قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى ەلىمىزدىڭ ەلدىگىن الەمگە پاش ەتەرى انىق. وسى كەزدە حاندىق تاريحىنىڭ بەيمالىم بەتتەرىن تولىقتىرۋ – تاريحشىلار الدىنداعى باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ جەكە ۇلىس قۇرۋى ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى كۇردەلى دە ماڭىزدى وقيعا.
ءابىلقايىر حاننان ىرگەسىن اجىراتىپ، سىردان شۋ بويىنا كوشىپ كەلگەن ەكى سۇلتاننىڭ قوسىندارى جايلى جالعىز جازبا دەرەك م.ح.ءدۋلاتيدىڭ «تاريح ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگى. ونداعى مالىمەتتە: «ول كەزدە ءابىلقايىر حان دەشتى قىپشاقتى بيلەپ تۇردى. ول جوشى اۋلەتىنىڭ سۇلتاندارىنا كوپ تۇرتكى كورسەتتى. جانىبەك حان مەن كەرەي حان ودان موعولستانعا قاشتى. ەسەنبۇعا حان ولاردى ىقىلاسپەن قابىلداپ، موعولستاننىڭ باتىس شەتىن قامتيتىن شۋ مەن قوزىباسى ايماعىن بەردى. ولار داۋرەندەپ جاتقان كەزدە وزبەك ۇلىسى ءابىلقايىر حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن السىرەپ، كەلەڭسىز جاعدايلار باستالدى. ونىڭ قاراۋىنداعى حالىقتىڭ باسىم بولىگى جانىبەك حان مەن كەرەي حاننىڭ قاراۋىنا كوشىپ، ولاردىڭ ماڭىنداعى ادامدار ەكى ءجۇز مىڭعا جەتتى. ولارعا ءوزبەكتەر-قازاقتار (وزبەك-قازاق) دەگەن اتاۋ جابىلدى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ بيلىگى سەگىز ءجۇز جەتپىسىنشى جىلدان باستالادى، تۋراسىن اللا عانا بىلەدى»، دەپ جازادى.
كەلتىرىلگەن دەرەكتەن ءبىز جانىبەك پەن كەرەيدىڭ كوشى شۋ مەن قوزىباسى ايماعىنا اتباسىن تىرەپ، العاشقى ۋاقىتتا وسى ماڭنان تارالعانىن بايقايمىز. موعولستاننىڭ باتىس ايماعى دەپ وتىرعان جەر شۋدىڭ قازىرگى مويىنقۇم اۋدانىنا قاراستى بولىگى. قوزىباسى تاۋى دا وسى ايماققا كىرەتىن. ەندى وسى ماڭداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنا ءمان بەرسەك، شۋ مەن قوزىباسىدان شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان دالادا حانتاۋى بار. سول تاۋدىڭ ىشىندە حان تاعى، حان قوراسى، حان ورى، حان ساتىسى دەگەن جەر اتتارى كەزدەسەدى. ونىڭ ۇستىنە حانتاۋىنىڭ ورتا تۇسىنداعى شايانتاس وزەنىنىڭ بويىندا كەرەيدىڭ قىستاۋى دەگەن قىستاۋ بار. وسى اتاۋلاردىڭ بارلىعىنىڭ دا قازاقتىڭ العاشقى حاندارى كەرەي مەن جانىبەك حاندىقتىڭ تۋىن تىككەن ۋاقىتىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز. تەك وسى مالىمەتتەردى باسقا قوسىمشا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ، ۇيلەستىرىپ، تىڭ ءتۇيىن جاساۋ قاجەتتىگى تۋىنداۋدا.
قوس قالا2
وسىعان وراي 2015 جىلدىڭ مامىر ايىندا م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانە ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىق ماقساتىندا «ۇلى كوش جولىمەن» اتتى تاريحي-ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن.
ەكسپەديسيا 16-21 مامىر ارالىعىندا جانىبەك پەن كەرەي حاندار كوشىنىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى جازبا دەرەكتەر مەن اڭىز-اڭگىمەلەردى، وعان قاتىستى جەر-سۋ اتاۋلارىن توعىستىرا زەرتتەپ، حاندىقتىڭ قۇرىلۋىمەن بايلانىستى ارحەولوگيالىق نىسانداردى انىقتاپ قايتتى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى گازەتتەردە جاريالانىپ، تەلەارنالاردا كورسەتىلدى. 29-30 مامىر ارالىعىندا م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن «قازاق حاندىعى مىڭجىلدىقتار توعىسىندا: تاريحي ساباقتاستىق جانە قازىرگى كەزەڭ» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا بىرنەشە باياندامالار وقىلدى. ەكسپەديسيانىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى جايلى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلم كورسەتىلدى.
ال تامىز ايىندا جوعارىدا ايتىلعان تاريحي-ارحەولوگيالىق بىرىككەن ەكسپەديسيا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا قاتىستى جاڭا دەرەكتەردى جيناپ، بەلگىلى ارحەولوگيالىق نىسانداردا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن قايتا جالعاستىردى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى م.ەلەۋوۆ باسقاردى. ەكسپەديسيا شۋ وزەنىنىڭ ەسكى ارناسىنىڭ بويىنداعى ورتاعاسىرلىق ءشارى جانە قويشىمان قالاشىقتارىنىڭ بىرىنەن باستاۋدى ۇيعاردى. مويىنقۇم كەنتىنەن شىعىسقا قاراي 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ءشارى جانە قويشىمان قالاشىقتارى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيالىق ەكسپەديسياسى (جەتەكشىسى م.ەلەۋوۆ) شۋ بويىنا 1989 جىلى بارلاۋ جۇرگىزگەن كەزدە العاش اشىلعان بولاتىن. بىر-بىرىنە جاقىن، قاتارلاسا ورنالاسقان وسى ەكى قالا جۇرتتارىنىڭ جوعارى قاباتىندا حV عاسىرعا ءتان ماتەريالدار كەزدەسكەن ەدى.
شۋ وزەنى مەن قوزىباسى قىرقاسىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان ەكى قالاشىقتىڭ كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ كوشىنە قانشالىقتى قاتىسى بارلىعىن انىقتاۋ ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىردى. وسىعان وراي، قولدا بار قارجىنىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرە وتىرىپ ەكى قالاشىقتىڭ ەڭسەلىسى شارىگە قازبا سالىندى. قازبا بارىسىندا ءتۇستى مەتالدان ءتۇيىن تۇيگەن زەرگەرلەردىڭ ۇستاحاناسى مەن تۇرعىن ۇيلەرى تۇرعان ورىن ارشىلدى. ەكى بولمە ىشىندە ورنالاسقان بىرنەشە پەشتەردەن تۇراتىن ۇستاحانا ىشىنەن مىس قاڭىلتىرلاردىڭ ءتۇرلى كەسىكتەرى، سىرعا، ساقينا جاساۋ ءۇشىن دايىندالعان ۇلگىلەر، اشەكەي بولىكتەرىن جاسايتىن قولا قالىپتار مەن مىس قاڭىلتىرلاردى كەسەتىن تەمىر قايشى، تەمىر قىسقاشتار تابىلدى. بۇلارعا قوسىمشا شەبەرلەر قولدانعان قىش ىدىستار، قۇتى، كوزە، ءتۇستى مەتالل بالقىتقان تيگيل دە ءبۇتىن كۇيىندە ساقتالىپتى. مەتالل بالقىتقان پەشتىڭ ءبىرىنىڭ تۇبىنەن قازىرگى كەسە ولشەمىندەي جۇڭگو كەسە شىقتى. ول وتە جوعارى ساپاداعى فارفوردان جاسالىپ، ىشكى جاعىنا بەدەرلى ورنەك سالىنعان. ءتۇسى اق. تۇرعىن بولمەلەردەن كۇندەلىكتى اس ءپىسىرىپ، اس ىشەتىن، استىق ساقتايتىن ىدىستاردىڭ سىنىقتارى، ۇساق جانە ءىرى مالداردىڭ سۇيەكتەرى كەزدەستى. قالاشىقتىڭ مەرزىمىن انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن قۇندى دەرەك جوعارى قاباتتان تابىلعان التىن تەڭگەنىڭ شيرەك بولىگى. بەتىندە ارابشا جازۋى بار بۇل تەڭگەنىڭ سوعىلعان ۋاقىتى انىقتالۋدا.
قازبادان تابىلعان ماتەريالداردى قولدا بار دەرەكتەرمەن توعىستىرا تۇيىندەسەك، كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ العاش اتباسىن تىرەپ، سالعان قالاسى وسىلار شىعار دەگەن وي تۋادى. ءشارى مەن قويشىمان قالاشىقتارىنىڭ اراسى نەءبارى 2 شاقىرىم. بۇل جاعداي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جۇپتارى جازىلماعان ەكى حاننىڭ جاڭا جەردە دە ىرگەلەس قونىس تەپكەندىگىن كورسەتەتىن بەلگى سەكىلدى. دەگەنمەن، ءشارى مەن قويشىمان قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى قالاسى دەپ كەسىپ ايتۋعا قولدا بار دەرەكتەر ءالى دە بولسا جەتكىلىكسىز. قازبادان تابىلعان زاتتار دا تولىق زەرتتەلگەن جوق. مەرەيتويدى اتاپ وتەتىن ۋاقىتقا از قالعان كەزدە باستالعان بۇل زەرتتەۋدىڭ ءبىز كۇتكەندەي ناتيجەنى تەز بەرە المايتىنى راس. سوندىقتان، مۇمكىندىگى بولعانشا، وسى زەرتتەۋدى الداعى جىلداردا جالعاستىرعان دۇرىس. سوندا عانا قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن تولىقتىراتىن تىڭ مالىمەتتەر الاتىنىمىز ءسوزسىز دەپ ويلايمىز.
دەرەككوز: ەگەمەن قازاقستان
