الماتى – ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى قالا. دالىرەك ايتقاندا، قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق ورتالىق. قازاقستانداعى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 20،9 پايىزىن، بارلىق سالىق پەن سالىقتىق ەمەس ءتۇسىمنىڭ 32 پايىزىن، بارلىق ساۋدا وپەراسيالارىنىڭ 41 پايىزىن يەلەنىپ، رەسپۋبليكاداعى ەڭبەككە جارامدى حالىقتىڭ 15 پايىزىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان اۋقىمدى مەگاپوليس. ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپانىڭ باستى قالالارىمەن باسەكەلەستە يىق تۇيىستىرەتىن الماتىنىڭ اسەمدىگى مەن ادەمىلىگى ءوز الدىنا ۇلكەن اڭگىمە. ونىڭ ۇستىنە بۇگىندە وزىنە ءتان تارتىمدىلىعى بار قالا كەلبەتى قازاقستاننان دا تىس جەرلەرگە وتە جاقسى تانىمال بولىپ الدى. بيىك شىڭدى اقباس الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى الماتىنىڭ ەجەلدەن-اق «گۇل-قالا، جىر-قالا» دەگەن لايىقتى اتاۋى جانە بار. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، مادەنيەت پەن ونەردىڭ عاسىرلىق تاريحى بار ايرىقشا ورداسى. ەلىمىزدەگى مۇنداي ەكونوميكانىڭ لوكوموتيۆى ىسپەتتى باس قالانى باسقارۋ قازىرگى زامان تالاپتارى تارازىسىنا سالار بولساق، تاجىريبەلى دە تاربيەلى، كرەاتيۆتى كادرلاردىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك-تى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الماتى اكىمى قىزمەتىنە قىلشىلداعان قىرىقتىڭ قىرقاسىنا بەت العان جاس جىگىتتى تاعايىنداعاندا باۋىرجان بايبەكتىڭ – مۇنداي قىزمەت تىزگىنىن قولىنا العان «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ءبىرىنشى تۇلەگى دەپ ەسكەرتكەنى جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن الىپ قالانىڭ سالماعى مەن مارتەبەسىن باعامداعانى شىعار. بۇل تۇستا باۋىرجان بايبەك ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە، «نۇر وتان» پارتياسى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ، ەداۋىر تاجىريبە جيناقتاپ ۇلگەرگەن.
ەلباسىنىڭ ءوزى بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتكەن ازاماتتىڭ ءاربىر قادامى سول كۇننەن باستاپ بىردەن قوعامنىڭ نازارىنا ىلىكتى. بىرىنشىدەن، بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءوزى قالانى مۇنداي جاس ازاماتتىڭ باسقارعانىن كورمەگەن. ەكىنشىدەن، مىناداي بۇيىردەن الەمدىك داعدارىس ۇرعان، جاھاندىق مازاسىز ساتتە ەلدەگى ەڭ ءىرى قالانى باسقارۋ دا وڭاي ءىس ەمەستىگى كوزگە بىردەن ۇرىپ تۇرعانداي ەدى.
جاڭا اكىم قىزمەتكە وتىرعان تۇستا الماتىدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان لايلى سەل ءجۇرىپ ءوتىپ، اپاتتى اۋماقتىڭ حالقى ءارى-سارى كۇي كەشىپ جاتقان… باۋىرجان بايبەك اتتىڭ باسىن بىردەن سول جاققا بۇردى. جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ناۋرىزباي اۋدانىنىڭ زارداپ شەككەن تۇرعىندارىمەن كەزدەستى. الا جازداي ءبىر تامشى تامباي، كۇن ىسىعان سايىن قالا تۇرعىندارى ودان بەتەر دۇرلىگىپ، ءالى دە ۇرەيدەن ارىلا الماي جۇرگەن. قالا اكىمى تاۋ بوكتەرى مەن اپاتتى اۋماقتاردى تۇگەل جاياۋ شارلاپ، ونى عىلىمي تاجىريبە جۇزىندە مونيتورينگىلەپ، ويىن ەكشەپ العان سوڭ حالىقپەن قايتا قاۋىشتى. قاۋىشتى دا كورگەن-بىلگەنىن، ءقاۋىپتىڭ جوقتىعىن ايتتى. اكىمنىڭ تىكەلەي ءوز اۋىزىمەن جەتكىزگەن مالىمەتتەرى حالىقتى ساباسىنا تۇسىرگەندەي ەدى. ءبىراق كۇدىك سەيىلمەدى… بۇل كەزدە اپات بولعان اۋماقتا قوعامدىق ۇيىمداردان تىس 1000 جاۋىنگەر كۇن-تۇن دەمەي لاي مەن قوقىس باسقان كوشەلەر مەن اۋلالاردى تازالاۋ ۇستىندە-تىن. سەل وتكەن قارعالى وزەنىنىڭ 13 شاقىرىمى تاسقىن تولتىرعان قوقىس پەن باتپاقتان تازالانىپ، 5 شاقىرىمداي وزەن ارناسى قايتادان، مىقتاپ نىعايتىلدى. اپاتتى ايماقتان 175855 تەكشە مەتر تاس ارالاسقان قويىرتپاق-بالشىق قالا سىرتىنا شىعارىلدى.
2015 جىلدىڭ 18 تامىزىندا قالا اكىمى باۋىرجان بايبەك وقيعا بولعان ايماقتا كوشپەلى ءماجىلىس وتكىزىپ، «ءبىز بۇگىنگى قالىپتاسقان جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، توتەنشە جاعدايلار مەرزىمىن توقتاتتىق. بۇدان ءارى قاراي بارلىق مىندەتتى ادەتتەگىدەي كوممۋنالدىق قىزمەتتىڭ موينىنا جۇكتەيمىز. ەندىگى ماقساتىمىز – 1 قىركۇيەككە دەيىن اپاتتى اۋماقتاعى 3 ورتا مەكتەپتى بالالاردى قابىلدايتىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ»، دەگەندە بارىپ الماتى تۇرعىندارى، اسىرەسە، ناۋرىزباي مەن الاتاۋ اۋداندارىنىڭ حالقى تەرەڭ ءبىر تىنىس الدى. اكىم ايتقانىندا تۇرىپ، كوشەلەر مەن بوس جاتقان جەرلەردى قالىڭدىعى 60 سانتيمەترلىك لاي-باتپاقتان ارشىپ، مەكتەپتەر 1 قىركۇيەك كۇنى «العاشقى قوڭىراۋدى» كۇمبىرلەتە سىڭعىرلاتتى. قىم-قۋىت شارالاردى اسىعا اتقارا ءجۇرىپ، جۇزدەسۋ مەن كەزدەسۋلەردى دە ۇمىتپاي، شيراق قيمىلداعان قالانىڭ جاس باسشىسى وسى ەكى ارادا قاراماعىنداعى ورىنباسارلارىن دا جاڭالاپ ۇلگەردى. ارمان قىرىقبايەۆ پەن اسەل ءجۇنىسوۆا، رۋميل تاۋفيقوۆ پەن ساياسات نۇربەك سياقتى جاڭا زاماننىڭ كوشباسشى ورەندەرى باۋىرجان بايبەكتىڭ كومانداسىنىڭ قاتارىن تۇزەدى.
ەڭ قىزىعى، قالا اكىمىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىنىڭ تامىرشىسى بولا بىلگەنى دە ءوز پايداسىن بەردى. قالالىق بالالار ينفەكسيالىق اۋرۋحاناسىندا ورەسكەل ءتارتىپ بۇزۋشىلىق اكىمنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، كەشىكپەي ءوزى سوندا بارىپ، بەرەكەسىزدىكتى ءوز كوزىمەن كورىپ، اقىر-سوڭىندا وقيعا مەكەمە باسشىسىنىڭ قىزمەتتەن بوساتىلۋىمەن اياقتالدى. وسىدان كەيىن-اق قالاداعى «ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجاسىن» ۇمىتقان تالاي-تالاي مەكەمە-ۇيىمدار اياعىن تارتىپ، ەتەك-جەڭىن جيناۋعا كىرىستى.
الماتىنىڭ «استانا» الاڭىنا كۇللى تەحنيكاسىن ءتىزىپ قويعان قالانىڭ كوممۋنالدىق قىزمەتشىلەرى اكىمگە الداعى قىستان قىسىلماي شىعۋعا تەگىس دايىن ەكەنى تۋرالى بايانات بەردى. قالا اكىمى سابىرلى قالپىمەن، ءالى دە بولسا ءىستى مۇقياتتاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى. ارادا 10 كۇن وتكەندە الماتىنى ءبىر تۇندە قار جاپتى. كوممۋنالدىق قىزمەت ءوز مىندەتىن ويداعىداي اتقارىپ شىقتى. اكىمنىڭ تاعايىندالعانىنا 100 كۇن تولعان تۇستا الماتى ەكىنشى رەت قالىڭ قاردىڭ استىندا قالدى. قالا اكىمىنىڭ تىكەلەي نازارىندا تۇرعان كوممۋنالشىلار بۇل جولى دا ۋادە ۇدەسىنەن شىقتى. دەگەنمەن ەكى وقيعادا دا ءتۇس اۋا كۇن جىلىنىپ، قاردىڭ كوبى قالا بۋىمەن ەرىگەنىن ۇمىتپايىق! ءۇشىنشى سىن قاتال بولماق. قىس تاياۋ!
ءقازىر قالا باۋىرجان بايبەكتىڭ «الماتى-2020» باعدارلاماسىمەن قىزۋ جۇمىس ىستەۋدە. كۇنى كەشە الماتىدا وتكەن «ۇەۇ: جاڭا وزگەرىستەرگە» اتتى ءىح ازاماتتىق فورۋمدا باۋىرجان بايبەك جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ باسشىلارى مەن ءماسليحات دەپۋتاتتارىن، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى مەن بيزنەس وكىلدەرىن، بارلىق دارەجەدەگى ساراپشىلاردى الماتىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسىنىڭ جوباسىمەن تانىستىردى. اكىم ۇلكەن قالانىڭ ومىرىنە زور وزگەرىس الىپ كەلەتىن بۇل جوبانىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بەس ينستيتۋتتىق رەفورماسى جانە «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىنىڭ اياسىندا ىسكە اساتىنىن دا تۇسىنىكتى تىلمەن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ بەردى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دامۋ باعدارلاماسى ءۇشىن الماتى قالاسى مەن ونىڭ جاس اكىمىنىڭ مۇنداي باتىل قادامى بىردەن وي سالىپتى. الماتىداعى ەڭ سوڭعى القالى جيىندا بۇۇ-نىڭ وكىلى ا.مۋنحتۋيا دۇنيەجۇزى بويىنشا ەڭ مارتەبەلى 15 قالانىڭ ءتىزىمى جاسالۋ ۇستىندە ەكەندىگىن، ونىڭ قاتارىنان ورىن الۋعا الماتىنىڭ مۇمكىندىگىنىڭ بارلىعى تۋرالى اكىمنىڭ وزىنە ايتىپ سالدى. اكىمگە وسىلايشا حالىقارالىق دارەجەدە سەنىم ارتىلدى!
بۇگىندە الماتىنىڭ ەڭ باستى پروبلەماسى – كوشە كەپتەلەگى. الماتى 1987 جىلى 1 ملن.-شى تۇرعىنىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن رەسمي تۇردە تىركەسە، ءقازىر رەسمي مالىمەتتە 1،6 ملن.، ال ءبىرقاتار ساراپشىلار قالا حالقىنىڭ سانى 2-2،2 ملن.-عا جەتكەن دەگەن دەرەكتى العا تارتادى. قالا اكىمى قوعامدىق كەزدەسۋلەردە ول جايىندا ۇنەمى ەسكە الىپ، نازاردا تۇرعان كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ شەشىلۋ جايىن جالىقپاي قايتالاي ايتىپ تا ءجۇر. الماتى بويىنشا تىركەلگەن كولىكتىڭ سانى 700 مىڭنان اسادى، كۇندەلىكتى قالاعا كىرىپ-شىعاتىن كولىكتىڭ سانى 250-300 مىڭ شاماسىندا.
الىپ شاھارعا باتىس جاعىنان كىرەتىن جالعىز قاقپا رايىمبەك داڭعىلى سانالادى. تارازدان شىعىپ «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» داڭعىلىنا تۇسكەن جەڭىل كولىك الماتىعا دەيىنگى جولدى بەس ساعاتتا ءجۇرىپ ءوتىپ، قالاعا كىرەر اۋىزداعى «التىن وردا» ساۋدا ورتالىعىنان باستالعان جول كەپتەلەگىنە تۇمسىعىن تىرەپ 1-1،5 ساعات جوعالتىپ جاتادى. بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ اقيقاتى. باتىس باعىتقا جولعا شىققان ءاربىر جولاۋشى، ءاربىر جۇرگىزۋشى ياكي كولىك يەسىنىڭ بۇگىنگى بار ارمانى – «وسى كەپتەلەكتەن قايتسەك قۇتىلامىز؟» قالا مەن الماتى وبلىسىنىڭ (قاراساي اۋدانى) جەر اۋماعىنداعى وسى كەپتەلەككە قاتىستى ارلى-بەرلى جارىستىرىپ التى قاتارلى جول سالۋ تۋرالى باۋىرجان بايبەكتىڭ يدەياسىن بۇگىندە كوزىنە جاس الا قۋانىپ قولداماعان جان كەمدە-كەم. وسى ارادا ايتا كەتەر ءبىر جايت، الماتى عانا ەمەس، جاقىن ماڭداعى بۇكىل ەلدى مەكەندەردەن قالاعا قاتىناپ جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ قامىن ويلاعان جوبا حالىق اراسىندا باۋىرجان بايبەكتىڭ بەدەلىن تاعى ءبىر ساتىعا جوعارىلاتتى. جۇرتشىلىق وكىلدەرىمەن ءاربىر كەزدەسۋدە ەلدىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ اڭگىمەلەسىپ، كوكەيكەستى ماسەلەلەردى سوزبالاقتاماي تياناقتايتىن ءارى ءوز ويىن قىسقا دا ناقتى جۇپتايتىن جاڭاشىل اكىمدى قالا تۇرعىندارى ءىشى تارتىپ تا قالعان سىڭايلى. اسىرەسە، قارتتار كۇنىندەگى قالا اكىمىنىڭ جاسى ۇلعايعان ازاماتتارعا جاساعان ءىلتيپاتى، ءارتۇرلى نىسانداردى اشۋ سالتاناتىندا ۋاقىتتى سوزباي اياقتاپ، تاپ-تۇيناقتاي جۇرەتىن سالماقتى اكىمنىڭ شيراق قيمىلى دا كوڭىل كونشىتتى. ءار كەزدەسۋدە قالا حالقىمەن مەملەكەتتىك تىلدە مازمۇندى تىلدەسۋى، وي سالا اشىق-جارقىن كەڭەس بەرۋى مەن ءار جەردە، ءار كەزدە ۇنەمى قايتالاۋدان جالىقپايتىن «ماڭگىلىك ەلدىڭ ۇيىسقان ۇلتى، جاستار اراسىنداعى پاتريوتيزم مەن انا تىلىنە دەگەن قۇرمەتىن» دە ايرىقشا جاقتىرىپ جاتقاندار ءبىر توبە…
پرەزيدەنتتىڭ سەنىمى مەن ءۇمىتىن ارقالاعان الماتى اكىمىنىڭ العاشقى 100 كۇنىن قىسقاشا قورىتىندىلاعانداعى ويلارىمىز وسىنداي. الدا – قىس. داعدارىستىڭ ىزبارلى ىزعارى دا ەرەكشە بايقالىپ تۇر. قازاقستاننىڭ قۋاتى تاسىعان ەڭ ۇلكەن قالاسى ادەتتەگى كەيپىندە – بۋىرقانىپ، بۋسانىپ، تىرشىلىك قازانىن قىزدىرىپ قايناتىپ جاتىر. سەنىمدى قولدا ەكەنىن سەزىنگەندەي دە… ەندەشە، بويىندا جىگەرى تاسىعان، تۇرعىندارعا جاقسىلىق جاساۋعا اسىققان، باستاما-باعدارلاماسىنىڭ باعىتى ءتۇزۋ، ءىسى وڭ جاس اكىمنىڭ الداعى مازاسىز كۇندەرى مەن تۇندەرىنە تەك قانا تابىس تىلەيمىز!
دەرەككوز: "ەگەمەن قازاقتستان"
پىكىر قالدىرۋ