“Bir kúnderi ózime shaba ma dep,
Atamyz ata jaýǵa at satpaǵan”
Q. Alagózov
Orta ǵasyrlyq soǵystarda túgel armıanyń joıylyp nemese jeńip shyǵýyna atty ásker tikeleı yqpal etken. Korólder men handardyń áskerı qýaty olardyń atty ásker sanymen ólshenetin. Sonaý Úndistanda patshalyq qurǵan Babyrdyń ózi Qasym hanymyzdyń 300 myń atty áskerine súısine qaraǵany tarıhtan belgili.
Bul ýaqytta Máskeý eli áli de bolsa kóshpendilerdiń ezgisinde ómir súrip jatty. Jaǵdaıdyń qıyndyǵy orys knázdaryn jańa ıdeıalar izdeýge májbúrledi. Áskerde reforma jasaý III Ivannyń kezinde myqtap qolǵa alyndy. III Ivan ákki saıasatker, memlekettegi basty ıdeolog boldy. Onyń oılap tapqan «Úshinshi Rım» ańyzynyń ózi nege turady, shirkin. Ol óziniń osal tusyn dóp basyp tapty. Múmkin III Ivanǵa osydan ondaǵan jyl buryn Úndistan saparynan oralǵan Afanasıı Nıkıtın degen kópestiń ıdeıasy oı salǵan bolar. Bul kópes sonaý Máskeýdiń toz-tozy shyǵyp jatqan tusta saýdagerlikti syltaý etip Úndistanǵa jol tartqan adam. Tarıhta Vasko da Gamadan 25 jyl buryn Úndistanǵa tabany tıgen tuńǵysh eýropalyq sanalady. Árıne, qurlyq arqyly qanshama kópes Úndistan túgili, Japonıaǵa baryp jatatyny tańdanatyn jaı emes. Eń mańyzdy sol, bul kópes eline álemniń keńdigi, tatarlardan ózge halyqtardyń bar ekenin túsindirgen bolatynyn. Sonymen bul adam III Ivanǵa Úndistandaǵy asyl tuqymdy jylqylar jóninde keremet aqparat berýi múmkin dep boljaýǵa bolady. Nege?
Sebebi Úndistan bıleýshiler ózderiniń jerleriniń jaramsyzdyǵyn, qolaısyzdyǵyn áldeqashan moıyndap sonaý yqylym zamannan Deshti dalasynan jylqy tasymaldaǵan eken. Onyń baǵasy qansha qymbat bolsa da6 100 myńdap jylqy Úndistanǵa kelip jatty. Sebebi Úndistanda jylqy malyn ósirý múmkin emes edi. Tabıǵattyń shekten tys ylǵaldylyǵy hám ystyqtyǵy jylqy janýarynyń ósip ónýine múmkindik bermedi. Mine, osyndaı soǵysqa jaramdy qazanattar kezinde mońǵoldardyń Úndistanǵa basyp kirýin toıtaryp, eldi syrtqy jaýlardan qorǵap qalǵan edi.
Osyndaı Úndistandaǵy tájirıbeni III Ivan orys dalasynda synap kórgen sıaqty. Bul kezde orys atty áskerindegi jylqylar áskerı paradtarda sándik úshin minetin qaz moıyndy attar edi. Al mundaı attarmen uzaq ýaqyt soǵys júrgizý qıyndyq týdyrdy. Mine, osyndaı ıdeıamen ýlanǵan knáz kórshi otyrǵan noǵaılarmen jaýlasýdyń ornyna yntymaqtastyq nıet tanytty. Jańbyrshy myrzanyń jazǵan hattary III Ivannyń kóńilin marqaıtyp, munyń aqyry ózara saýdaǵa ulasty. Munyń aldynda noǵaıdyń tańdaýly jylqylary Qyrym men Osman ımperıasyna, ońtústikte Persıaǵa eksporttalyp kelgen edi. Endi Qyrym handary Altyn Ordanyń murageri menmin dep noǵaı myrzalaryna ses kórsete bastaýy Jańbyrshy men Musa bılerdi Máskeýmen odaqtasýǵa májbúr etti. Máskeýdiń de kútkeni osy bolatyn.
Ǵasyr bastalmaı jatyp noǵaı saýdagerleri soǵysta tózimdi qazanattar satýmen áıgili boldy. Sol ýaqytta Saraıshyq jaqtan shyqqan saýdagerler uzyn sany 40 – 50 myń jylqyny aıdap aparyp, Máskeý bazarynda satatyn bolǵan. Olar qansha jylqy aparsa da, biri qalmaı ótip ketetin.
Sebebi noǵaı jylqylarynyń sıpaty da qyzyq. Orystar kóbine merekelerde sándikke qaz moıyndy attar minse, noǵaılardyń jylqylary qaıratty, uzaq joryqqa tózimdi edi. Osyndaı qasıetke ıe jylqylardy Máskeý knázdary óte joǵary baǵamen satyp alyp otyrdy. Osy qazanattarmen jaraqtanǵan orys áskerleri kóp keshikpeı Qazandy, Astrahandy jaýlap aldy. Noǵaılar aqyryna deıin munyń syryn túsinbedi. Bilgenniń ózinde májbúr boldy. Endi sózimiz dáleldi bolýy úshin fransýz ǵalymy Sh. Lemerse-Kelkejege qulaq túreıik:
«Moskvanyń mesheý jaıaý áskerin qazirgi zamanǵy kavalerıaǵa aınaldyrǵan qudiret – noǵaı jylqysy. Onsyz orystar musylmandar ıeligin basyp ala almaǵan bolar edi».
Eń qyzyǵy ákelingen soǵys attaryn kútip-baptaýshy atbegiler Máskeýde bolmady. Osy úshin orys patshalary noǵaı atbegilerine arnaıy shaqyrtýlar jiberip, Máskeýge aldyrtty. Olarǵa eń joǵary jalaqy taǵaıyndaldy. Orys kavalerıasyna er-toqymnyń ózi noǵaılydan ákelindi. Noǵaı eriniń artyqshylyǵy ústindegi jaýyngerdiń sadaq tartýyna, qylyshtasýyna, ońdy-soldy jaýymen naızalasýyna ońtaıly jasalǵandyǵynda. Sonaý Edilden tasymaldaý tıimsiz bolǵandyqtan noǵaı sheberleriniń bar jaǵdaıyn jasaı otyryp, Reseıge aldyrdy. Bul proses odan ári jalǵasty.
Orys atty áskeri soǵys kezinde qypshaqtardyń sadaq tartysyn, noǵaılardyń naıza silteýin meńgerdi. Orystarǵa qyzmetke kirgen noǵaılar orys mujyqtaryna qoı baǵýdy, onyń terisinen jyly ári yńǵaıly ton tigýdi úıretti. Tipti Reseıdiń Polshaǵa qarsy soǵysynda orys armıasyn noǵaılar jyly tonmen qamtamasyz etti. Shyn mánisinde noǵaılar ózderiniń ońbaı utylǵanyn kesh uqty. Ózderi baptaǵan jylqy erteń óz tóbelerinde oınaıtynyn kim bilgen.
Jaıyqtan Donǵa deıin, Oraldan Kaspııge deıingi aımaqty alyp jatqan dúrkiregen Noǵaı ordasynan bul kúnderi sanaýly ǵana halyq qaldy. Qanshama noǵaı Edilden kóship, Túrkıa asyp ketti. Búgingi noǵaılardyń kóp bóligi Reseıdiń Kavkaz óńirinde jergilikti halyqqa sińip, joıylyp bara jatyr. Shoqannyń ózi «eki týysqan Orda» dep atap, bir birimizdi tilmashsyz túsinetin bir aǵaıynymyzdyń búgingi jaǵdaıy osyndaı. Orystandyrý saıasatynyń qurdymyna jutylyp bara jatqan noǵaı baýyrlarymyzdy aldaǵy júzjyldyqta tek sarǵaıǵan kitap betterinen kezdestirmesek jarar edi...
Rysbek Ramazanuly, tarıhshy,
«Álem halyqtary jazýshylary odaǵynyń múshesi» múshesi
