ءقازىر ەلىمىزدە 5،1 ملن ادامنىڭ مويىنىندا نەسيە بار. «اناليتيك» تالداۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، ەلدەگى پروبلەمالىق نەسيە قورى 1 ترلن تەڭگەگە جەتىپ، قايتارىلماي قالعان  نەسيە كورسەتكىشى 8 پايىزدى قۇراعان.

بۇل ماسەلەگە قاتىستى  ورتالىقتىڭ ساراپشى مامانى مارال تورتەنوۆا «قايتارىلماعان نەسيە كورسەتكىشى 1-2 پايىزدى قۇراسا الاڭداماۋعا بولار ەدى. ءبىراق ەلدەگى بۇل كورسەتكىش 8 پايىزعا جەتىپ وتىرعاندىقتان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ وسىمىنە كەدەرگى بولارى داۋسىز» دەيدى. ساراپشى ماماننىڭ ايتۋىنشا، الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ەلدەگى نەسيە ساياساتىنا قاتىستى سالماقتى شەشىمدەر قابىلدانعانى ءجون. سەبەبى ەلدىڭ كوپشىلىگى ءقازىر جاعدايى كەلسىن، كەلمەسىن نەسيە الۋعا قۇشتار بولىپ بارادى. بۇعان قاتىستى ساراپشى مامان  سوناۋ تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا ۇستانعان ەكونوميكالىق باعىتىمىزدى وزگەرتەتىن كەزەڭ جەتكەنىن العا تارتتى.

«ينفلياسيا دەڭگەيى جىل سايىن ءوسىم بەرىپ وتىر. بيىل ۇلتتىق بانك ينفلياسيا 9 پايىز بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ءمالىم ەتتى. ۇكىمەت قىمباتشىلىقتى بۇعاتتاۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالاردى قولعا الىپ، ءار ءتۇرلى سالالارعا دەم بەرىپ، قولداۋ قارجى بولەدى. سونىڭ ءبىرى وسى بانكتەر. بيۋدجەتتەن دەمەۋ قارجى رەتىندە 20 ملرد تەڭگە بولىنە قالسا، ونىڭ 60 پايىزى بانكتەردى قولداۋعا كەتەدى. بۇل  تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ۇستانىپ كەلە جاتقان باعىتىمىز. ەڭ العاش نارىقتىق ەكونوميكاعا ەنگەن تۇستا تەوريانى دۇرىس ۇستانبادىق. ءبىز اعىلشىن عالىمى فريدمەن ميلتوننىڭ قاعيداسىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇستانىپ كەلەمىز. ميلتون قاعيداسى «ەلدە داعدارىس ورناماس ءۇشىن اقشا ماسساسىن قىسىپ ۇستاپ، وندىرىستىك سالاعا ەمەس، قارجى ينستيتۋتتارىنا قولداۋ كورسەتۋ كەرەك» دەگەنگە سايادى. ءقازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ميلتوننىڭ وندىرىستىك سالانى قولدامايتىن مونەتارلىق تەورياسىنان الدەقاشان باس تارتقان. ال ءبىز ءالى سول كونە تەوريا بويىنشا بانكتەردى قولداۋدى مىقتاپ ۇستانىپ وتىرمىز. ۇكىمەت ءاردايىم ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى داعدارىستان الىپ شىعادى. ول بانكتەردىڭ حالىققا پايداسى ءتيىپ جاتقانى شامالى»،-دەدى ەكونوميست-ساراپشى مارال تورتەنوۆا.

ەكونوميست-ساراپشىنىڭ بايىپتاۋىنشا، ۇكىمەت بانكتەردى قولداعانمەن بانك پەن حالىق اراسىنداي بايلانىس جوق. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر بۇگىندە قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىن قاعىپ الۋدى عانا ماقسات ەتىپ وتىر. ماماننىڭ بۇل ءسوزىن ەكونوميست-ساراپشى داۋرەن ارىن دا راستايدى.

«راسىمەن دە قاعيدانى وزگەرتۋ كەرەك. بىزدەگى بانكتەردىڭ پايىزدىق ۇستەمەسى 20-24 پايىزدى قۇرايدى. كەزىندە وتاندىق بانكتەر 2004 جىلدارى شەتەلدىك بانكتەردەن نەسيەنى 2 پايىزبەن عانا العان ساتتەرى بولدى. وسى كەزدە ولاردىڭ داۋرەنى ءجۇردى. ولار شەتەلدەن 2 پايىزبەن نەسيە الىپ كەلىپ، حالىققا 20 پايىز ۇستەمەمەن بەردى. ءقازىر شەتەلدىك بانكتەر نەسيە ستاۆكاسىن ءوسىردى. سەبەبى اقش فەدەرالدىق قورى سىرتقا بەرەتىن نەسيەنىڭ ۇستەمەسىن 25 پايىزدان، 50 پايىزعا دەيىن ءوسىرىپ جىبەردى. وسىدان بارىپ وزگە دە شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارى  نەسيە ستاۆكاسىن وسىرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىراق ەۋروپادا جەكە تۇلعالارعا قازاقستانداعى سياقتى 22-24-28 پايىزدىق ۇستەمەم نەسيە بەرمەيدى. سوندىقتان بۇل ارادا نەسيە ۇستەمەسىنە بايلانىستى زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزسەك ءجون بولار ەدى»،-دەيدى ەكونوميست-ساراپشى داۋرەن ارىن.

ەكونوميست-مامان العا تارتىپ وتىرعانداي، پايىزى جوعارى بولعانمەن، نەسيە بەرۋ كولەمى قازاقستاندا شەكتەلىپ قالعان جوق. دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 2017 جىلى ەلدە كەپىلسىز نەسيە الۋ كولەمى 12،4 پايىزعا وسكەن. 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا بۇل 3 پايىزعا كوپ. تۇتىنۋ نەسيەسىنىڭ كولەمى 64،3 پايىزعا دەيىن وسكەن. 2016 جىلى بۇل كورسەتكىش 62،2 پايىز بولعان. مالەمەتتەر سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتاردىڭ نەسيە الۋ كورسەتكىشى جىل سايىن ءوسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ءبىز بۇعان قاتىستى دەرەكتەردى ارنايى سىزبامەن كورسەتۋدى ءجون كوردىك.

نەسيەگە قاتىستى سالا ماماندارى العا تارتىپ وتىرعانداي، پروبلەمالىق نەسيە قورجىنىنىڭ 8 پايىزعا ءوسىپ كەتكەنى ءبىزدى الاڭداتۋى ءتيىس. بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور  ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ «حالىقتىڭ كوپشىلىگى جاعدايىنا قاراماي، جوسپارلاماي، جالاقىسىنىڭ كولەمىنە قاراماي نەسيە الۋعا دايىن تۇرادى. بۇل دا وسى سالاعا كەرى ىقپال ەتىپ وتىر» دەسەدى.

«120 مىڭ تەڭگە جالاقى الاتىن مۇعالىمگە 2 ملن تەڭگەنى 22 پايىز ۇستەماقىمەن نەسيەگە بەرەتىن بانكتەر بار. 120 مىڭ تەڭگە الاتىن ادام بەس جىل بويى جالاقىسىنىڭ  68 مىڭ تەڭگەسىن بانككە نەسيە وتەۋگە بەرىپ وتىرۋ كەرەك. وسى ارادا كەلىسپەيتىن دۇنيە كوپ. جالاقىسى تومەن ادامدارعا نەسيە بەرىپ پروبلەمالى نەسيە قورجىنىن كوبەيتكەنشە، نەگە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر مۇنداي قارجىنى وتاندىق ءونىم ءوندىرۋشى سالانى قولداۋعا بەرمەيدى. شاعىن بيزنەستى قولداۋعا نەگە ارزان پايىزبەن نەسيە بەرۋدى قولعا المايمىز؟! وتاندىق ءوندىرىستى قولداساق، ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر بولماس ەدى»،-دەدى ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ. 

مامان العا تارتىپ وتىرعان، حالىقتىڭ ورتاشا جالاقىسىن ءبىز ارنايى سىزبامەن كورسەتتىك.  راسىمەن دە  وسىنداي ماردىمسىز جالاقى الىپ وتىرىپ، بانكتەن نەسيە الىپ ونى تولەي الماي جۇرگەن جەكە تۇلعالار قانشاما؟! بۇل ءسوزىمىزدى ساراپشى-مامان داۋرەن ارىن دا قۋاتتاي ءتۇستى.

ءسويتىپ، ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، ناق ءقازىر ءبىز ۇستانىپ وتىرعان قارجى-نەسيە ساياساتىنا تاياۋ ءۇش جىلدىقتا جاڭاشىلدىق ەنگىزۋ كەرەك.  بۇل ارادا ءبىز 2007 جىلى اقش-تان باستاۋ العان نەسيە داعدارىسىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. 2007 جىلى 100 مىڭ امەريكاندىق موينىنداعى نەسيەسىن، يپوتەكاسىن تولەۋدەن ءبىر كۇندە باس تارتىپ، نەسيەگە العان ۇيلەرىن ءبىر كۇندە قايتارىپ بەرگەن بولاتىن. ال 100 مىڭ پاتەردى بانك نە ىستەيدى؟ ءۇي قۇرىلىسىن سالىپ جاتقان كومپانيالارعا بەرەتىن بانكتەردىڭ قارجىسى جوق. وتەلمەگەن نەسيە قورجىنى كوبەيگەن اقش سول كەزەڭدە ابدىراپ قالدى.  2007 جىلى قارجىلىق داعدارىس وسىدان باستاۋ الىپ، 2008 جىلى الەمدىك داعدارىسقا ۇلاسىپ كەتكەن بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلدە قانشاما بانكتەر وسى ۋاقىتقا دەيىن پروبلەمالى نەسيەنى زاردابىن تارتتى. ەندەشە بۇل ارادا  راسىمەن دە ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي،  كونەرگەن تەوريادان گورى جاڭارعان باعىتتى ۇستاناتىن كەزەڭ جەتكەن ءتارىزدى.

قارلىعاش زارىققان قىزى