ءبىرىنشى حات
«يانا بيز كازۋبەك بيدەن ينارالعا سۋز بۋدۋر: يەتي حان، كۋپ تۋرە، يۋرۋت بارۋ بيزلارنيڭ ۋشتۋميزگا كيلالار. سۋزلاشاميز، كينگاش قيلاميز تيب ايتالار. يمري بۋ دۋكان باتۋرگا يلچي كوشۋب يلدام كايتارۋب يبارگايسىز. ول حانلارنىڭ، تۋرالارنىڭ، يۋرۋتنىڭ… كينگاشين، سۋزلارين سيز ينارالعا دۋكان قولۋنا حات بەرۋب حيزماتۋنيزعا بيز يبارۋرميز. بۋ دۋكان باتۋر پاديشاھ حيزماتۋن قيلامىز تيب يكي چۋعا چيپكان بيرماك بولۋپ، يكي ات الىب ميندي. يانا يگرمي تاباك، قاعاز بيرگايسيز.
يانا بيز قارا كيسەك كازۋبەك بيدەن سالام. ورۋنبور باشلىعى ينارالعا سۋزۋميز بۋدۋر: بيزگا بير قارا تۋلكي يبارگايسيز. دۋكان باتۋر قولۋنا بەرۋپ يبارگايسيز. يانا بۋ دۋكان باتۋرعا دۋشمانلار يامانليق قۋڭلۋ باردۋر. ينارال بۋ دۋكان باتۋرنىڭ ساقلارداي عاقل تابگايسيز. انيڭ ۋچۋن پوديشاھنىڭ سۋزلارين دۋكان باتۋر ياعشى ايتادۋر. كاشلار سۋزين بۋ دۋكان باتۋر ياعشى ايتادۋر. انيڭ ۋچۋن بۋ دۋكان باتۋرنىڭ باشىن دۋشمانلاردان ساقۋلاعۋداي بير ياعشى عاقل تابگايسيز3».
قازىرگى قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى:
«جانە ءبىز، قازىبەك بيدەن، گەنەرالعا ءسوز بۇل: جەتى حان، كوپ تورە، جۇرت بولىپ ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە كەلمەك. پىكىر الىسىپ، كەڭەس قۇرماق. ەندى مىنا توكەن باتىرعا ەلشى قوسىپ تەزىرەك قايتارىپ جىبەرگەيسىز. حان، تورە، جۇرتتىڭ ايتقان پىكىرىن، جاساعان شەشىمىن سىزگە، گەنەرالعا، توكەن باتىردان حات ارقىلى جەتكىزەرمىز.
بۇل توكەن باتىر پاتشاعا قىزمەت ەتەمىن دەپ ەكى شۇعا شەكپەن بەرمەك بولىپ ەكى aت الىپ ءمىندى. جانە ودان جيىرما تاباق قاعاز بەرىپ جىبەرگەيسىز.
جانە ءبىز قارا كەسەك قازىبەك بيدەن دۇعاي سالەم! ورىنبور باستىعى گەنەرالعا ءسوزىمىز بۇل: بىزگە ءبىر قارا تۇلكى جىبەرگەيسىز. توكەن باتىردىڭ قولىنا بەرىپ جىبەرىڭىز. جانە بۇ توكەن باتىرعا دۇشپاندار جاماندىق جاساماق ويدا. سوندىقتان دا گەنەرال، بۇ توكەن باتىردى امان ساقتاۋعا ءبىر اقىل تاپقايسىز. ويتكەنى توكەن باتىر پاتشا ءسوزىن بىزگە، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سىزدەرگە جاقسى جەتكىزىپ ءجۇر. سول سەبەپتى توكەن باتىردىڭ باسىن دۇشپانداردان ساقتايتىنداي ءبىر جاقسى اقىل تاپساڭىز ەكەن».
ەكىنشى حات
«بيز قارا كەسەك قازۋبەك بي ۋلۋع پاديشاھعا باش… يانا ورۋنبور باشلىگى ينارالگا سالام سۋزۋميز بۋدۋر:
بيزلار پاديشاھنىڭ حيزماتيندامىز. پاديشاھنىڭ دۋشمانينا دۋشمانمىز، دۋستينا دۋستيميز. بيزلارنيڭ بۋرۋنگي انتيميز انتدۋر، سۋزۋميز بيردۋر.
يانا سيز ينارالنيڭ بيلتۋر دۋكان باتۋرعا بەريپ يبارعان حاتۋڭيز بيرلا سيۋڭىز قولۋميزگا كيلۋب muدu. بيزلار ياعشى كۇش كۋردۋك.
بيزلار بۋ زاماندا يشۋتاميز، جونعار قالماق قالدان چيرين حان پاديشاھ يۋرتۋنا يامانليك قيلادۋر تيب. ۋزۋميز كۋز بيرلا كۋرعانميز يۋكدۋر.
يانا… لاۋ عابدۋلكاريم بەك يگرمي سان ك… تاشكەنت قالا ۋستۋنا كيلدي. قالدان حان قالماق يۋرتۋ بيرلا ۋرۋش قيلدي تيب ياتادۋر. اندان باشكا ۋزگاريش يشۋتمايميز. ھار يۋرۋتلاردان يشۋتساك سيزلارعا حابار قيلارمىز. حاتني دۋكان باتۋرگا بيردۋك.»6
قازىرگى قازاق تىلىندەگى اۋدارماسى
«ءبىز، قاراكەسەك قازىبەك بي، ۇلى پاتشاعا باس (يدىك). جانە ورىنبور باستىعى گەنەرالعا سالەم ءسوزىمىز بۇ:
ءبىز پاتشانىڭ قىزمەتىندەمىز. پاتشانىڭ دۇشپانىنا دۇشپان، دوسىنا دوسپىز. ءبىزدىڭ بۇرىنعى انتىمىز انت، ءسوزىمىز ءبىر.
جانە ءسىز (ءدىڭ)، گەنەرالدىڭ، بىلتىر توكەن باتىردان بەرىپ جىبەرگەن حاتىڭىز بەن سىيلىعىڭىز قولىمىزعا كەلىپ ءتيدى. ءبىز جاقسى، حوش كوردىك.
ءبىز بۇل زاماندا جوڭعار قالماق قالدان سەرەن حان پاتشا جۇرتىنا جاماندىق جاساپ ءجۇر دەپ ەسىتەمىز. ءوزىمىز كوزىمىزبەن كورگەنىمىز جوق.
جانە… لاۋ عابدۋلكاريم بەك جيىرما سان ك… تاشكەنت قالاسىنىڭ ۇستىنە كەلدى. قالدان حاننىڭ قالماق جۇرتى مەن ۇرىستى دەپ ايتادى. ودان باسقا جاڭالىق ەسىتكەمىز جوق. ءارتۇرلى جۇرتتان جاڭالىق ەسىتسەك، سىزدەرگە حابار قىلارمىز. حاتتى توكەن باتىرعا بەردىك».
ءىرى ساياسي وقيعالارعا تولى XVIII عاسىرداعى قازاق قوعامىندا ءوزارا جانە باسقا جۇرتپەن حات ارقىلى پىكىر الىسۋ، ءتۇرلى بايلانىستار جاساۋ مادەنيەتى سول زامانعا لايىق دەڭگەيدە دامىعان. قازاق ەلىنىڭ قوعامدىق تىرشىلىگىن ۇيىمداستىرۋشى، باسقارۋشى مىندەتىن اتقارعان حاندار، بيلەر، باتىرلار رەسەي گۋبەرناتورلارىمەن، ورتا ازيا حان، بەكتەرىمەن، جوڭعار قونتايشىلارىمەن جەر جانە ءتۇرلى ساياسي ماسەلەلەرگە بايلانىستى ىلعي دا حات الىسىپ تۇرعان. وسى ماقساتتا ولار ارنايى حاتشى ۇستاعان. حاتشى مىندەتىن تاتار، بۇحار، حيۋا، سونداي-اق قازاق قوعامىنىڭ وزىنەن شىققان، اراب جازۋىنان ساۋاتى بار ادامدار اتقارعان. جازىلعان حاتتى بەلگىلى ءبىر كىسىگە جەتكىزۋ مىندەتى نەگىزىنەن باتىرلارعا جۇكتەلگەن. بۇل ارادا باتىر جاي حات تاسۋشى عانا ەمەس، حاتتا ايتىلماعان كوپتەگەن جايتتەردى ءتۇسىندىرىپ جەتكىزۋشى، باسقاشا ايتقاندا، ەلشى دە بولعان. ماسەلەن، ورىس اكىمشىلىگى مەن قازاق بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى بايلانىستا وسىنداي مىندەتتى حانگەلدى، ساتاي بوگەنباي، جانىبەك، سياقتى بەلگىلى ءىرى قايراتكەر باتىرلار اتقارعان. XVIII عاسىرعا ءتان ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن تانىسا وتىرىپ، بۇل پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس.
قازاق ەلىنىڭ تاريحي جادىنان قۇرمەتتى ورىن الىپ، كەزىندە ۇلكەن ەلشىلىك، بيلىك قىزمەتىمەن تانىلعان كەلدىبەك ۇلى قازىبەك بي نەگىزىنەن شەشەندىك ونەرىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى رەتىندە بەلگىلى. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ تۇسىنگەن ورتادا قازىبەك ءبيدىڭ ءسوز ونەرىن عاجاپ مەڭگەرگەن ۇلى شەشەن بولعاندىعى داۋسىز. ءبىراق، ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىنە كەلەر بولساق، شەشەندىك ونەرى ءبيدىڭ نەگىزگى ۇزدىك قىرى ەمەس-تىن. قيىن-قىستاۋ زاماندا بار ءومىرىن ءوز حالقىنىڭ ەركىندىگى مەن تەڭدىگىنە ارناعان قايراتكەردىڭ ءومىر جولىن تەك شەشەندىك ونەرىمەن شەكتەۋ عىلىمي ادىلەتتىلىك بولماس ەدى. شەشەندىك ونەرى ونىڭ ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىندەگى قۋاتتى قۇرالى عانا بولاتىن. تۋرا وسى ويدى قازىبەكتىڭ تولە بي، ايتەكە بي سياقتى باسقا دا بەلگىلى زامانداستارىنىڭ ءومىر جولىنا بايلانىستى ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ كۇرەستە وتكەن ومىرىنەن حابار بەرەتىن تاريحي دەرەكتەر ماسەلەگە وسى تۇرعىدان قاراۋعا يتەرمەلەيدى.
ورىنبور وبلىستىق ارحيۆىندەگى گۋبەرنيالىق كانسەلياريا قورىندا ساقتالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن قازىبەك ءبيدىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ي. ي. نەپليۋيەۆكە جولداعان ەكى حاتى بۇل پىكىردى راستاي تۇسەدى.1
وتكەننەن جەتكەن كۋالىك قۇجاتتاردى تالداپ ءتۇسىنۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى – ءاربىر قۇجات تەك سول تاريحي كەزەڭنىڭ جانە ورتانىڭ قوعامدىق جانە رۋحاني بولمىسىنىڭ قۇرامدى بولىگى رەتىندە، ياعني سولارمەن تىعىز بايلانىستا قارالۋعا ءتيىس. ويتكەنى گەگەل ءدال باسىپ كورسەتكەندەي، ءاربىر تاريحي ءداۋىردىڭ ءوز ءبىتىم-بولمىسى بار، دەمەك ونىڭ ۋاقىت جانە ءومىر، ەركىندىك پەن ادىلەتتىلىك تۋرالى ءوز ۇعىم-تۇسىنىگى بولۋى زاڭدى. مىنە، وسىنى ەسەپكە المايىنشا ءبىز تاريحي قۇجاتتى تۋرا تۇسىنبەي، تىپتەن وعان بۇگىنگى تۇسىنىك، ولشەمدەرىمىزبەن عانا قاراپ، قاتە تۇجىرىمدارعا ۇرىنۋىمىز ىقتيمال. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان قازىبەك ءبيدىڭ ەكى حاتى دا – وسىنداي تالاپ تۇرعىسىنان تالداۋدى قاجەت ەتەتىن قۇجاتتار.
سارعىش تارتقان جاي قاعازعا اراب قارپىمەن جازىلعان حاتتار سول كەزدەگى ورىنبور كانسەليارياسىندا قالىپتاسقان ءتارتىپ بويىنشا ورىسشاعا اۋدارىلعان. ەكى حاتتىڭ العاشقىسىن ورىس تىلىنە اۋدارعان ەماعۇل (مۇمكىن سماعۇل – م. ق) گۋليايەۆ. ال ەكىنشىسىنىڭ سوڭىندا اۋدارماشىنىڭ ءاتى-جونى جوق تەك «پەريەۆەل پەريەۆودچيك» دەپ قانا قويىلعان. جازۋ مانەرىنە قاراعاندا ەكەۋىن دە ءبىر ادام اۋدارعانى بايقالادى. ورىسشا تەكستەردىڭ ساپاسى اۋدارماشىنىڭ قازاق ءتىلىن جەتىك بىلگەندىگىن كورسەتەدى.
رەتى بويىنشا پاپكاعا ءبىرىنشى تىگىلىپ، بەتىنىڭ جوعارعى شەتىنە «112» «112 وب» دەگەن نومىرلەر قويىلعان ءبىرىنشى حاتتىڭ ورىسشا اۋدارماسى «وت نەگو جە كازبەك بيا» دەگەن سويلەمنەن باستالادى. حاتتىڭ ورىنبور كانسەليارياسىنا جەتكەن ۋاقىتى تۋرالى ەشقانداي بەلگى جوق. تەك ەكىنشى حاتتىڭ تەكسى ارقىلى ونىڭ سوڭعىسىنان شامامەن ءبىر جىل بۇرىن جازىلعاندىعىن اجىراتۋعا بولادى.
ەكىنشى حاتتىڭ بەتىنە «113 وب» دەگەن رەت ءنومىرى قويىلىپ، ودان تومەن حاتقا مىناداي قىسقاشا تۇسىنىك بەرىلگەن:
«پەريەۆود س تاتارسكوگو پيسما، كوتوروە پريسلانو وت كازىبەك بيا، پولۋچەننوگو وت تيۋكەنيا بالتاچيەۆا يۋنيا 13 دنيا 1745 گودۋ ۆ ورەنبۋرگە. ۆ نەم جە پو پەريەۆودۋ زناچيت نيجە سەگو2».
1745 جىلى قازاق قوعامى «اقتابان شۇبىرىندىنىڭ» (1723) زاردابىنان ءبىرجولا ارىلا قويعان جوق ەدى. جاۋ ءالى دە قۋاتتى، ال ەلدە ساياسي تۇتاستىق جوق، ونىڭ ۇستىنە جەتىسۋدان تاشكەنتكە دەيىنگى ارالىق جوڭعار حاندىعىنا قارايتىن. مىنە، وسىنداي اۋىر ىشكى جانە سىرتقى جاعدايدا رەسەي وكىمەت ورىندارىمەن ساياسي بايلانىستىڭ ءمانى ۇلكەن بولدى. سول كەزەڭگە ءتان ارحيۆتىك ماتەريالدار قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ، تولە، قازىبەك سياقتى بيلەردىڭ، بوگەنباي، قابانباي، مالايسارى سياكتى باتىرلاردىڭ ورىس اكىمشىلىگىمەن قاتىناستا بەلسەندىلىك تانىتىپ، تۇراقتى بايلانىستا بولۋعا تىرىسقاندىعىن كورسەتەدى.
قازىبەك ءبيدىڭ ورىنبور اكىمشىلىگىنە جولداعان ەكى حاتىنىڭ ەكەۋى دە ەلدىڭ ساياسي ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى كەلەلى ماسەلەرگە بايلانىستى جازىلعان. ءبىرىنشى حاتتا قازىبەك بي ورىنبورعا ەلدە وتكەلى جاتقان جيىن تۋرالى حابار بەرەدى. سونداي-اق بۇل جيىن قاتارداعى ەمەس جەتى حان سۇلتان، تورە جانە باسقا ەل بيلەۋشىلەر باس قوسىپ، تولعاعى جەتكەن ىشكى جانە سىرتقى ساياسي جاعدايلاردى تالداۋعا، سولار بويىنشا تيەسىلى شەشىم قابىلداۋعا شاقىرىلعان ۇلكەن كەڭەس. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە ءبيدىڭ بۇل وقيعا تۋرالى ورىنبورعا حابار بەرۋدەگى تۇپكى ماقساتى ورىس اكىمشىلىگىنە ەلدەگى بولىپ جاتقان ىرگەلى جاڭالىقتاردى، سوڭىنان كەڭەستىڭ نەگىزگى شەشىمدەرى تۋرالى بايانداپ قانا قويماي، سول ارقىلى مۇمكىن بولسا، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى رەسەيدىڭ قولداۋىن الۋ. حاتتا «توكەن باتىرعا ەلشى قوسىپ» قايتارىڭىز دەۋى سونى اڭعارتسا كەرەك.
سونىمەن بىرگە بي ورىنبور مەن ەكى اراداعى جىلى قاتىناستى جاراتپايتىنداردىڭ بار ەكەنىن ەسكەرتىپ، گەنەرالدان قىزمەتتە جۇرگەن توكەن (دۇكەن بولۋى دا مۇمكىن حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىندا «دۋكان» دەپ جازىلعان-رەد.) باتىردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەرلىك شارا قولدانۋىن وتىنەدى. حاتتىڭ ءتىلى سول تاريحي كەزەڭگە دەيىن قولجازبا ەڭبەكتەردە، ءىس قاعازدارىندا قولدانىلىپ كەلگەن ورتاعاسىرلىق تۇركى جازبا تىلىنە جاقىن. بۇل جاعداي XVIIءى عاسىرداعى قازاق قوعامىندا ورتاعاسىرلىق جازبا مادەنيەتىنىڭ ودان ارى ءوز جالعاسىن تاپقاندىعىنىڭ كورىنىسى. ءبيدىڭ ورىنبور كانسەليارياسىنان جيىرما تاباق قاعاز سۇراۋى دا سونى ايعاقتاي تۇسەدى.
وقىرماننىڭ وتكەننەن جاتقان باعالى دەرەكتىك ماتەريالدارمەن ءتۇپنۇسقا ارقىلى تانىسۋدى قالايتىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، الدىمەن حاتتىڭ تەكسىن وزگەرىسسىز كۇيىندە بەرىپ سوڭىنان قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن كەلتىرۋدى ءجون كوردىك. ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن جازىلعان حاتتىڭ جاقسى ساقتالعانىنا قاراماستان، ارىپتەردىڭ وشىڭكىرەپ قالۋىنا بايلانىستى ونىڭ قايسى ءبىر سوزدەرىن وقۋ قيىنداۋ بولعاندىعىن ايتا كەتۋدى قاجەت دەپ سانايمىز.
1745 جىلى جازىلعان ەكىنشى حات قازاق جوڭعار قاتىناسىنىڭ تاعى دا شيرىعا تۇسۋىنە بايلانىستى ەلدىڭ كۇپتى كوڭىلىنەن حابار بەرگەندەي. قىسقاشا ايتقاندا، جاعداي مىناداي ەدى. 1744 جىلدىڭ كۇزىندە تاشكەنت قالدان سەرەن بيلىگىنەن ورتا ازيالىق ابدۋلكاريم بەكتىڭ قولىنا وتەدى4. ونىڭ ۇستىنە 1744 جانە 1745 جىلداردىڭ ارالىعىندا ۇلى ءجۇزدىڭ قويگەلدى، توقسانباي، مالىك، كەتەن سياقتى باتىر-بيلەرى باستاعان كوتەرىلىسشىلەر قالدان سەرەننىڭ شىمكەنت جانىندا وردا تىككەن وكىلى بارشاحاندى، ونىڭ كومەكشىسى ساڭعالدى ولتىرەدى. قازاقستانداعى ىرگەسى شايقالا باستاعان بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا قالدان سەرەن قاندى جورىققا دايارلانا باستايدى. بۇل جاعداي قازاق قوعامىندا ۇلكەن قوبالجۋلىق تۋعىزىپ، بەلگىلى دارەجەدە بيلەۋشى توپتاردى رەسەيمەن اراداعى دوستىق قاتىناستى نىعايتا تۇسۋگە يتەرمەلەيدى.
سونىمەن بىرگە بۇل كەزەڭ ءوز كەزەگىندە رەسەي مەن جوڭعار حاندىعى اراسىنداعى تەرريتوريالىق داۋدىڭ جالعاسا تۇسكەن، وعان قوسىمشا ويرات قولدارىنىڭ باتىس سىبىردەگى ورىس بەكىنىستەرىنە اۋىق-اۋىق جاساپ وتىرعان شابۋىلدارىنىڭ ناتيجەسىندە ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا قىرعيقاباق قاتىناستاردىڭ ورىن العان كەزى ەدى. قازىبەك ءبيدىڭ حاتىندا وسى ايتىلعان ساياسي جاعدايدىڭ قىسقا بولعانىمەن، ايتارلىقتاي انىق كورىنىس تاپقاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
حاتتىڭ نەگىزگى وزەكتى تاقىرىبى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي جاعداي، سوعان بايلانىستى قازاق قوعامى مەن رەسەيدىڭ ارا قاتىناسى. حاتتا ءىرى ساياسي قايراتكەردىڭ ەكى ەلدىڭ ارا قاتىناسىنا بايلانىستى ۇستانعان پوزيسياسىندا ەكى جاقتىلىق جوق، قايتا ول ءوزارا قاتىناستىڭ ماڭىزىن جانە بولاشاعىن تەرەڭ تۇسىنگەن، مەملەكەتارالىق ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ سىرلارىنان حاباردار تاجىريبەلى ادامنىڭ سىڭايىن تانىتادى.
بۇل ارادا ارنايى ءسوز ەتۋگە لايىق ءبىر جاي بار. ول قازىبەك ءبيدىڭ قوعامدىق قىزمەتىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە كومەكتەسەتىن بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇجاتتىڭ حالىق اراسىندا ساقتالىپ كەلگەن دەرەكتىك ماتەريالداردان الشاق ەمەس، قايتا ولاردىڭ ءبىرىن-بىرى وتە ورىندى تولىقتىرا تۇسەتىندىگى. ماسەلەن، حالىق اراسىندا اۋىزەكى جانە جازبا تۇرىندە ساقتالىپ كەلگەن دەرەكتەر قازىبەك ءبيدىڭ قازاق جوڭعار قاتىناسىندا دا بەلسەندى ءرول اتقارىپ، جوڭعار حاندىعىنا ەلشىلىك ساپارمەن بارىپ قايتقاندىعىن ايتادى.
ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان جانە ودان بۇرىنعى تاريحي كەزەڭدەردە قازاق قوعامىندا ەلشىلىك قىزمەتى نەگىزىنەن بيلەردىڭ ۇلەسىنە تيگەن. قازانعاپ اقىننىڭ «تولە ءبيدىڭ تاريحى» اتتى جىرىندا اسا ماڭىزدى دەرەك بار. وندا ءبىر قاقتىعىستان كەيىن تۇتقىن داۋىمەن قالماققا ەلشى جىبەرۋ قۇيرىعى كۇشتى مە؟» دەپ سۇراۋمەن قايىرىلعاندا جاس جاعىنان ۇلكەن تولە بي: «شىراعىم قازىبەك، جول قاجەتتىلىگى تۋادى. بۇل ساپارعا كىم اتتانادى دەگەندە حان تاعى جانىندا بيلەر كەڭەسىن قۇرعان ءۇش ءبيدىڭ ۇشەۋى دە ىڭعاي بىلدىرەدى. سوندا بىرەۋ قازىبەك بيگە «ايتىڭىزشى ارعىماقتىڭ باسى كۇشتى مە، جوق بەلى كۇشتى مە، جوق باستاۋعا اتتىڭ ومىراۋى كۇشتى، ءبىراق بەلى قىزمەتتى كوپ ىستەيدى، رۇقسات سىزگە7 – دەپ جول بەرەدى. قاسىنا قوجاباقتىڭ ۇلدارى قىلىش پەن بالتا باتىرلاردى ەرتىپ بارعان بۇل ساپارىندا ول تۇتقىن، جەر داۋىنا بايلانىستى كوپ ءىس تىندىرىپ قايتادى. ول تۋرالى جىردا «قازىبەك ەندى ەلىنە جونەلەدى، جيىپ اپ جەتىم-جەسىر، نە ەرلەردى. سىزدەر دە جوعىڭدى ال دەپ، ەرتىپ كەلىپ، قالماقتىڭ جوعىن تاۋىپ بۇل دا بەردى8» – دەلىنەدى. قازىبەكتىڭ شەشەندىك ونەرى قالماق حانىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن.
قاس باتىردى كورگەندە جاۋ كوڭىلىنە قىزعانىش ۇيالاعان. وسى ساپاردا قالماقتار ءبيدىڭ جانىنداعى سىركەلىنىڭ باتىرلارى قىلىش پەن بالتانىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ جىبەرىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ قىلىش ءولىپ، بالتا امان قالادى. قازانعاپ اقىن ارقىلى بىزگە جەتكەن ابدىرەيىم شەجىرەسى بويىنشا تاشكەنگە تاياۋ ماڭدا قىلىشتىڭ قىرى، بالتانىڭ كولى دەگەن جەر اتتارى بولعان. قازىبەكتىڭ ءوزىن دە جىردا اراكىدىك ەر قازىبەك اتايدى. ءبيدىڭ ەر اتانۋى وسىنداي ءقاۋىپتى ساپارعا بايلانىستى ەكەندىگى انىق.
————
1.ورىنبور وبلىستىق ارحيۆى. 3-ق، 1-ت. 8ء-ىس، 112، 112 وب، 113، 113 وب. 114،114 وب. بەتتەر.
2.سوندا، 113-113 وب. بەتتەر.
3.سوندا، 112-بەت.
4.سوندا، 38-بەت
5.قازاقستان رەسپۋبليكاسى ع ا. كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورى، 763-پ، «تولە ءبيدىڭ تاريحى» 72، 80، 81-بەتتەر.
6.ورىنبور وبلىستىق ارحيۆى. 3-ق، 1-ت، 8ء-ىس 113-6. 7.قازانعاپ بايبول ۇلى. تولە بي. الماتى. 1991، 213-بەت. 8.سوندا، 217-بەت.
9.سوندا.
عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، بەلگىلى الاشتانۋشى.
