتپاعانىمەن قوسا، قارجىلىق قيىندىق جانە الاياقتىق سەكىلدى ماسەلەنىڭ ۇشى شىعادى.

ماسەلەنىڭ ارا-جىگىن تارقاتىپ وتەيىن. عالىمدار ينفوفاكتورلى جۇيەدەگى شەتەلدىك عىلىمي باسىلىمدا ەڭبەگىن جاريالاۋ ءۇشىن ءبىراز قاراجات جۇمسايدى. ەڭ الدىمەن ونى قازاق نە ورىس تىلىندە جازادى، ودان كەيىن اعىلشىن ءتىلىن بىلمەگەن جاعدايدا ونى اۋدارماشىلارعا اۋدارتادى. شەتەلدىك باسىلىمعا جىبەرىپ، قارجىسىن تولەگەننەن كەيىن ماقالا جاريالانادى. الايدا ينفوفاكتورلى جۇيە ءار جارتى جىلدا جاڭارتىلىپ وتىرادى. وسى ۋاقىتتا ماقالا جاريالانعان جۋرنال  جاڭارتىلعان تىزىمدە جوق بولىپ شىعۋى مۇمكىن. ال وعان عالىمدار 700 ەۋروعا دەيىن قاراجات جۇمسايدى.

نۇراددين سادىقتىڭ ايتۋىنشا، بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتى  عالىمداردى شەتەلدىك الاياقتاردىڭ تالاۋىنا بەرىپ وتىرعانىنىڭ كورىنىسى.

جۋرنالداردىڭ ءوز ەسەپتەۋ كوەفيسيەنتى بار. عىلىمي دارەجە الۋ ءۇشىن PHD دوكتورى 0،1-دەن جوعارى كوەفيسەنتتى بولۋى كەرەك. ول جىلدا نەمەسە التى اي سايىن جاڭارتىلىپ تۇرادى. سول ۋاقىتتا  كانديداتتاردىڭ ماقالاسى جاريالانادى، ءبىراق ءتىزىمنىڭ كەلەسى جاڭارتىلعان كەزەڭىندە جۋرنالدىڭ كوەفيسيەنتى تومەندەپ كەتۋى مۇمكىن. سەبەبى وعان دەگەن سۇرانىس، ونىڭ وقىرماندارى جانە ونى ىزدەيتىن ادامدار ازايعاندىقتان ول تىزىمنەن شىعىپ قالادى. ولاردى «حيششنيك جۋرنالدار» دەپ اتايدى. ال وعان ماقالا جاريالاۋ قۇنى ءارتۇرلى. ماسەلەن مىڭ دوللار، ەۋرومەن ەسەپتەسەڭىز 200，300 ەۋرودان 500، 1000 ەۋروعا دەيىن بارادى.

وسى رەتتە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميەتى عىلىمي ماقالالاردى تەگىن جاريالايتىن باسىلىمداردىڭ بارىن ايتادى. الايدا تەگىن جاريالاۋ ءۇشىن ءبىر، ەكى جىل كەيدە ودان كوپ كۇتۋ قاجەت بولادى. ال PHD دوكتارلىق نەمەسە پروفەسسورلىق اتاقتى الۋ ءۇشىن عىلىمي ماقالا ۋاقىتىلى شىعۋ كەرەك. سوندىقتان كانديداتتار امالدىڭ جوعىنان اقىلى جۋرنالدارعا ماقالاسىن جاريالاۋعا ءماجبۇر.

قازاقستان عالىمدارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى

جاڭالىق اشىپ، ەلگە، الەمگە جاڭا، تىڭ دۇنيە الىپ كەلۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ جاعدايى جاقسى بولۋ كەرەك. بۇل – ءومىر زاڭدىلىعى. قۋ تىرشىلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەندە عىلىم جولىندا ەڭبەكتەنۋىنە ۋاقىت تا، مۇرشا دا بولا بەرمەيدى. بۇل رەتتە قازاقستانداعى عالىمداردىڭ جاعدايى كەرەمەت دەۋگە كەلمەس. ماسەلەن الماتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، جاس عالىم الماس نايمانباي وڭتۇستىك كورەيا عالىمدارىنىڭ جاعدايى مەن قازاقستان عالىمدارىنىڭ جاعدايى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن ايتادى.

- ءوز تاجىريبەمنەن ايتايىن، وڭتۇستىك كورياەنىڭ دون ۆۋك ۋنيۆەرسيتەتىنە بارعاندا وقىتۋشىنىڭ، عالىمنىڭ دەڭگەيى اكىم، مينيستر كەرەك دەسەڭىز پرەزيدەنتتىڭ دەڭگەيىنەن جوعارى ەكەنىن بايقادىم. عالىمدار مەن وقىتۋشىلارعا ستۋدەنتتەردىڭ، جالپى حالىقتىڭ  قۇرمەتى وتە جوعارى. ال الەۋمەتتىك جاعدايى بىزدەن ون، جيىرما ەسە جوعارى دەسەم وتىرىك ايتقانىم ەمەس. جاس عالىمنىڭ وزىندە جەكە كابينەتى بولادى. كىتاپحانالارى 24 ساعات اشىق.

گازي ۋنيۆەرسيتەتىندە بولدىم. ول جەردە دە پروفەسسورلاردىڭ جەكە كابينەتى مەن حاتشىسى بار. ال قازاقستاندا پروفەسسور، اكادەميك، عالىمداردىڭ ونداي مۇمكىندىگى جوق. اسىرەسە ءقازىر ولارعا ۇلكەن سالماق ءتۇسىرىپ، اۋىر ءتيىپ جاتقان ماسەلە  - زەينەت جاسىنان اسقاننان كەيىن ولاردىڭ عىلىمنان، ۋنيۆەرسيتەت  تاراپىنان شەكتەتىلۋى، ساعات بەرمەي شەكتەۋ قويۋى، - دەيدى الماس نايمانباي.

وقىتۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە ىزدەنۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – قاعازباستىلىق. وقىتۋشىلاردىڭ ۋاقىتىنىڭ كوبى - قاعاز تولتىرۋعا كەتىپ جاتىر. الماتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى الماس نايمانباي 21ء-شى عاسىردا بۇكىل الەم سيفرلى جۇيەگە كوشىپ جاتقاندا، قاعاز تولتىرۋدان باس الا الماي وتىرۋ ەلدىگىمىزگە سىن ەكەنىن ايتادى.

- ءبىر ءپاننىڭ باعدارلاماسى، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنى، ستۋدەنتتەرگە دايىندايتىن تەست تاپسىرمالارى بار. وعان لەكسيا، ءدارىستىڭ تەزيستەرىن قوسىڭىز. ونىڭ ءبارىن جيناقتايتىن بولساق ءبىرشاما بەتتى الادى.

ءبىر وقىتۋشى بەس، الدى ون پاننەن ساباق بەرەدى. ءارقايسىسىن ەسەپتەيتىن بولساڭىز وتىز، قىرىق، ءتىپتى ءجۇز بەتتىك وقۋ باعدارلاماسى دايىندالۋ كەرەك. ول - ءبىر. ەكىنشىدەن، جارتى جىلدىق نەمەسە جىلدىق ەسەپتەۋلەر تاعى بار. ونىڭ ىشىندە تاربيە، عىلىم، ستۋدەنتتەر، اتا-انا، سۋدەنتتەردىڭ تۋعان جەرى  تۋرالى مالىمەت دەگەندەردىڭ ءبارىن قوساتىن بولساق ارينە ول وقىتۋشى ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس. ونىڭ ءبارى قاعاز تولتىرۋمەن عانا بىتەتىن شارۋا. ال كوميسسيا كەلگەندە تولتىراتىن قاعاز سانى ارتادى، - دەيدى الماس نايمانباي.

وقىتۋشىلار قالىڭ قاعازعا كومىلىپ وتىرعاندا ىزدەنۋىنە، جاڭا، تىڭ عىلىمي جاڭالىقتاردى تاجىريبە جۇزىندە قولدانىپ، ستۋدەنتتەرگە جەتكىزۋىنە، عىلىممەن اينالىسۋىنا ۋاقىت جەتپەي قالاتىنى انىق. قازاقستانعا كەرەك دەسەڭىز بۇكىل الەمگە جاڭاشىلدىق، تىڭ سەرپىلىس اكەلەتىن عالىمداردى قاعازعا جەگىپ قويعانىمىزدا، قۇجاتتاردىڭ مۇنتازداي تولتىرۋىنان دا مىڭ ەسە ماڭىزدى دۇنيەلەردىڭ شەشىلۋىنە كەدەرگە بولماي ما دەگەن دە كۇدىك بار.