Búgin kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, Alashorda úkimetiniń tóraǵasy, pýblısıs, ult kósemi Álıhan Bókeıhanovtyń týǵan kúni. Táýelsiz Qazaqstannyń irge tasyn qalaǵan Alash kósemderiniń esimi qazaq jadynan eshqashan óshpek emes. Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptar shyǵarǵan «Qazaq» gazeti Alash aspanynan máńgilik bostandyq nuryn shashyp turǵany sózsiz. Biz sol qaıtalanbas «Qazaq» gazeti týraly kezekti maqalany nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
HH ǵasyr qazaq halqynyń tóbesinen qara bult tóngen zaman boldy. Ultymyz «qyrǵyz» atanyp, shuraıly jerlerinen qol úzip, dini men dilinen aırylýǵa sál-aq qaldy. Patsha ókimeti halyqty tyǵyryqqa tiredi. Osy shaqta sarsańǵa túsken eldiń oı-sanasyn oıatýdy murat tutqan qazaq zıalylary bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵardy. Sondaı Alash azamattarynyń biri, qazaq til biliminiń negizin salýshy,ult ustazy Ahmet Baıtursynov qazaqtyń qazaq bolyp qalýy úshin ol aıanbaı ter tókti. Ásirese, "Qazaq" gazetin jaryqqa shyǵarýy qarapaıym halyqtyń kózin ashyp, "kózi, qulaǵy hám tili" bola bildi.
Sóıtip, 1905 jyly «Qazaq» ataýymen gazet shyǵarýǵa ruqsat alǵan ol sol jyldan bastap-aq jumysqa kirisedi. Bul iske kórnekti qaıratkerler tartyla bastaıdy. Mirjaqyp Dýlatuly, Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov syndy arystardyń tynymsyz eńbegi men rıasyz kúresteriniń nátıjesinde halyqtyń muń-muqtajyn joqtap, aqylyna aqyl qosatyn, halyqqa rýhanı azyq bolar «Qazaq» gazeti jaryq kórdi. 1913 jyldyń 2 aqpanynda birinshi nómiri basylyp shyqqan bul gazet alǵashqy kúnderdiń ózinde qoldan-qolǵa, aýyldan-aýylǵa taralypty. Buqara halyq bul gazetti tozyp jyrtylǵansha oqyǵan kórinedi. Gazet el basyna tóngen qaterlerdiń atyn atap, túsin tústep búkpesiz baıandaıtyn. Muny patshanyń otarlaý saıasatyna qarsy kúres dep túsinýge bolady. Alaıda, bul naǵyz aqyl kemeńgerleriniń qantógissiz júrgizgen kúresi edi. Halyqty aldap-sýlaǵan patsha ókimetiniń qıturqy áreketterin áshkerelep halyqtyń kózin ashqan da - osy «Qazaq». Gazettiń birinshi sanyndaǵy Ahmet Baıtursynovtyń «Hýrmetlý oqýshylar!» maqalasy gazet oqyrmandarymen tikeleı tildesip,halyqqa gazettiń baǵyt-baǵdaryn, maqsatyn, ıaǵnı baǵdarlamasyn aldyn-ala usynǵan. Munda aýyl mektepterine qazaq álippesin engizý,bolys keńseleri men halyq sottarynda is qaǵazdardy ana tilinde júrgizý,sonymen qatar saıası baǵyttaǵy máseleler de atap ótilgen. Bul maqala gazettiń ózindik ustanymy, maqsaty jáne sol maqsatqa aparar josparlary bar ekendigin kórsetedi. Orystyń «aq patshasyna» zaryn jetkize almaı, tili kúrmelip, ábden býlyqqan halyq aryz-shaǵymyn,arman-tilegin hám kórgen-bilgenin ulttyq gazet qyzmetkerlerine aqtaryla aıtqan. Sebebi, bul gazet saıyn dalamyzdy sharlap ótip, Máskeý,Túrkıa,Qytaı asatyn bolǵan. Osyndaı keń aýqymdy basylym arqasynda halyq bilmegenin bilip,alys-jaqynmen tanysyp jatty. Gazet halyqtyń jigerin qaırap, namysyn oıatty. Halyqtyń júregine jol tapqan «Qazaq» gazeti jaıynda kóptegen pikirler aıtylyp jatty. Oǵan akademık-jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Qazaq» gazetiniń mezgili» atty maqalasy, Shákárim Qudaıberdiulynyń «Duǵaı da,duǵaı sálem aıt, «Aıqap» penen «Qazaqqa»» óleń joldary dálel bola alady. Alaıda,kaı zaman bolsa da shymbaıǵa batar shyndyqty jalaý etken tulǵalar kóp tosqaýyldarǵa kezigedi. Aıtpaǵymyz, sol zamanda beleń alyp turǵan patsha ókimetiniń ústemdigi gazettiń shyǵarmashylyq ujymyn qyspaqqa alady. Árıne,muny redaktor bilip otyrdy. Biraq bul gazet óziniń órtke tıgen daýyldaı nómirlerin shyǵarýyn toqtatpaq emes edi. Bul jaıynda Ahmet Baıtursynov «Hurmetti oqýshylar» atty maqalasynda «Zaman tar,jer jolsyz,qalyp tártipsiz,is – quralsyz halyq – ańsyz» dep jazady. Bul maqalany oqı otyryp gazettiń talaı qıyndyqty ótkergenin ańǵarýǵa bolady. Bir jaǵynan patsha qolshoqparlary qyspaqqa alsa, ekinshi jaǵynan qarjy-qarajat jaǵy qıyndyq týǵyzady. Talaı ret aıyp salynady, avtorlary qamaýǵa da alynady. Sondyqtan da «Qazaq» tóńiregindegilerde úreı basym bolatyn. Biraq halyq kóptep kómektesetin edi. Aqyrynda,1918 jyldyń 16 qyrkúıeginde ulttyq gazet otarshyl bıliktiń kúshteýinen jabylady. Al arystaı azamattarymyz repressıaǵa ushyraıdy. Patsha ókimetiniń órtteı sharpyǵan Qazaqstan táýelsizdigi úshin kúresken qaıratkerlerdiń ordasyn buzý úshin tapqan joly osy bolar. Jaryq kórgen 5 jyl ishinde «Qazaq» gazeti ezilgen eldiń múddesin qorǵaýda otarshyl saıasatpen ábden alysty.Qazaq ádebıetiniń qalyptasýyna ulanǵaıyr úles qosty. Alysa júrip «Qazaq ádebıetin», «Qazaq mádenıetin», «Qazaq fólkloryn» qalyptastyrdy. Sondyqtan, barlyq qazaq gazetteriniń bastaýynda osy «Qazaq» gazeti turatyny sózsiz.
«Uıyqtap» jatqan qazaqty,múlgigen namysty oıatqan "Qazaq" gazeti sanaýly jyl ómir súrse de el jadynda kele jatqanyna bir ǵasyr bolypty. Endigi tilerimiz ári qaraı zerttelip, murajaıy ashylsa nur ústine nur bolar edi. Qazaqstan tarıhynda altyn árippen jazylyp qalǵan gazettiń eren eńbegi áli de qyzý talqylanyp, madaqtalýda. Máselen Oksford ýnıversıtetindegi Ortalyq Azıany zertteý qoǵamynyń pikirinshe, «Qazaqtyń barlyq mańdaıaldy jetekshileri «Qazaq» gazetiniń qyzmetkerleriniń arasynda júrdi, onyń ishinde M.Jumabaıuly, M.Dýlatuly, H.Dosmuhameduly, E.Omaruly, A. H.Júndibaıuly, M.Tynyshbaıuly jáne taǵy basqalar bar...». Bul asyl tulǵalarymyzdyń esimderi tarıh betinen eshqashan óshpek emes. Azamattyq tulǵalary men qaıratkerlik isteri keıingi urpaqqa úlgi bolyp qala beredi.
Aqkenje Sháripbaı
Pikir qaldyrý