Kúzdiń qara sýyǵynda Máskeý bıleýshisi IV Ivan 150 zeńbirek, temir saýyt qursanǵan 150 myń áskerin bastap, Qazan qalasyna kelip jetti. Bul ýaqytta Qazan bar-joǵy 30 myń sarbaz jınap úlgergen edi. Jaý áskeriniń sany bes ese, al qarý-jaraǵy 20-30 ese kúshti ekenin qamaldaǵylar úreılene qarady. Bul shaıqasqa Qulshárip molda, noǵaı Izenesh bı, túmendik Kebek batyr, Derbish batyr, Súıinsháli batyr, ataqty Shora batyrdyń inileri –
Shapqyn, Atalyq, Islam, Álikeıler qatysty. Sonymen tatarlar astanasy úshin jan alysyp, jan berisken shaıqas bastaldy. Jaý áskeri kóp ýaqytqa deıin bógelip, beti qaıta bastaǵan edi, eń aqyrynda IV Ivannyń buıryǵymen zeńbirekter gúrsildep qoıa berdi. Edildiń boıy qyrylǵan adam daýysy men atylǵan zeńbirek únine tunyp ketti. Kezinde Batý han qurylysyn bastap, keıin Ulyq Muhmed jańartqan ataqty Qazan shahary qıraǵan úıindige aınaldy. 500 myń qazandyq túrik-tatarlar qaza tapty, qanshama qyz-kelinshektiń ary tonaýǵa tústi.  İV Ivan:

«Áıelder men jas balalardy ǵana qaldyryp, qalǵanyn túgeldeı qyryńdar» degen pármen berdi.

Bastary kesilgen, qoldary shabylǵan óli denelerdi Edilmen tómen qaraı salmen aǵyzyldy. Bul ólikterdi kórip shoshynǵan Astrahan jurty orystar kelmeı turyp berilýdiń qamyna kirisedi. Noǵaılar men astrahandyqtar mundaı sumdyqtan záreleri ushty. Al Ysmaıyl óziniń odaqtasy İV Ivannyń kim ekenin endi túsindi. Onyń qolynda qandaı qarý bar ekenin endi uǵyndy.

Bul jan shoshyrlyq oqıǵa týraly tarıhı derekterde bylaı jazady:

«Darıanyń arǵy betinde jaıylyp júrgen jetim laq, óli denelerdiń ústin basyp ótip, bergi betke shyǵatyn edi».

Qazan oqıǵasy – túrki halyqtarynyń juldyzy sóne bastaǵanyn kórsetti. Bul jalǵyz Qazannyń qulaýy emes, ózge de ordalardyń mańdaıyna erte me, kesh pe tıetin shoqpardyń qandaı bolatynyn uqtyrdy. Ajalmen talaı betpe-bet kelip, Qazandy qorǵap qalǵan Safa Gereıdiń súıikti jary Súıimbıke endi onyń qas jaýy Shah Álıge kúshpen turmysqa shyqty. Al onyń uly Ótemis Gereı musylmandyqtan bas tartyp, shirkeýde shoqyndyryldy. Ótemis Gereı endi “Aleksandr” dep ataldy.

Bul bárinen buryn naǵashy atasy Júsip bıdiń ishin tyrnap, júregin qan jylatty. Súıimbıke noǵaı bıi Júsiptiń týǵan qyzy bolatyn.  Qazannyń kúl-talqany shyqqanyn kózimen kórgen ol óziniń antıorystyq kózqarasyna tolyq senimdi boldy. Kóregen bıdiń kórgen kókjıeginde kóshpendi eldiń kúni batýǵa taıaǵandy. Olardyń árqaısysy óz álderinshe tuıaqtaryn sońǵy ret sermep qalýǵa umtyldy.

Sońǵy kezderi tarıhshylar men kózi qaraqty oqyrmandar arasynda Qazan, Astrahan men Sibirdiń qulaýyna, Altyn Ordanyń bólshektenip, irip-shirýine ózara qyrqyspen qatar kómek qolyn sozbaýymen baılanystyryp júr. Mysaly bir ǵana Qazan tragedıasyn alaıyq. Qyryq kún boıy Ivannyń muzdaı qarýlanǵan armıasyna qarsy turǵan Qazanǵa noǵaı bıi Júsip qol ushyn sozyp kómekteskende nemese Haqnazar hannyń áskeri úlgerip kelgende bálkim Qazan qalasy taǵy da aman qalar ma edi degen eki ushty oılar aıtylyp jatady. Árıne, tarıhqa «solaı bolǵanda bulaı bolar ma edi» - degen nárse júrmeıdi. Sonda da tarqatyp aıtyp kóreıik.

Jaraıdy delik, Haqnazar hanymyz kelip kómektesti, Júsip bı janyn salyp Qazandy qorǵap qaldy dep esepteıik. Bul joly Ivannyń áskeri keri shegindi. Biraq orystar taǵy keledi. Sosyn taǵy keledi. Bul tabıǵı zańdylyq. Haqnazar men Júsip bir ret, eki ret, tipti bes ret qutqaryp qalsa da Qazannyń qulaıtyny anyq bolatyn. Sebebi ózindik ónerkásibi joq, manýfaktýra, saıası júıesi eskirgen, feodaldyq qurylystan óte almaǵan, áleýmettik-ekonomıkalyq júıesi artta qalǵan, ekonomıkalyq mesheýlikke ushyraǵan eldi janyndaǵy kúshti memlekettiń túbi basyp alatyny anyq. Sol sebepti Qazan tragedıasyn saıası prosestermen ǵana baılanystyrý úlken qatelik bolar edi.

Mundaı jaǵdaı tarıhta júzdep kezdesedi. Alaqandaı ǵana araldyq memleketter sanalatyn Anglıa men Japonıa ózderinen júz ese úlken memleketterdi tizerletti emes pe?! Arada 200 jyl ótkende dál osy tragedıa ózimizdiń basymyzǵa keldi. Bizdiń tarıhymyzda bolǵan 300-den astam ult-azattyq kóterilisterdiń barlyǵynyń jeńilispen aıaqtalýynyń basty kemshiligi áleýmettik-ekonomıkalyq artta qalýymyzdyń saldary. Ulttyq býrjýazıasy joq el túptiń túbinde ózgeniń jemine aınalatynyn tarıh bizge kórsetip berdi.

Qazan qalasy dúrbeleńge túsip, bizdiń jyraýlarymyz Uly dalany qońyr dombyrasymen kúmbirletip úıilgen ólikterdi, qan sasyǵan dalany jyrlap jatqanda Ivan Groznyı mıtropolıt Makarıımen kezdesip, endi búkil orys dalasynda kitap basý isin bastamaq oıyn aıtady. Osy jyly oǵan Danıa elinen Máskeýge kitap basý sheberi Mıssıngeım keldi. Orys jurty tyń jańalyqtan tosyrqamady. Máskeý odan ári órleı berdi, órleı berdi.  

Sol sebepti túrki tektes halyqtardyń tarıhyna úńilip, jeńilisiniń syryn aıtqanda bul halyqtardyń ekonomıkalyq-áleýmettik máselelerin eshqashan umyt qaldyrýǵa bolmaıdy. Bizdiń tarıhymyz tek atys-shabystardan ǵana turmaıdy. Osyny túsinetin kez jetti.

Rysbek Ramazanuly

Tarıhshy, «Álem halyqtary jazýshylary odaǵynyń» múshesi