قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تويىن لايىقتى تۇردە اتاپ ءوتۋ ۇلتتىق تانىم-تاريحىمىزدى تەرەڭ زەردەلەپ، سول ارقىلى حالىقتىڭ وتانشىلدىق رۋحىن شىڭداۋمەن بىرگە، قازاق ەلىنىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى بەدەلىن بەكەمدەپ، تاۋەلسىزدىگىن نىعايتا تۇسۋگە وڭ ىقپال جاسايتىندىعى داۋسىز.
بيىلعى جىلعى 2 شىلدەدە اقور­دا­دا وتكەن جالپىۇلتتىق جەتەكشى تەلەار­نالاردىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە ەلباسى ن.نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ بەيرەسمي سيمۆولدىق اتاۋىنىڭ ماڭىزىنا توق­­تا­لا كەلە، «ادەتتە، جاپونيانى – كۇنشىعىس ەلى، كورەيانى – تاڭعى شىق ەلى، نيدەرلاندتى – قىزعالداقتاردىڭ وتانى، قىتايدى اسپاناستى ەلى دەپ جاتا­مىز. قازاقستانعا دا وسىنداي اتاۋلى برەند جەتپەيدى. ءبىز – ۇلى دالانىڭ پەرزەنتتەرىمىز. ءبىزدىڭ بابالارىمىز وسى دالادا ءومىر ءسۇرىپ، كوككە تابىنعان. ءتا­ءڭىر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – كوك اسپان. ءبىزدىڭ تۋىمىزدىڭ كوك ءتۇستى بوياۋىنىڭ استارىندا دا وسىنداي سىر بار. بىرەگەي كوك ءتۇس – ەلىمىزدىڭ بىرلىگىنىڭ بەلگىسى. ەندەشە، ءبىز­گە نەگە ءوزىمىزدى ۇلى دالا ەلىمىز دەپ اتاماسقا»، – دەگەن وي-تولعامىن جەتكىزگەن ەدى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ول قازاق حاندىعىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ جاتقانىن جانە ونىڭ تاريحى شىن مانىندە تىم تەرەڭگە كەتەتىنىن اڭعا­رامىز. تاريحتى شىققان تەگىمىزدەن تاراتقان دۇرىس بولار. وسى تۇرعىدا شەتەلدىك مۇراعاتتارداعى مالىمەتتەر ارقىلى-اق قازاق تاريحىن جازۋعا بولادى دەيتىندەر دە بار. قىتايدىڭ، پارسىنىڭ، ورىستىڭ عالىمدارى قازاق تاريحى تۋرالى دەرەك كەلتىرىپ جازدى دەلىك. ولار قازاقتىڭ تاريحىن جازايىن دەپ جازدى ما؟ ارينە، جوق. وسى تۇرعىدان العاندا، ءار ەلدىڭ تاريحشىلارى ءوز زامانىنىڭ تالابىنا، وزدەرىنىڭ ساياساتىنا سايكەستەندىرە زەرتتەپ كەلدى. مۇراعاتتارداعى مالىمەتتەر قازاقستاننىڭ شىنايى تاريحىن جازۋعا ءالى دە جەتكىلىكسىز بولۋى مۇمكىن. تاريحتى زەرتتەۋ كەزىندە، ءقازىر كىم قاي ەلگە بارماسىن، حV-XVII عاسىردان ارعى كەزەڭدەرگە بويلاي المايدى. قانداي دا ءبىر دەرەكتەر تاپقاننىڭ وزىندە ونىڭ شىنايىلىعىنا ەش سەنىم جوق. ويتكەنى، ولار سول ەلدىڭ مۇددەسىنە قاراي، سولاردىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمى تۇرعىسىنان جازىلعان.
ماسەلەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز تاريحتا ورىس جانە باتىس عالىمدارىنىڭ جازبالارىن پايدالانىپ كەلدىك. شىن مانىندەگى تاريحتى ءار حالىق ءوزى جازۋى كەرەك. ولار بۇرىنعى تاريحتى ورىس­تىق كوزقاراس، باتىستىق دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جازسا، ەندى ءبىز ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىزگە وراي ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى بيىگىنەن قاراپ ءتول تاريحىمىزدى جازۋىمىز كەرەك. قازاقستان تەرريتورياسىندا ب.ج.س. بۇرىنعى VI-I ع.ع. ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ساقتار مەن عۇنداردىڭ داۋىرىنە بايلانىستى مالىمەتتەر تاريحي-ارحەولوگيالىق دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە زەرتتەلىپ، انىقتالىپ كەلەدى. وسى رەتتە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل انىقتاۋلاردىڭ دا كەيدە شارتتى بولىپ كەلەتىنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ويتكەنى، ىلكى تاريحقا كوزىمىز جەتپەسە دە، ساق، عۇن،ءۇيسىن، قاڭلى داۋىرىنەن بەرگى كەزەڭدە قازىرگى قازاقستان اۋماعىن مەكەن ەتكەن حالىقتار ءتۇپ قوپارىلا باسقا جاققا جەر اۋىپ كەتپەگەنى، شىعىسى التاي مەن باتىسى اتىراۋعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى ەن جايلاعان بايىرعى جۇرت، ياعني كۇن كەلبەتتى قازاقتار مەن باسقا دا تۇركى تەكتى حالىقتار – وسى ساقتار مەن عۇنداردىڭ، ۇيسىندەر مەن قاڭلىلاردىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن تاريحشىلار الدەقاشان مويىنداعان.
ال ودان دا ارعى تاريحقا كوز جىبەرسەك، ارحەولوگيالىق دەرەكتەر قازاق جەرىندە بۇدان ءبىر ميلليون جىل بۇرىن ادام بالاسى مەكەندەگەنىن دالەلدەپ وتىر. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى، ادامدار العاش پايدا بولعان زاماننان بەرى كەڭ-بايتاق تۇران دالاسىن ادامزات بالاسى مەكەندەپ كەلەتىنىن كورەمىز. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ەندەشە، بۇگىنگى قازاق اتانىپ وتىرعان حالىق سول كونە داۋىردەگى ادامداردىڭ بۇگىنگى جالعاسقان ۇرپاعى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ەشكىم دە.
بۇل رەتتە ءار حالىقتىڭ تاريحىن، شىق­قان تەگىن تانۋ ءۇشىن تاريح، ارحەو­لوگيا جانە فيزيكالىق انتروپولوگيا عىلىمدارىمەن قاتار، گەنەتيكا عى­لى­­مىنىڭ دا بەرەرى مول. بەلگىلى انترو­پولوگ عالىم، اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆ اقساقالىمىز وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىنعى قازاقستان ايماعىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرى مەن قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن سالىستىرا كەلىپ، ولاردىڭ انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق بايلانىستارىن انىقتاعان.وسى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن جۇڭگو، جاپونيا، ءۇندىستان، تۇركيا، گەرمانيا، ۇلىبريتانيادا، اقش-تا وتكەن 15-شاقتى حالىقارالىق سيمپوزيۋمداردا مارتەبەلى ساراپشىلاردىڭ تالقىسىنا ۇسىنىپ، تەرەڭ مازمۇندى باياندامالار جاساعانىن بىلەمىز. ءسويتىپ، قازاق حالقى ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىر وتكەندىگىن، ياعني 4 مىڭ جىل بولعاندىعىن عىلىمي نەگىزدە دالەلدەپ بەرگەن. جانە مۇنداي عىلىمي ايقىن اقيقاتتى الەم عالىمدارى مويىنداعان.
عالىم قازاق حالقىنىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ارقىلى دالەلدەۋىمىز كەرەك ەكەنىن دە ەسكەرتەدى، «شەتەلدىك دەرەكتەرگە عانا ارقا سۇيەپ قازاقتىڭ تاريحىن جازۋعا بولمايدى. ول وسى جەردە سان عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ بيولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق جانە تاعى باسقا دا وسىنداي بىرەگەي ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنىڭ نەگىزىندە جازىلۋى ءتيىس. قازاق جەرىندە وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ بەت-بەينەسى قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ 30 پايىزىندا ساقتالىپ قالعان. ولاردىڭ قان جۇيەسى، ءتىسى، بەت-پىشىنى تەكتىك جاعىنان وتە ۇقساس. ءتىپتى 5 مىڭ جىل­دىق 5-6 سۇيەك تابىلىپ وتىر، ولار ناشار ساقتالعان. دەگەنمەن، وسىنداي ارتەفاكتىلەردى كوبەيتسەك، قازاقتىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىن تولىق دالەلدەپ شىعۋعا بولادى»، – دەيدى عالىم.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قىتايلار ءوز ۇلتىن دارىپتەپ، «جۇڭگو وركەنيەتىنىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار. ول – ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيدى» دەپ جازىپ قويادى. قازاق سياقتى بيولوگيالىق، لين­گۆيس­تيكالىق جاعىنان ءبىرتۇتاس حالىق الەمدە وتە از. ويتكەنى، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان مورفولوگيالىق-فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار. گەنەتيكالىق جاعىنان دا قازاق جەكە مارتەبەسى بار حالىق. كەشەندى عىلىمي-زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا ءبىز بۇعان كوز جەتكىزدىك. دەمەك، قازاقتىڭ وزىندىك بيولوگيالىق-انتروپولوگيالىق تاريحى بار جانە ول 4 مىڭ جىلدان اس­تام ەتنومادەني ءداۋىردى قامتيتىنىن كورسەتەدى.
قازاق حالقى جانە ونىڭ تەگى انتروپو­لوگيالىق تۇرعىدان 4 مىڭ جىل جاساپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس، بولۋگە كەلمەيتىن انتروپولوگيالىق ۇجىم، گوموگەندىك پوپۋلياسيا، ياعني بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق ۇلتتىق بىرلىكتە. سونىمەن قاتار، بۇگىنگى قازاق تىلىندە ديالەكتى دە جوق. الەمدە پايدالاناتىن ارنايى بيومەتريكالىق ادىستەمەلەر بار. قان قۇرامى، نە تەرى بەدەرى، ءتىس قۇرىلىسى، جالپى، بار جاعى­نان ءۇش ءجۇزدىڭ بىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىر­ماشىلىعى جوق، ياعني ءتۇبى ءبىر قازاق ەكەنىمىزدى عىلىمي تۇرعىدان العاش دالەل­دەندى. ەندەشە، ءبىزدىڭ رۋ-رۋعا، جۇزگە نەمەسە «ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولماي تۇرىپ جارالعانبىز» دەپ، كەيبىرەۋلەرىمىزدىڭ ءبولىنۋىنىڭ ەش نەگىزى جوق دەپ ايتۋعا تولىق بولادى. دەمەك، حالىقتىڭ اۋزىنداعى «ءبىز ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقپىز» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى، مىنە، وسىنى اڭعارتسا كەرەك.
سوندىقتان، ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەڭەس داۋىرىندە جازىلعانداي، بەرتىندە عانا باستالماعانىن، تاريحىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن الەم الدىندا عىلىمي تۇجىرىمدارمەن تالاي رەت دالەلدەدىك.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىر سوزىندە: «1465 جىلى سۇلتاندار كەرەي مەن جانىبەك العاش رەت حاندىق قۇرىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن وسى كەزدەن باستايدى. مۇمكىن، بۇل تەرمين ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزدەگى، بۇگىنگى شەكارامىزداعى بۇكىل الەمگە تانىمال جانە بەدەلدى بولعانىمىزداي مەملەكەت بولا الماعان دا شىعار. ءبىراق سول زامانداعى باسقا بارلىق مەملەكەت­تەر تۋرالى دا وسىلاي ايتۋعا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە مەملەكە­ءتىمىزدىڭ نەگىزى قالانعاندىعى، ال ءبىز­دەر­ءدىڭ اتا-بابالاردىڭ ۇلى ىستەرىن جال­عاستىرعانىمىز»، – دەگەن ەدى.
مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن حيجرانىڭ 870 جىلىنا (1465-1466) جاتقىزادى. قازاق حاندىعى – بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن كورشى ايماقتاردىڭ تەرريتورياسىندا 1465-1847 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەنى اقيقات. ول ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى اۋماقتى، سىرداريا مەن امۋداريا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن، حوراسان جەرىن قامتىعان. قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دالا دەموكراتياسىن ارقاۋ ەتكەن مونارحياعا نەگىزدەلگەن. حاندار مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ساياسي بيلىك جۇرگىزەتىن. ولار تورە تۇقىمىنان شىق­قان سۇلتاندار اراسىنداعى تاڭداۋ نەگى­زىندە سايلاناتىن. قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش حانى – كەرەي بولسا، سوڭعى حانى – كەنەسارى قاسىم ۇلى. XVI-XVII عاسىرلاردا قازاق حاندىعى نىعايىپ، ونىڭ شەكاراسى ەداۋىر ۇلعايا ءتۇستى. ءوز تۇسىندا «جەردى بىرىكتىرۋ» ۇدەرىسىن جەدەل جۇزەگە اسىرىپ، كوزگە تۇسكەن حانداردىڭ ءبىرى جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم. قاسىم حاننىڭ (1511-1523) تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى نى­عايا ءتۇستى. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى قا­زاق حالقىنىڭ قازىرگى مەكەن تۇراعى قالىپتاستى. ءبىرسىپىرا قالالار قوسىلدى، سولتۇستىكتە قاسىم حاننىڭ قول استىنداعى قازاقتاردىڭ جايلاۋى ۇلىتاۋدان استى. وڭتۇستىك-شىعىستا وعان جەتىسۋدىڭ كوپ بولىگى (شۋ، تالاس، قاراتال، ىلە ولكەلەرى) قارادى. قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ورتا ازيا، ەدىل بويى، سىبىرمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس قالىپتاستى. ورىس مەملەكەتىمەن قارىم-قاتىناس بولدى. ول ۇلى كنياز III-ۆاسيليي (1505-1533) بيلىك قۇرعان كەزدەگى ماسكەۋ مەملەكەتى ەدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق حاندىعىن وسى كەزدە تانىپ ءبىلدى. ءسويتىپ، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى حالىقتىق ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قازاق زاڭدارى جاسالىندى.
XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا السىرەگەن حاندىقتى نىعايتىپ بىرىكتىرۋدە قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار (1538-1580) ءوز ۇلەسىن قوستى. نوعاي ورداسىنداعى الاۋىزدىقتى ءساتتى پايدالانعان ول، جايىق وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى جەردى قوسىپ الدى. ونىڭ تۇسىندا جەتىسۋ مەن تيان-شاندى باسىپ الۋدى كوزدەگەن موعول حانى ابد راشيدكە قارسى ۇتىمدى كۇرەس جۇرگىزىلدى. حاقنازار ءوزارا تارتىستا وزبەك حانى ابدۋللانى قولداۋ ارقىلى سىر بويىنداعى قالالاردى (ساۋران، تۇركىستان) وزىنە قاراتىپ الدى. وسىلايشا حاقنازار حان (1538-1580) تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى. ول حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى.
ءسويتىپ، حVءى عاسىردىڭ 60-جىلدارى نوعاي ورداسى ىدىراپ، بۇرىن وعان قاراعان قازاق تايپالارى جانە ولاردىڭ ەتنوستىق تەرريتورياسى قازاق حاندىعىنا بىرىكتى. وسى تۇستا ەستە ۇستايتىن ءبىر نارسە، وسىناۋ دالالىق قۇرىلىمداردىڭ اتاۋى نەگىزىنەن بيلەۋشى اۋلەتتەردى شىعارىپ وتىرعان تايپالارعا بايلانىستى بولىپ كەلسە، ال قازاق حاندىعى تۇسىندا العاش رەت قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ ەمەس، بارلىق تايپالارعا ورتاق بولاتىن سيمۆولدىق اتاۋمەن اتالا باستادى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ ياعني، قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءبىر تايپانىڭ مۇددەسى تۇر­عىسىنان ەمەس، ەلدىككە بەت بۇرۋى، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ تۇرعىسىنان تۋىنداعان جاعدايدىڭ ناتيجەسى بولاتىن. سونىمەن بىرگە، بۇل قۇرىلىم ورتالىق ازيادا جاڭا ەتنوقاۋىمداستىقتىڭ اتاۋىمەن نەمەسە جاڭا ۇلتتىق ەتنوستىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى ەكەنىن كورسەتەدى.
قازاق حاندىعى – ۇلى دالا تاريحىنىڭ وتە كۇردەلى دە اۋىر كەزەڭىندە پايدا بولعان ساياسي قۇرىلىم. كورنەكتى اقىن جۇبان مولداعالييەۆ ايتپاقشى: «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن». وسى ۋاقىت ارالىعىندا جوڭعارلارمەن جان الىسىپ، جان بەرىستى، ورىستاردىڭ بوداندىق بۇعاۋىنا ءتۇستى، قانشاما قايعى-قاسىرەتتى باستان وتكەردى، قاندى قىرعىنعا، اشتىققا ۇشىرادى. ءبىراق اتا-بابا اماناتقا قالدىرعان كيەلى دە قاسيەتتى كەڭ-بايتاق جەرىنەن، تۋعان انا تىلىنەن، ۇلتتىق بيىك رۋحىنان ايىرىلماي بۇگىنگى كۇنگە جەتتى. ءيا، ءبىز ۇلى دالا ەلىمىز! ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ، ولاردىڭ ەجەلگى جۇرتى، وسىپ-ونگەن وتانى وسى جەر. ونى سوناۋ قادىم زاماننان بەرى جەرىمىزگە كەلىپ زەرتتەگەن تالاي ساياحاتشىلار مەن جيھانگەزدەردىڭ جازىپ قالدىرعان جادىگەرلەرى دالەلدەيدى. بۇعان ۇلان-بايتاعىمىزدان جەرىمىزدەن جاڭادان اشىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر دە انىق دالەل. بابالاردىڭ ۇلى مۇراتىن جالعاستىرىپ، ەل اماناتىن ارقالاپ كەلە جاتقان، ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ: «ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى ىقىلىم زامانداردان ۇلى دالا ەلى دەپ، ال بابالارىمىزدى ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى دەپ اتاعان. ءبىز سولاردىڭ جالعاسىمىز. ۇلى دالانىڭ مۇراگەرىمىز. وسىناۋ كەڭ-بايتاق ۇلى دالانىڭ كوگىندە حالقىمىزدىڭ ب ا ق جۇلدىزى بولىپ جاڭا قازاقستان دۇنيەگە كەلدى. ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز – ۇلى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلى دالا ەلى! بۇل – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز! بۇل – تاڭداۋىمىز!» – دەگەن ءسوزى ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتەرى ءسوزسىز. مۇنى – وتە ورىندى ايتىلعان، حالىقتىڭ جۇرەگىنەن بەرىك ورىن تاپقان ەرەكشە پايىم-پاراساتتى وي دەۋگە بولادى.
ءيا، ءبىز ۇلى دالا ەلىمىز! مۇنى ءبىز ماقتان ەتەمىز! ۇلى دالا ەلىنىڭ كەلبەتىنە قاراي وتىرىپ مەرەيلەنەمىز.

دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان