ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى اياسىندا قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، كورنەكتى اكتەر، رەجيسسەر، ۇستاز، قايراتكەراسانالى ءاشىموۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالىپ وتكىزىلگەن ءى دۇنيەجۇزىلىك «استانا» تەاتر فەستيۆالىندە قازاقستاندىق تەاترلار لايىقتى ونەر كورسەتتى.
ءاليا بوپەجانوۆا
قازاقستان تەاترلارىنىڭ فەستيۆالدا لايىقتى ونەر كورسەتۋى قازاق ساحناسىنىڭ تولاسسىز رۋحاني-كوركەمدىك ىزدەنىستەردە ەكەنىن تانىتادى. بىزدە ادەتتە تەاترلارعا سىن وتە كوپ ايتىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى»، دەگەنمەن دە، قازاق تەاترىنداعى جىلت ەتكەن جاقسىلىقتى تاني، زەردەلەي، ونى رۋحاني اينالىمعا ءتۇسىرۋ، ياعني، اكتۋاليزاسيالاۋ ءداستۇرى جالعاسىن تابۋى كەرەك. وتكەن ماقالامىزدا شەتەلدىك قويىلىمداردى قاراستىرساق، ەندى رەسپۋبليكا تەاترلارىنىڭ فەستيۆالدىك قويىلىمدارى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، اسىرەسە، جاڭا قويىلىمدارى تۋرالى تاراتىڭقىراپ اڭگىمە وربىتسەك دەيمىز. قازاق تەاترلارىنان ءبىرىنشى بولىپ فەستيۆال ساحناسىنا «استانا ميۋزيكل» جاستار تەاترى شىقتى.
«رومەو مەن دجۋلەتتا»
ج.پرەسگۋرۆيك، اۋدارعان گ.سالىقباي.«استانا ميۋزيكل» تەاترى. قويۋشى-رەجيسسەرى ا.ماەميروۆ.
بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىندا اشىلعان مارتەبەلى فەستيۆالدىڭ لايىقتى باستاماسى بولعان «رومەو مەن دجۋلەتتا» – ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ارنايى دايىندالعان جوبا ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. ەڭ الدىمەن، فرانسۋز كومپوزيتورى ج.پرەسگۋرۆيكتىڭ الەم جۇرتشىلىعىنا عاسىردىڭ باسىنان بەرى اسا تانىمال اتاقتى «رومەو مەن دجۋلەتتاسىنىڭ» ليسەنزياسى ساتىلىپ الىنعان. سودان كەيىن ميۋزيكلدى قويۋ ءۇشىن ارنايى توپ جاساقتالعان. جانە بۇل مىقتى شىعارماشىلىق توپ اكتەرلەردەن ۇشقىرلىقتى، انشىلىك، حورەوگرافيالىق، ءتىپتى، سپورتتىق شەبەرلىكتى تالاپ ەتەتىن ميۋزيكلدى ەلوردالىق جاس تەاتر «استانا ميۋزيكل» ۇجىمىمەن ەكى اي بويى دايىنداعان. ولارعا ەشبىر ماتەريالدىق-تەحنيكالىق كەدەرگىسىز جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدىرىلعان. ناتيجەسى كەرەمەت!
شەكسپيردىڭ ورىمدەي ەكى جاستىڭ كىرشىكسىز دە قاسىرەتتى ماحابباتىن جىرلايتىن اتاقتى بۇل شىعارماسى بويىنشا الەمدە كوپتەگەن دراما، وپەرا، بالەت قويىلعانى بەلگىلى. بۇدان قازاق تەاترلارى دا شەت قالعان جوق. ارىگە بارماعاننىڭ وزىندە، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە «رومەو مەن دجۋلەتتا» م.اۋەزوۆ تەاترىندا (رەج.و.ساليموۆ)، باتىس قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ وبلىستىق تەاترلارىندا (رەج.ق.قاسىموۆ، د.جۇمابايەۆا) قويىلسا، ع.مۇسىرەپوۆ تەاترىندا ەكى رەت (رەج.ي.كوسوۋرەك، ج.جۇمانباي) قويىلدى.
«رومەو مەن دجۋلەتتا» بويىنشا كورنەكتى رەجيسسەر ف.دزەففيرەلليدىكىنەن كەيىن دە بىرنەشە كوركەم فيلم ءتۇسىرىلدى. رومانتيكالىق ماحاببات تراگەدياسى ميۋزيكل جانرىندا دا وزىندىك كوركەم بەينەسىن تاپتى. ميۋزيكل دەگەندە، ارينە، ەسكە بىردەن ل.بەرنستايننىڭ الدىمەن برودۆەيدە قويىلىپ، سول نەگىزدە 1961 جىلى مۋزىكالىق فيلم بولىپ تۇسىرىلگەن، ال جۋىردا عانا امەريكا كينو اكادەمياسى حح عاسىردىڭ ۇزدىك ميۋزيكلدارىنىڭ ءبىرى دەپ تانىعان اتاقتى «ۆەستسايد حيكاياسى» ەسكە تۇسەدى (كەڭەستىك كەزەڭدە بىزدەر بۇل ميۋزيكلدى جيىرما شاقتى جىلدان كەيىن كورگەن ەدىك). سودان كەيىنگى اتاقتى ميۋزيكل، ءسوز جوق، فرانسۋز كومپوزيتورى، شەكسپيردىڭ ۇلى شىعارماسىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى بويىنشا ليبرەتتوسىن دا ءوزى جازعان ج.پرەسگۋرۆيكتىڭ «رومەو مەن دجۋلەتتاسى» (سەنوگراف جانە حورەوگراف رەدا).
شەكسپير كەيىپكەرلەرىنىڭ كەيبىرىن قىسقارتىپ، شىعارمانىڭ ءوز كونتەكستىنەن شىعاتىن اقىن جانە تاعدىر بەينەلەرىن ەنگىزگەن ميۋزيكل اۆتورى ورىمدەي ەكى جاستىڭ قاسىرەتتى ماحابباتى تۋرالى تراگەديانى بۇگىنگى كۇنمەن ۇندەستىرگەن. العاش رەت 2001 جىلى پاريجدەگى كونگرەستەر سارايىندا ۇلكەن تابىسپەن ءوتىپ، ۇزبەي ەكى جىلداي جۇرگەن ميۋزيكلدى ميلليونداعان كورەرمەن تاماشالاعان. ارتىنشا ەۋروپا ەلدەرىندە تاريحي شەرۋى باستالعان ميۋزيكل امەريكا، ازيا ەلدەرىندە دە ۇلكەن تابىسپەن ءوتتى. ال قازاق كورەرمەندەرى بۇل اتاقتى ميۋزيكلمەن يۋتۋب جەلىسى ارقىلى تانىس، فرانسۋز جانە ورىس تىلدەرىندەگى «ۆەرونا»، «تۇنگى ۆەرونا كورولدەرى»، تاعى باسقا دا اندەرى قازاق كورەرمەندەرىنىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن شلياگەرىنە اينالعالى قاشان.
الەمدى شارلاعان اتاقتى ميۋزيكل «رومەو مەن دجۋلەتتانى» ەندى قازاق ساحناسىنان كورگەندە، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىنىڭ كەڭ ساحناسىندا بىر-بىرىنەن وتە جارقىلداعان، شەتىنەن تالانتتى جاستاردىڭ ويىنىن تاماشالاعاندا بىزدەردىڭ دە جانىمىز جارقىراپ، تۇلا بويىمىزدى ماقتانىش كەرنەدى!
ميۋزيكل شارتى – تالانتتى، كورىكتى دە سىمباتتى ارتيستەر، ادەمى اندەر مەن ۇشقىر بيلەر، ياعني، داۋىس دراماتۋرگياسى مەن قيمىل-قوزعالىس دراماتۋرگياسى، ءتۇرلى-تۇستى جارىق دراماتۋرگياسى كوركەم ماعىنالى سەنوگرافيا مەن كوستيۋمدەر بولسا، بۇل «رومەو مەن دجۋلەتتادا» وسىنىڭ ءبارى بار. ساحنالىق سىمباتى مەن كوستيۋمدەرى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن وتە جارقىن قويىلىمدا ءسوز، ۆوكال جانە پلاستيكانىڭ ۇيلەسىمى تابىلعان. سوندىقتان دا ساحناداعى سۇلۋ دا ۇشقىر قيمىل-قارەكەت، ءبىر ءسات تە توقتامايتىن تارتىس، ءان مەن بي، جاستىق ەنەرگەتيكاسى زالدى كەرنەيدى.
شىمىلدىق اشىلعاندا كوگىلدىر ساعىمدا مۇنارتقان تۇتاس ءبىر الەم. ۆەرونانىڭ داۋلەتتى ەكى اۋلەتىنىڭ جاۋلاستىعىن توقتاتۋعا شاقىرعان حانزادانىڭ (اكتەر ا.امانقۇلوۆ) جانە لەدي مونتەككي مەن كاپۋلەتتيدىڭ (ل.تەمىرحان، ا.ءابدىكارىموۆا) ءان پارتيالارىنان كەيىن كۇردەلى پلاستيكالىق ماتىندەر «سويلەي جونەلەدى». ەكى كلان اراسىنداعى بىتىسپەس جاۋلاستىقتى، قاتىگەزدىكتى، ادامنىڭ ميى جەتپەس وشپەندىلىكتى بەينەلەيتىن، گەومەتريالىق قۇرىلىمى، ەكسپرەسسياسى جاعىنان فرانسۋزدىق «رومەو-دجۋلەتتادان» گورى، امەريكالىق «ۆەستسايد حيكاياسىنا» ۇندەستىگى باسىمداۋ سەزىلگەن كوپشىلىك ساحنالارى، سونداي-اق، ەكىنشى اكتىداعى تيبالت-مەركۋسيو، رومەو-مەركۋسيون ايقاس ساحنالارى وتە اسەرلى. رەسەيلىك رەجيسسەر-حورەوگراف جانە قويۋشى-بالەتمەيستەر نادەجدا جانە نيكولاي پودوشۆا-زاحاروۆتار قويعان بۇل پلاستيكالىق ماتىندەر جەكە دە، انسامبلدىك فورمالاردا دا كوركەم جۇزەگە اسقان. مۇنىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى – كاپۋلەتتي سارايىنداعى بال ساحناسى. جالپى، پلاستيكالىق ماتىندەر رومەو (س.مۇقاشيەۆ)، بەنۆوليو (و.يگىلىك)، تيبالت (ر.ۋسمانوۆ)، مەركۋسيو (ا.عۇماروۆ)، ت.ب. كەيىپكەرلەردى دارالاي تۇسۋگە باستايدى. ميۋزيكلدا باستان-اياق پلاستيكاعا قۇرىلعان كۇردەلى، ءپالساپالىق ءرول – تاعدىر. كەيىپكەرلەر ورتاسىندا جۇرگەنىمەن سيمۆولدىق ءمانى بار، اكتريسا ءا.جيرەنبايەۆا ءساتتى بەينەلەگەن بۇل كەيىپكەر وزگە اكتەرلەردەن ەموسيونالدىق اسا سەرگەكتىكتى ءارى سالقىنقاندىلىقتى تالاپ ەتەدى. وسى سەزىنۋ تەرەڭ بولعان ساتتەردە كورەرمەن الاڭ مەن كۇدىك شىرماۋىندا قالىپ وتىرادى.
ۇلكەن دە كەڭ ساحنا فۋنكسيونالدى پايدالانىلعان. سول جاقتا مونتەككي، وڭ جاقتا كاپۋلەتتي سارايلارى. ەكى جاقتىڭ قاقتىعىستارى وسى سارايلار الدىنداعى اشىق الاڭدا ءوتىپ وتىرادى. بەلگىلى سەنوگراف ق.ماقسۇتوۆ فرانسۋز نۇسقاسىنداعى كونسەپسيانى باسشىلىققا العانىمەن، ۇلتتىق، شىعىستىق ناقىشتاردى ادەمى ۇيلەستىرگەن. رومەو مەن دجۋلەتتانىڭ ساحنا بيىگىندەگى قالقان فونىنداعى، تاعى دا باسقا ءبىرتالاي كورىنىستەردە سەنوگرافيا ۇلتتىق مازمۇنمەن اجارلانا تۇسەدى. قويىلىمعا ەرەكشە ءار، رۋح بەرىپ تۇرعان ساحنالىق كوستيۋمدەر تۇس-رەڭك جاعىنان قىزعىلىقتى شەشىمىن تاپقان (كوستيۋم سۋرەتشىسى ا.سىربايەۆا). كوك، كەي تۇستاردا سۇركوك تۇستە كيىنگەن مونتەككيلەر جاعى مەن قىزىل، القىزىلداۋ تۇستەگى كاپۋلەتتيلەردىڭ كوستيۋمدەرى قايتا ورلەۋ ءداۋىرى مەن ۇلتتىق ناقىشتىڭ زاماناۋي ستيليزاسياسىنىڭ ادەمى ۇيلەسىمىندە تىگىلگەن. جانە اكتەرلەردىڭ قيمىل-قارەكەتى، بيلەر مەن تريۋكتەر جاساۋىنا قولايلى.
بۇگىنگى تەاتردا جارىقتىق پارتيتۋرانىڭ ءساتتى بولۋى – سپەكتاكل كوركەمدىگىنىڭ باستى كەپىلدەرىنىڭ ءبىرى دەسەك، بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنىڭ جارىقتىق-تەحنيكالىق جاراقتانۋى ءار تەاتردىڭ-اق ارمانى بولارداي ەكەن. ال جارىق رەجيسسەرلەرى ءى.تەلتايەۆ پەن ا.يحسان قويىلىمنىڭ تىنىسىن جاقسى سەزىنىپ، ءتيىستى ماعىنا-رەڭك بەرۋدە كاسىبي جۇمىس جاساعانىن ايتۋ كەرەك.
ميۋزيكلداعى نەگىزگى جۇك، ارينە، مۋزىكالىق پارتيتۋرالاردا. «استانا ميۋزيكلدا» داۋىس دياپازونى جاقسى، انشىلىك تالانتى بار جاستار جينالىپتى. رومەو – س.مۇقاشيەۆ پەن دجۋلەتتا – ج.شالقاردىڭ جەكە جانە دۋەتتىك پارتيالارى، سەزىمدىك قۇبىلىستارىن جەتكىزۋى اسەرلى. لەدي مونتەككي مەن كاپۋلەتتيلەردىڭ، نەكە قيۋ ساحناسىنداعى لورەنسو (س.قامييەۆ) – رومەو-دجۋلەتتا؛ دجۋلەتتانىڭ پاريسكە ۇزاتىلارى ايتىلار ساحناداعى گراف كاپۋلەتتي (د.شىنىبەك) – لەدي كاپۋلەتتي – دجۋلەتتا؛ گراف كاپۋلەتتي – لەدي كاپۋلەتتي – ءسۇت انا (ا.بەرمۇحامبەتوۆا) – دجۋلەتتا پارتيالارى ميۋزيكلدىڭ كوركى. ال رومەو مەن دجۋلەتتانى ءولىم قوسقان فينالداعى جاپپاي زار – مۋزىكالىق پارتيالاردىڭ شىرقاۋ شەگى. لورەنسونىڭ جانى جىلاپ، مونتەككي، كاپۋلەتتيلەر بىرىگىپ ءار ءتۇرلى رەگيستردە جوقتاۋ ايتا كەلە ءولىم ۇستىندە تاتۋلاساتىن بۇل ساحنانىڭ اسەرى، ەموسيونالدىق قۋاتى كۇشتى. وسى تۇستا ميۋزيكل حورمەيسترلەرىنىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋ شارت. بەلگىلى حورمەيستەر ع.بەرەكەشوۆ، ارىپتەستەرى ا.بەركىنوۆا، ا.اقايەۆالار اكتەرلەر داۋسىمەن بارىنشا جۇمىس جاساعانى كورىنىپ تۇر. كوپتەگەن پارتيتۋرالاردىڭ ورىندالۋ مادەنيەتى جوعارى، اندەردىڭ مۋزىكالىق ورنەكتىلىگى، بيىك نوتانى الۋى جاعىنان اقاۋ كەم.
ميۋزيكل بولعان سوڭ، ارينە، ءتورت اياعىنان تەڭ باسقان جورعاشا تايپالىپ تۇرۋى شارت. شامامەن ەلۋ شاقتى جاس اكتەر بار كۇش-جىگەرىن، قۋاتىن سالا جۇمىس جاساعان قويىلىمعا قاتىسۋعا وزگە تەاترلاردان بەلگىلى ساحناگەرلەر شاقىرىلىپتى. ءبىز كورگەن قويىلىمدا ءسۇت انا رولىنە شىققان بەلگىلى اكتريسا ا.بەرمۇحامبەتوۆانىڭ مۋزىكالىق تا، پلاستيكالىق تا، ءسوز قۇدىرەتى جاعىنان ۇلكەن شەبەرلىك تانىتقانىن بولە-جارا اتاعىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار، لورەنسو اكەي رولىندەگى س.قامييەۆ تە وتە مازمۇندى ءرول جاسادى. بىزدىڭشە، بۇل وتە جاقسى تاجىريبە. الداعى ۋاقىتتا جاستاردىڭ شەبەرلىگى شىڭدالا، قويىلىم جارقىراي تۇسەرى انىق. بۇل تۇستا ينتوناسيا مەن مۋزىكادا ەرەكشە تازالىققا جەتۋدى جانە مۇمكىن وتە نازىك ميكروفوندارمەن وتە نازىك جۇمىس جاساۋ جاعىن ەسكەرۋ كەرەك سياقتى.
ميۋزيكلدى دايىنداعان ۇلكەن شىعارماشىلىق توپتىڭ باسىندا، ارينە، قويۋشى-رەجيسسەر تۇر. بۇگىنگى قازاق رەجيسسۋراسى كەيىنگى بۋىنىنىڭ تالانتتى وكىلى، قويىلىمدارىندا قاشاندا اۋقىمدى وي ايتىپ، كوركەمدىك جيناقتاۋلارعا شىعاتىن، ۇشقىر دا سەرگەك ازامات ا.ماەميروۆتىڭ سپەكتاكلى – ورىمدەي ەكى جاستىڭ كىرشىكسىز دە ادال ماحابباتى تۋرالى اڭىز عانا ەمەس، جىلدان-جىلعا سوزىلعان بايانسىز جاۋلاستىقپەن ۇرپاعىنىڭ تۇبىنە جەتىپ، بولاشاعىنا بالتا شاۋىپ وتىرعان سورلى قوعام تۋرالى دا كوركەم بايان بولىپ شىققان. ميۋزيكل، بىزدىڭشە، ءدىني، ناسىلدىك جاۋلاستىق توقتاماي وتىرعان بۇگىنگى الەم تۋرالى دا وي تاستايدى جانە ءبىر ەسەپتەن، وسىنىسىمەن دە باعالى.
ميۋزيكلدىڭ العاشقى قويىلىمىن كورگەندە، تۇيگەن ويلارىمىز وسىنداي. قويىلىمدى فەستيۆالدىڭ قازىلار القاسى دا جوعارى باعالادى. فرانسيادان ارنايى ۇشىپ كەلىپ، كەلەسى قويىلىمىن كورگەن اۆتور ج. پرەسگۋرۆيك، ەباق پەن باق-تاعى پىكىرىنە قاراعاندا، جاس تەاتردىڭ ونەرىنە اسا ريزا بولىپ، ءوزى كورگەن سپەكتاكلدەردىڭ ۇزدىگى دەپ تانىپتى.
«رومەو مەن دجۋلەتتا» ميۋزيكلى ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ، دەمەك، مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق كورمەگە دايىنداعان ارنايى جوباسى ەكەنىن ءسوز باسىندا ايتتىق. مۇنداي ارناي جوبالار، ارينە، ۇلكەن قارجىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. جۇمسالعان شىعىن، توگىلگەن ماڭداي تەر اقتالدى دەۋگە بولادى. ەكسپو-2017 تۇسىندا قازاق ونەرى جاڭا كەڭىستىككە شىقتى. بۇل – بۇكىل قازاق ساحنا ونەرىنىڭ قۋانىشى. قويۋشى-رەجيسسەردىڭ ايتۋىنشا، «رومەو مەن دجۋلەتتا» الداعى ۋاقىتتاردا الماتىدا جانە وبلىس ورتالىقتارىندا دا كورسەتىلمەكشى. ەندەشە، الماتىلىق كورەرمەندەردىڭ بۇل ميۋزيكلدى تاماشالايتىن كۇنى الىس ەمەس.
«اساۋعا – تۇساۋ»
ۋ.شەكسپير، اۋدارعان م.اۋەزوۆ. استانا جاستار تەاترى. قويۋشى-رەجيسسەر ن.جاقىپباي.
پرەمەراسى 2013 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وتكەن «اساۋعا-تۇساۋ» بىرنەشە رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق فەستيۆالداردا كورسەتىلىپ، بارىنەن دە جۇلدە العان، جۇرتشىلىق ءسۇيىپ كورەتىن سپەكتاكل. قازاق ساحناسىندا وزگەشە سيپاتتا شىققان بۇل كلاسسيكالىق كومەديا، ءبىر ەسەپتەن جاستار تەاترىنىڭ ۆيزيتتىك كارتوچكاسى، تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى ن.جاقىپبايدىڭ شىعارماشىلىق قولتاڭباسىن ايقىندايتىن قويىلىمدارىنىڭ ءبىرى. ۇلتتىق تەاتر تاريحىندا ساحنا پوەتيكاسىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، درامالىق سپەكتاكلدە پلاستيكانى ەركىن ۇيلەستىرە وي ايتۋ، بىزدىڭشە، شىعارماشىلىعى ءالى ويداعىداي زەرتتەلىپ، رۋحاني اينالىمعا تولىق تۇسپەي دۇنيە سالىپ كەتكەن ۇلكەن رەجيسسەر ە.ورازىمبەتوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ باستى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇل تۇستا رەجيسسەردىڭ 80-جىلداردىڭ سوڭىندا ع.مۇسىرەپوۆ تەاترىندا قويعان شەكسپيردىڭ «دۋالى تۇنگى دۋمان» كومەدياسىن ەسكە الۋعا بولادى. ال قازاق ۇلتتىق رەجيسسۋراسىنىڭ بۇگىنگى كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى ن.جاقىپباي اعا ارىپتەسىنىڭ رۋحاني-كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن وزگەشە جازىقتىقتا جالعاستىرىپ، اياسىن كەڭەيتە تۇسكەندەي.
كوپتەگەن ەكسپەريمەنتتەرگە بارىپ، العاشىندا ت.ءجۇرگەنوۆ اكادەمياسى جانىنان «مەن» تەاترىن قۇرىپ، 1997 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق فەستيۆالدا «كوكسەرەك» اڭگىمەسى بويىنشا قويعان سپەكتاكلىمەن كوزگە تۇسكەن جاقىپباي بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەرىن ەشقاشان توقتاتقان ەمەس-تى. ماقساتكەر سۋرەتكەر اقىرى ءوز ويىنداعى تەاترىن قۇردى. كلاسسيكالىق دراما تەاترلاردا سوزگە ەرەكشە سالماق بەرەتىن الدەبىر «اۋىرلىقتان كەتىپ»، ساحنادا پلاستيكانى سوزبەن «تەڭ قۇقىقتاس» كومپونەنت ەتىپ ورنىقتىردى.
«اساۋعا-تۇساۋدا» اكتەرلەر قيمىل-قوزعالىسىنىڭ ەركىندىگى، ەكسەنتريكا – درامالىق پلاستيكانىڭ بيىگى. ءبىر ءسات ساحنادا ەرسىلى-قارسىلى، بەي-بەرەكەت جۇگىرەتىندەي، ەندى ءبىر ءسات دورەكىلىككە بوي الدىراتىنداي كورىنەتىن اكتەرلەردىڭ ويىنى بىرتە-بىرتە گارمونياسىن تاۋىپ، ماعىنالى پلاستيكا، ماعىنالى ءسوز، ۇشقىر ءازىل-قالجىڭ، ادەمى مۋزىكا تابيعي ۇيلەسىمىن تابادى. پەترۋچيو-ا.احمەتوۆ پەن كاتارينا-ا.راحيپوۆا تايتالاسى، پەترۋچيونىڭ تىم اساۋ كاتارينانى «باس ءبىلدىرۋ» حيكاياسىنداعى نەبىر تريۋكتەر قويىلىمنىڭ بۇگىنگىلىك كونتەكسىنە باستايدى. وزگە كەيىپكەرلەرىنىڭ دە تراكتوۆكالارى سونى شىققان «اساۋعا-تۇساۋدىڭ» جاڭاشا ساحنالىق وقىلىمىنا فەستيۆالدىڭ قازىلار القاسى دا ەرەكشە نازار اۋداردى.
ت.ميلكوۆسكي، پولشا ءىاست ءبولىمىنىڭ پرەزيدەنتى، ادەبيەت جانە تەاتر سىنشىسى: – سپەكتاكل تۇنىپ تۇرعان ەنەرگيا. «اساۋعا-تۇساۋدىڭ» بي مەن مۋزىكاعا قۇرىلعان ينسەنيروۆكاسىن كاناداداعى (ستراتفورد) شەكسپير فەستيۆالىندە كورگەن ەدىم. جاستار تەاترىنىڭ فەمينيستىك يدەياسى ايقىن بۇل قويىلىمى شەكسپيردىڭ قاشاندا زاماناۋي ەكەنىن تانىتادى.
م.كريستيان سيرەجول سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ونەرتانۋ دوكتورى: – سپەكتاكلدە ساحنالىق قۋات پەن كونتراستاردىڭ مول ەكەنىنە قاتتى، مۋزىكانىڭ كوپتىگىنە ەپتەپ تاڭ قالدىم. فەمينيستىك ينتەرپرەتاسيا دەگەنگە قوسىلۋعا بولادى. قويىلىم بي، اكروباتيكا، ەنەرگياسىمەن باۋرايدى.
ي.يسرافيلوۆ، ءازىربايجان مەملەكەتتىك ۇلتتىق اكادەميالىق تەاترىنىڭ ديرەكتورى، ونەرتانۋشى، پروفەسسور: –شەكسپير ءار ءتۇرلى پوەتيكادا قويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اۆتور. شىندىعىندا دا اكتەرلەر وراسان ەنەرگيا جۇمسادى. قويىلىمدا ويدان شىعارىلعان ساتتەر مەن جۇگىرىس كوپتەۋ كورىندى. ۆاحتانگوۆتىڭ، تەاتر قۋانىش سىيلاۋى كەرەك دەيتىن پىكىرى بار. قويىلىم كورەرمەنىنە قۋانىش سىيلايدى. كەشەگى سپەكتاكلمەن تۋىستاس (ءسوز «رومەو مەن دجۋلەتتا» ميۋزيكلى تۋرالى – ءاب). قازاق تەاترى وتە تالانتتى جاستار تاربيەلەپ وتىرعانى قۋانىش. ماحابباتتى، ادامگەرشىلىكتى پاش ەتەتىن قويىلىمدى سەزىممەن قابىلداۋ كەرەك.
لاشا چحارتيشۆيلي، ي.چاۆچاۆادزە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاماناۋي گرۋزيا تەاترلارىن زەرتتەۋ ورتالىعى ديرەكتورى، ونەرتانۋ دوكتورى: – تەاتردا جاستار بار، رەسۋرس بار، موتيۆاسيا بار. مەنىڭشە، شەكسپيردى زاماناۋي تاسىلدە قويۋدىڭ جاقسى ءبىر ۇلگىسى. ۇجىمعا شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىن.
«بەيبارىس سۇلتان»
ر.وتاربايەۆ. تاريحي دراما. م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى. قويۋشى-رەجيسسەرى يۋ.حانينگا-بەكنازار.
دۇنيەجىزىلىك فەستيۆال جۇمىسىنا قاتىسۋمەن قاتار، استاناداعى گاسترولى وسى قويىلىممەن اشىلعان قارا شاڭىراق تەاتر بۇل كۇندەرى قارقىندى جۇمىس جاساپ، جاستار تەاترىندا جەتى سپەكتاكلىن كورسەتتى. وسى كەزەڭدە ەلوردادا مادەني شارالاردىڭ كوپ بولعانىنا قاراماستان، گاسترولدىك ساپارىن تابىستى وتكىزدى. ال پرەمەراسى 2013 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا وتكەن «بەيبارىس سۇلتان» – جۇرتشىلىق ءسۇيىپ كورەتىن سپەكتاكل. اۋەزوۆتىكتەردىڭ كوركەم ينتەرپرەتاسياسىندا بەكزاتتىق، ادامگەرشىلىك پەن نامىستىڭ، تۋعان ەلگە دەگەن الاپات ساعىنىشتىڭ ءافساناسى، وتانسۇيگىشتىڭ، ءپاتريوتيزمنىڭ ۇلگىسىندەي بولىپ ورنەكتەلگەن قويىلىم بۇعان دەيىن دە بەلارۋcسيا مەن تۇركياداعى حالىقارالىق فەستيۆالدارعا قاتىسىپ جۇلدەلى ورالعان. ءافسانا دەيتىنىمىز – بۇل قويىلىمدا بەيبارىس ءوزى گۇلدەنتىپ، ءوزى داۋىرلەتكەن مىسىر ەلىندە قاستاندىق پەن قىزعانىشتىڭ قۇربانى بولمايدى، تاقتى دا، ءتاجدى دە تارك ەتىپ، بارىنەن باز كەشىپ، تۋعان دالاسىنا، اق جايىعىنا بەت تۇزەيدى.
بەيبارىس – تالانتتى دا تارتىمدى اكتەر، جاستاردىڭ كۋميرى ازامات سۇراپباي. ونىڭ كەيىپكەرى كوركەم، بەكزات، يماندى، اسا نامىسقوي. كينورەجيسسەر ب.مانسۇروۆتىڭ فيلمىندەگى اتاقتى اكتەر ن.ءجانتوريننىڭ ويشىل، فيلوسوف، جەتى ولشەپ، ءبىر كەسەتىن ستراتەگ بەيبارىسىنا مۇلدەم ۇقسامايدى. سپەكتاكلدەگى اكتەر ا.سۇراپباي – بەيبارىس تا ستراتەگ، ءبىراق، ۇشقىر، تۇلا بويى تۇنعان وت-جىگەر، ءورشىل رۋح يەسى. ول قانداي دا جاۋىزدىقتىڭ زاۋالى بولاتىنىنا سەنەدى، ادام بوپ عۇمىر كەشۋ ءپالساپاسىن بارىنەن دە بيىك قويادى. ۇنەمى قيمىل-قارەكەتتە كورىنەتىن اكتەر ءوز كەيىپكەرىنە سپەكتاكلدىڭ جالپى اتموسفەراسىنا ساي ىرعاقپەن ءومىر كەشتىرەدى. ال، بەيبارىستىڭ قاندىكويلەك دوس-جولداس، قيىن جولداعى سەرىكتەستەرى قۇتىز – ا.شاياحمەتوۆ پەن قالاۋىن – ە.دايىروۆ العاشقى ساحنادا باۋىرلاستىق سەرتىندە قانداي شىنايى بولسا، تاق ءۇشىن تايتالاستارىندا دا سونداي تابيعي. وسى ۇشەۋىن قۇل بازارىندا ساۋداگەرمەن (ن.ءابىلوۆ) ساتىپ الىپ، بۇكىل ينتريگانى وربىتەتىن باس ءۋازىر حۋان ءپىراداردىڭ شىن بەت-بەينەسىن بەلگىلى شەبەر ب.تۇرىس قارىننان ماي سىققانداي ەتىپ بىرتىندەپ اشسا،شاح (ب.قاپتاعاي)، فاتيما (ش.جانىسبەكوۆا)، ايبەك (ج.بايسالبەكوۆ) سارايداعى اشىق تا، استارلى دا تارتىستاردا كورىنەدى.
قويىلىمدا جوعارى كەرنەۋلى ەموسيونالدىلىق، الدەبىر رومانتيكالىق ليريزم بار. ول، اسىرەسە، بەيبارىس پەن قۇتىز، قالاۋىن؛ بەيبارىس پەن جارى ءتاجىباقىت (ز.كارمەنوۆا) عاشىعى پۇلجەتپەس (س.باقايەۆا) جانە اناسىمەن (ش.اسقاروۆا) كورىنىستەردە سەزىلەدى. ساحنالىق قيمىل-قارەكەت جارىق پارتيتۋراسىمەن ەرەكشە جانداناتىن قويىلىم سەنوگرافياسىندا بوس ساحنا بىردە كوبىگىن شاشقان اقجايىق، بىردە مىسىر سۇلتاندارىنىڭ سارايى، بىردە سوعىس دالاسى بولىپ وزگەرىپ وتىراتىن (قويۋشى-سۋرەتشى ە.تۇياقوۆ)، ستيليزاسيالانعان كوستيۋمدەرى (ل.ۆوزجەنيكوۆا) كەلىسكەن سپەكتاكلدىڭ پلاستيكالىق شەشىمدەرى (گ.مۇحامەدجانوۆا) ساحنالىق سايىستارى (ءا.بايلين) جانە سول كەزەڭ رۋحىن بەرەتىن مۋزىكامەن (ە.قۇسايىنوۆ، «تۇران» توبى) ايشىقتالعان. قالىڭ كورەرمەن، اسىرەسە، جاستار ءسۇيىپ كورەتىن «بەيبارىس سۇلتان» شەتەلدىك تەاتر ماماندارى تاراپىنان جاقسى باعالاندى.
ت.ميلكوۆسكي ( پولشا): – قويىلىمدارىڭىز ءۇشىن تەاتر ۇجىمىنا راحمەت. ماعان ءبارى تۇسىنىكتى بولدى، سپەكتاكل رومانتيكالىق تەاترى داستۇرىندە قويىلىپتى. بەيبارىس تاعدىرىن بيىك رۋحتا بەرەدى. كوز الدىمداعى جاندى كارتينالاردان سول زاماندا بولعانداي اسەر الدىم. اكتەرلەردىڭ ەموسيونالدى ويىنى كورەرمەندەرگە دە اسەر ەتىپ، زال مەن ساحنانىڭ بايلانىسى، تۇسىنىستىگى ايقىن سەزىلىپ وتىردى. ساحنا ونەرىندە مۇنداي بايلانىستىڭ ماڭىزى ۇلكەن.
م.كريستيان سيرەجول (فرانسيا): – بۇل قويىلىماكادەميالىق تەاتر وزىندىك باعىتىندا، ءوز داستۇرىندە دامىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ماعان، ءبىراق، سپەكتاكلدەگى پاتريوتيزم تاقىرىبى تۇسىنىكسىز، سوندىقتان دا قابىلداۋىم قيىن بولدى.
ي.يسرافيلوۆ (ءازىربايجان): – قازاق جانە ءازىربايجان تەاترلارىنىڭ پوەتيكاسىندا تۋىستىق بولعاندىقتان، بۇل سپەكتاكلدىڭ يدەياسى، كوتەرەر جۇگى ماعان جاقسى تۇسىنىكتى. وتە قىزعىلىقتى قويىلىم. كەز-كەلگەن قويىلىم نە، نەگە، قالاي دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرە ءبىلۋى كەرەك. سپەكتاكلدەن وسى ساۋالدارعا جاۋاپ تاباسىز، –دەي كەلە جاس اكتەرلەرگە تىم قاتتى دەكلاماسيا جاساۋدان اباي بولۋى كەرەكتىگىن ەسكە سالىپ، م.اۋەزوۆ تەاترىنا شىعارماشىلىق تابىستار تىلەدى.
«پۇتقا تابىنۋشىلار»
ا.يابلونسكايا. م.گوركيي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترى. قويۋشى-رەجيسسەرى ي.ۆايتكۋس.
«جاڭا دراما» اعىمىنىڭ اسا تالانتتى وكىلى، ا.يابلونسكايانىڭ «پۇتقا تابىنۋشىلار» پەساسى بويىنشا كورنەكتى ليتۆالىق رەجيسسەر ي.ۆايتكۋس قويعان سپەكتاكلىن م.گوركيي اتىنداعى تەاتر نەگىزگى باعدارلامادان تىس كورسەتتى. وسى شىعارماسى ءۇشىن «يسكۋسستۆو كينو» جۋرنالىنىڭ جۇلدەسىن الۋعا ماسكەۋگە ۇشىپ بارعاندا دومودەدوۆو اۋەجايىندا بولعان لاڭكەستىك ارەكەتتەن قازا تاپقان تالانتتى جاستىڭ بۇل شىعارماسىن رەجيسسەر بۇدان بۇرىن ليتۆا ورىس دراما تەاترىندا ساحنالاپتى. ول قويىلىمى جاقسى رەزونانس العان ي.ۆايتكۋستىڭ «استانادا جاڭا، مينيماليستىك قويىلىم جاساپ كورۋگە بەل بايلاعان» ەكسپەريمەنتى دە اسا ءساتتى. ءپالساپالىق قۋاتى مىقتى، كورەرمەنىن بەي-جاي قالدىرمايتىن قويىلىم تەاتر رەپەرتۋارىندا ءۇش جىلدان بەرى تابىسپەن ءجۇرىپ جاتىر، بىرنەشە حالىقارالىق فەستيۆالدە كورسەتىلىپ، جوعارى باعا العان.
«پۇتقا تابىنۋشىلار» – تىرشىلىگىنىڭ كەتەۋى كەتكەن ءبىر وتباسىنىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن اسا كوركەم پسيحولوگيالىق دراما. اسا كوركەم بولاتىنى – ەڭ الدىمەن، ادەبي ماتەريال مىقتى، سودان كەيىن رەجيسسۋرا مەن ينتەللەكتۋالدى اكتەرلىك ويىن مىقتى. تەاتردىڭ كاتارسيستىك قۇدىرەتىن سەزىندىرەتىن قويىلىم.
جالعىز قىزدارىنا دا، بىر-بىرىنە دە جىلۋى جوق، ويتكەنى، ەكى الەمدە ءومىر كەشەتىن انا (اكتريسا و.بويكو) مەن اكە (ا.لۋكاشيەۆيچ)؛ كەزىندە كۇناسىن جۋامىن دەپ، سابيىنە دە قارايلاماستان ءدىنباسىنىڭ اقىلىمەن كوپتەگەن جىل بويى موناستىردان موناستىر كەزىپ، ەندى ورالىپ، بالالارىن حريستيانشىلدىققا تارتپاققا ۇمتىلىپ باعاتىن ۇلكەن شەشە (ن.ماتۆەيەۆا). ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن جاس ۇستازىمەن (ر.چەحونادسكيي) بىرگە بولسا عانا كوڭىلىندە كۇن ورنايتىن، عاشىعىنان ەندى كەزدەسپەيتىنىن ەستىگەن سوڭ ومىرمەن قوشتاسپاققا ارەكەتتەنەتىن كريستينا (پ.حارلاموۆا). قويىلىم اتموسفەراسىن وسى ءبىر سۇمدىق وقيعاعا دەيىن جانە كەيىن دەپ ەكىگە بولۋگە بولادى. ءبىر وتباسىندا تۇراتىن، ءبىراق، بىر-بىرىنە جات كەيىپكەرلەردى اقىرىندا قايعى بىرىكتىرەدى – كريستينانى قايتسەك امان الىپ قالامىز دەپ جانتالاسقان ولار ءوز ومىرلەرىن زەردەلەۋگە بەت بۇرىپ، جان دۇنيەلەرى كاتارسيستەن وتە باستايدى.
قويىلىمنىڭ فورماسى اكتەرلەردەن اسقان شەبەرلىكتى، كەيىپكەرىنىڭ ومىرىمەن ەكى ءجۇز پايىز بىرەگەيلەنىپ كەتۋدى تالاپ ەتەدى. ويتكەنى، قاي سپەكتاكلىندە دە اۋقىمدى وي ايتاتىن ۆايتكۋس اكتەرلەرگە وسىنداي تالاپ قويعان – ادەتتە اكتەر اتاۋلى جۇگىنۋگە دايىن تۇراتىن فيزيكالىق قيمىل-قارەكەتتەرگە (قول سەرمەۋ، ارلى-بەرلى ءجۇرۋ، جۇگىرۋ،ت.ب.) مۇمكىندىك بەرمەگەن. تۇكپىردە جالعىز شامنىڭ ءالسىز جارىعى بار قاپ-قارا دەكوراسيالى ساحنادا (قويۋشى-سۋرەتشى ق.ماقسۇتوۆ) قاپ-قارا كيىنگەن بەس-التى ادام. ءبىر قاتارمەن بىرىنە جاپسىرىلا قويىلعان ورىندىقتاردا تىرپ ەتپەي وتىر. ءار كەيىپكەردى زال تۇكپىرىنەن تۇسكەن جارىق ءىرى پلانعا شىعارعاندا، كوزىن جۇمعان كۇيى مونولوگىن باستايدى. جەكە-جەكە بۇل مونولوگتار بىرتە-بىرتە قايشىلىقتى، تارتىستى ديالوگتارعا اينالادى. كەيىپكەرىنىڭ بۇكىل كوڭىل-كۇيىن، تۇتاستاي ءومىرىن ورىندىقتىڭ ۇستىندە تىرپ ەتپەي وتىرىپ كەشىپ شىعاتىن اكتەرلەردىڭ شەبەرلىگى كەرەمەت! ساحنادا ءسوز سالتانات قۇرادى! پسيحولوگيالىق، ءتىپتى، دۇنيەتانىمدىق نەبىر تارتىستار داۋىستىڭ رەڭكىمەن، ەموسيامەن بەرىلەدى. بۇل كوركەم سپەكتاكل بۇگىنگى تاڭدا ءسوز تەاترىنىڭ كۇنى ءوتىپ بارادى، كورەرمەندەر قۇلاش-قۇلاش مونولوگتاردى تىڭداپ وتىرۋعا قۇلقى جوق دەگەن پىكىرلەردىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى. قۇلاش-قۇلاش مونولوگتارى جەتكىلىكتى، ەكى ساعاتقا جۋىق جۇرەتىن قويىلىمدى كورەرمەن ساحنادان كوز الماستان دەمىن ىشكە تارتا وتىرىپ كورىپ شىعادى.
سپەكتاكل سەنىم تۋرالى، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق تۋرالى. «پۇتقا تابىنۋشىلار»، بىزدىڭشە، پەسادا جانە سپەكتاكلدە، ءبىر ەسەپتەن، ءوزىنىڭ ەرگەجەي سەنىمىنە «تابىنعان» كەيىپكەرلەر. ولار رۋحاني تازارۋ-جاڭارۋدىڭ قيىن جولىنان وتەدى. ەڭ الدىمەن، جاقىنىڭنىڭ جانىنا جالاۋ بولا الماساڭ – وزگەگە جاقسىلىق جاساي المايسىڭ. يماندىلىق ادامنىڭ جۇرەگىندە، دەيدى سپەكتاكل. ادامدا، سەنىمىنىڭ كۇيرەۋى دە، سونداي-اق، ادام بالاسىنىڭ جالعان، كوزسىز سەنىم جەتەگىندە كەتۋى دە ءقاۋىپتى ەكەنىن العا تارتادى. ۇعىمىمىزدا، قانداي دا كوركەم شىعارما ءوز زامانىنىڭ، قوعامىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنە ءۇن قاتۋى كەرەك. بۇل قويىلىم حريستياندىق سەنىم تۋرالى عانا ەمەس، بۇگىنگى تاڭدا ادامزات بالاسى بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان كوزسىز ءدىني فاناتيزم احۋالى جانە ونىڭ سەبەپتەرى تۋرالى دا استارلى وي ايتادى. بۇل بۇگىنگى قازاق قوعامى ءۇشىن دە وزەكتى ماسەلە – جالعان ءدىني سەنىمگە بوي الدىرىپ، اتا-انا، تۋعان ورتاسىنان، ءتىپتى، ۇلتىنان بەزىنەتىندەر وتباسىندا سۇيىسپەنشىلىك، جىلۋ كورمەگەن، رۋحاني تىرەگى از جاستار قاتارىنان شىعاتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر…
جالپى، ەلىمىزدەگى ورىس تەاترلارىنىڭ ىشىندە وسى ۇجىم رەسپۋبليكا ومىرىنە قاتىستىلىعىن، تاۋەلسىز قازاقستان ەلىنىڭ تەاترى ەكەنىن جاقسى پروەكسيالايتىنىن، سوڭعى جىلدارى قازاق دراماتۋرگياسىنان بىرنەشە سپەكتاكل قويعانىن ايتۋىمىز كەرەك. بۇل تەاتر باسشىلىعىنىڭ، اسىرەسە، ديرەكتورى ە.حاسەنوۆتىڭ شىعارماشىلىقتى ۇيىمداستىرۋداعى قاجىرلى ەڭبەگى، ستراتەگيالىق ساياساتىنىڭ جەمىسى دە بولسا كەرەك. سپەكتاكلگە حالىقارالىق قازىلار القاسى وتە جوعارى باعا بەردى.
گ.پرياحين، جازۋشى، اكادەميك، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى (رەسەي): – ا.يابلونسكايانىڭ وسى پەساسىن كوپتەگەن تەاتر قويدى. بۇل – مەن كورگەن سپەكتاكلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى، اننا تۋرالى رەكۆيەم. اكتەرلەر مىقتى درامالىق ماتەريالداعى پودتەكستەردى اشىپ، بار جان-تانىمەن وينايدى. دۇمشە دىنشىلدىك رۋحاني كەڭىستىگى بوس ادامنىڭ ساناسىن جاۋلايدى، ال، بيىك ادەبيەت ادام بالاسىن جاماندىقتان اراشالايدى، ىزگىلىك، جاقسىلىق جولىندا بىرىكتەرەدى. سىزدەر سپەكتاكلدەرىڭىزبەن وسىنى ايتتىڭىزدار.
ت.ميلكوۆسكي ( پولشا): – مىقتى قويىلعان سپەكتاكل. مازمۇن مەن فورما كەلىستى ۇيلەسىمىن تاپقان. كورەرمەنگە بەرەتىن ءيمپۋلسى مىقتى. ساحناداعى احۋالداردى كەيىپكەرلەرمەن بىرگە باستان وتكەرگەندەي كۇيىنىپ-سۇيىندىك. سىزدەرگە ۇلكەن راحمەت. بۇل قويىلىم مەن ءۇشىن فەستيۆالدىڭ جارقىن ەستەلىگى بولادى.
ي.يسرافيلوۆ (ءازىربايجان): – ءدىني سەنىم-نانىم ماسەلەسىن ادامگەرشىلىكپەن بايلانىستىرا قاراستىراتىن قويىلىم تەرەڭ ويعا قالدىرادى. اسا وزەكتى ماسەلەدە تەاتر كورەرمەنگە نە ايتۋ كەرەك، ولارمەن نە تۋرالى سويلەسۋى كەرەك دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرەدى. بۇكىل وي-يدەيا ءسوز ارقىلى بەرىلەدى. اكتەرلەردىڭ تەحنيكاسى، انسامبلدىك ويىنى اسقان ىرزالىق تۋدىرادى.
م.كريستيان سيرەجول (فرانسيا): – كەرەمەت سپەكتاكل، بۇگىنگى ورىس قوعامىنداعى كۇردەلى جانە قايشىلىقتى جايتتاردى، ءدىننىڭ قوعامعا اسەرىن باتىل قوزعاعان پەسا وتە قىزعىلىقتى. سىزدەر وسىنىڭ ءبارىن سوزبەن، ميميكامەن جەتكىزدىڭىزدەر. سپەكتاكل قارقىندىلىعى، قۋاتى بيىك كاسىبي دەڭگەيلەرىڭىزدى تانىتادى.
لاشا چحارتيشۆيلي (گرۋزيا): – شىندىعىندا دا اسەرى وتە مىقتى سپەكتاكل.ءبىراق، ادەبي نەگىزى مىقتى دەگەنگە كەلىسە المايمىن. ويتكەنى، باستالۋى، دامۋى، شارىقتاۋ شەگى مەن شەشىمى بار دراماتۋرگياعا ەمەس، ساحنالىق ماتىنگە قۇرىلعان. بۇل – بۇگىنگى تەاترلار شىعارماشىلىعىندا مىقتاپ ورىن العان ءتاسىل. قويىلىم – فەستيۆالدىڭ ۇلكەن تابىسى.
«كلاسسيكانى، قازاقتىڭ كوركەم پروزاسىن باعالاڭىزدار!»
«قورعانسىزدىڭ كۇنى»
م.اۋەزوۆ. ق.قۋانىشبايەۆ اتىنداعى اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترى. ينسەنيروۆكا اۆتورى جانە رەجيسسەر ءا.ورازبەكوۆ.
ەلىمىزدە وتكىزىلگەن العاشقى دۇنيەجۇزىلىك تەاتر فەستيۆالى باعدارلاماسىندا قازاق الەمىنىڭ كوسموسى م.اۋەزوۆ تۋىندىسىنىڭ بولۋى كونسەپتۋالدى تۇرعىدان وتە جاراسار ەدى. ءىس جۇزىندە وسىلاي بولدى دا، ونەر مەرەكەسىندە استاناداعى ق.قۋانىشبايەۆ اتىنداعى تەاتردىڭ م.اۋەزوۆتىڭ كلاسسيكالىق «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسى بويىنشا رەجيسسەر ءا.ورازبەكوۆ قويعان سپەكتاكلى كورسەتىلدى. جالپى، شىعارماشىلىعىندا رۋحاني ىزدەنىستەرى مول وسى رەجيسسەردىڭ م.اۋەزوۆ الەمىنە ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ۇلى سۋرەتكەر كوسموسىنا ۇڭىلەتىن ول سوڭعى التى-جەتى جىل كولەمىندە «اباي»، «ايمان-شولپان»، «تاڭعى جاڭعىرىقتى» («قاراش-قاراش وقيعاسى» بويىنشا ساحنالىق جەلىسىن جازعان ق.ىسقاق) ساحنالادى. ال سوڭعى ەڭبەگى – «قورعانسىزدىڭ كۇنى». جانە بۇل رەجيسسەردىڭ اڭگىمەگە ەكىنشى رەت ورالۋى. ساحنالىق نۇسقاسىن ءوزى جازىپ، ءوز پودتەكستەرىن بەلگىلى اقىن س.اقسۇڭقار ۇلى جىرلارى ارقىلى جەتكىزىلگەن قويىلىمى العاش رەت وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن قاراعاندى وبلىستىق س.سەيفۋللين اتىنداعى تەاتردا شىعىپ ەدى.
م.اۋەزوۆتىڭ نەبارى جيىرما ءتورت جاسىندا جازعان العاشقى كلاسسيكالىق اڭگىمەسىنىڭ سيۋجەتى بارشاعا بەلگىلى. سپەكتاكل دەگەنىمىز، ءوز الدىنا جەكە كوركەم شىعارما بولعاندىقتان، رەجيسسەر قانداي دا كلاسسيكالىق شىعارمانى ساحنادا كورسەتۋ ءۇشىن عانا قويماسا كەرەك. جاڭا قويىلىمىندا رەجيسسەر ءا.ورازبەكوۆ تە كەزىندە ۇلى سۋرەتكەردى مازالاعان وزەكتى ماسەلەلەر نەگىزىندە ءوزى ءۇشىن، بۇگىنگى قوعام ءۇشىن اسا وزەكتى دەگەن كۇردەلى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەيدى. سوندىقتان دا بالكىم، پرولوگتا سيمۆولدىق بەينەلەر جارىق (ج.وسپانوۆ) پەن تۇنەكتى (و.جاقىپبەك) كورەمىز جانە ول ەكەۋىنىڭ بىتىسپەس تارتىس-تايتالاسى سپەكتاكلدىڭ باستان-اياق لەيتموتيۆى سىڭايلى. بۇل رەتتە كيمىل-قوزعالىس پلاستيكاسىن ءرول ماعىناسىنا سايكەستەندىرە بىلەتىن اكتەرلەر بەلگىلى اقىن س.اقسۇڭقار ۇلىنىڭ جالىندى جىرلارىمەن ورىلگەن تارتىس-ايتىس پافوسىن دا كوركەم جەتكىزەدى. جالپى، شەشىمدەرى بەينەلى قويىلىمدا ۇيگە ۇيا سالعان قارلىعاش، ساحنا ءتورىن تۇتاس جاۋىپ تۇرعان جىرىم-جىرىم سۇرقاي جۇقا ماتا، كوكتەن ءتۇسىپ تۇرعانداي ساتى-باسپالداق، ەكى پارلى دوڭگەلەك (ءومىر دوڭعالاعى – تاعدىر) سىندى ماعىنالىق سيمۆولداردىڭ ايتارى كوپ (قويۋشى-سۋرەتشى ش.ەلەمبايەۆا).
رەجيسسەر «ءماتىن ىشىندەگى ءماتىن» پرينسيپىنەن باس تارتىپ، بۇكىل وقيعانى اشىق الاڭعا شىعارادى. پروزالىق نۇسقادا عازيزانىڭ اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندەگى باقىتتى شاعىن ءبىر ءسات ەسكە الۋى مەن كەمپىردىڭ كەزدەيسوق مەيماندارعا اعىنان جارىلا ايتقان اڭگىمەسى سپەكتاكلدە تولىققاندى كورىنىستەرگە اينالعان ءارى رەجيسسەر تاراپىنان تولىقتىرىلعان. باقىتتى وتباسى (جاقىپ اكە – ە.نۇرىمبەت، كەمپىر – ن.ءتاشىموۆا، كەلىن-ب.ماقسۇتوۆا). ۇيلەرىنە قارلىعاشتىڭ ۇيا سالعانىنا قۋانعان، جاسىنان زەردەلى جاس قىز عازيزانىڭ (ج.يبرايەۆا) جارقىن كۇلكىسى. مۇنىڭ ءبارى الدا كۇتىپ تۇرعان تراگەديانى قويۋلاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بۇل يديلليا تۋىستارى «ادام سياقتى ءبىر مىنەزى، ءبىر ءىسى جوق، جاننان اسقان ءدۇنيقوڭىز» دۇيسەن (ك.نۇرلانوۆ) كەلىپ، زار يلەپ، كومەك سۇراعان ساتتەن باستاپ بۇزىلادى. جاقىپ ابىروي بەرمەس تۋىسقا كومەكتەسىپ، اقىرى ءولىم قۇشقان سوڭ وسى وتباسىنىڭ الەۋمەتتىك ورتادان كورگەن قورلىعى… يمانسىزدىق – جاپ-جاس قىزعا اكەسىندەي ادامنىڭ، حايۋان اقاننىڭ كورسەتكەن وزبىرلىعى، اقىرى عازيزانىڭ ءولىمى…
جالپى، م.اۋەزوۆتىڭ العاشقى كەزەڭ اڭگىمەلەرىندە وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق احۋالى، ۇلتتىق ەتنوپسيحولوگيا جاقسى بەينەلەنسە، قويىلىمدا وسى ناقتى الەۋمەتتىك ورتانىڭ كارتيناسى جاسالعان. جوعارىدا اتالعان دۇيسەن مەن وعان سايما-ساي ايەلى (س.توقمانعالييەۆا)، ءوز ۇپايىن تۇگەندەپ جۇرگەن جارامساق، يمانسىز قالتاي (ق.بۇعىباي) مەن زورلىقشىل حايۋان اقان بولىس (ە.مالايەۆ). جالپى، ايەل بالاسىن كەمسىتۋشىلىك، قورلاۋ. مۇنى قالىپتى جاعداي دەپ قارايتىن جانە كۇشتىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا ابدەن كونگەن كوپشىلىك…
رەجيسسەر ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ماڭگىلىك تايتالاسىن لەيتموتيۆ ەتىپ الادى، سونىمەن قاتار، ادام بالاسىنىڭ ۇنەمى تاڭداۋ الدىندا تۇراتىنىن، بەيسانا قارەكەت جاقسىلىققا اپارمايتىنىن زەردەلەتەدى. مىسالى، كەمپىر دۇيسەننىڭ وپاسىز ادام ەكەنىن بىلە تۇرا تۋىسقاندىق پارىزدى العا تارتىپ، ءوز ۇلىن ونىڭ مالىن قايتارۋعا بارۋعا قوياردا-قويماي كوندىرەدى – بۇل اڭگىمەدە جوق ەپيزود. كوپ نارسە ادامنىڭ نيەتىنە بايلانىستى ەكەنىن ايتادى – سوندىقتان دا سپەكتاكل بويى جارىق جارىق كەيىپكەرمەن (عازيزا)، تۇنەك اقاندارمەن بىرگە جۇرەدى.
جاقسى مەن جاماندى سانالى تۇردە اجىراتىپ، وعان باعا بەرەتىن دەڭگەيگە كوتەرىلمەيىنشە، وزگە احلاقتىق قۇندىلىقتاردى بايىپتاۋ مۇمكىن ەمەس. قويىلىمدا باس كوتەرۋدى بىلمەيتىن، كوڭىلى سوقىر كوپشىلىك – اباي ايتقان توبىر وسىنىڭ كورىنىسى. وكىنىشتىسى – توبىر – قاي زامان، قاي كەزەڭدەگى قانداي دا ءبىر ساياسي قوعامنىڭ، دۇرىسى قۇرىلىمنىڭ باستى قۇرامداس بولىگى… ونەر دەگەنىمىز – شەكسىز ينتەرپرەتاسيالار. بىزدىڭشە، رەجيسسەر الىمبەكوۆتىڭ، سپەكتاكلگە قاتىسقان شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ اۋەزوۆ جاۋھارىن ينتەرپرەتاسيالۋى وسىنداي ويلارعا باستايدى. كلاسسيكانى ۋاقىت بيىگىنەن وقۋ دەگەن وسى بولسا كەرەك. حالىقارالىق قازىلار القاسى «قورعانسىزدىڭ كۇنىنە» جاقسى باعا بەردى.
ءاسانالى ءاشىموۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، قازاقستان تەاترلارى اسسوسياسياسىنىڭ ءتوراعاسى، قازىلار القاسىنىڭ ءتوراعاسى: – «قورعانسىزدىڭ كۇنى» م.اۋەزوۆتىڭ ۇلى شىعارماسى. اۋەزوۆشىعارمالارى تەاتر ءۇشىن اسا باي ماتەريال جانە ۇلى سۋرەتكەر پروزاسىنان جاسالعان ينسەنيروۆكالار اسا ءساتتى بولادى. «قورعانسىزدىڭ كۇنى» ءساتتى شىققان سپەكتاكل. الىمبەك ورازبەكوۆ رۋحاني رەجيسسەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى. قويىلىم رەجيسسۋراسى، اكتەرلەردىڭ ويىنى قىزعىلىقتى. تەك فينال سوزىلىڭقى، ءبىر ەمەس، ءۇش فينال بار، مۇنى ويلانۋ كەرەك. رەسپۋبليكامىزدا تەاتردا دا، كينودا دا جاقسى رەجيسسەرلەر بار، ولار كوركەم ماتەريالدى اسا باي اۋىز ادەبيەتىمىزدەن، اۋقىمى كەڭ، ويى تەرەڭ پروزالىق شىعارمالاردان ىزدەۋ كەرەك. مىسالى، ا.سۇلەيمەنوۆ پەن و.بوكەيدىڭ دراماتۋرگياسىمەن قاتار پروزاسى قانداي! باسقا دا جازۋشىلاردىڭ كوركەم پروزاسىنان ىزدەسەڭىزدەر، كوپ نارسە تاباسىزدار. بۇل بىزدە ءالى يگەرىلمەگەن تىڭ، رەجيسسەرلەرىمىز ويلاناتىن ماسەلە. كلاسسيكانى، قازاقتىڭ كوركەم پروزاسىن باعالاڭىزدار!.. «قورعانسىزدىڭ كۇنى» ءۇشىن رەجيسسەرگە، تەاترعا العىس ايتىپ، شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىن.
م.كريستيان سيرەجول (فرانسيا): – باسىندا جاستارعا ارنالعان، بۇگىنگى كۇننىڭ پروبلەمالارى كوتەرىلەتىن شىعار دەپ ويلادىم. ويتكەنى، ويىن ءستيلى ادەتتەگىدەي، جاستارعا ارنالعانداي كورىندى. سوسىن مەن بۇل پەساعا قاتتى قىزىقتىم. زاماناۋي، كوركەم قويىلىم. بۇل قانداي دراما، رەاليستىك پە الدە سيمۆوليستىك پە دەگەن ساۋال تۋادى. مەنىڭشە، سيمۆوليستىك دراما. قوعامدا ەر ادام مەن ايەلدىڭ ءرولى قانداي؟ بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. درامانىڭ ءوزىن ايتپاعاندا، سپەكتاكلدە نەگىزگى ويىننان تىس كوركەم ويلاۋ جۇيەسى بار. ماعان دوڭگەلەكتى پايدالانۋ وتە قىزىق بولىپ كورىندى. قويىلىمنىڭ سيمۆولدىق سيپاتىنا جاۋاپ بەرىپ تۇر.
لاشا چحارتيشۆيلي (گرۋزيا): – قىزعىلىقتى سپەكتاكل. زورلىق-زومبىلىق، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى سياقتى بۇگىنگى كۇندە دە وتە اكتۋالدى ماسەلەنى كوتەرەدى. رەجيسسۋرا، اكتەرلىك ويىندار، اسىرەسە، تۇنەك رولىندەگى اكتەردىڭ پلاستيكاسى، ويىن مانەرى ۇنادى. ءۇش فينال بار دەگەنگە قوسىلامىن، قايسىسىندا دا قاتتى ايقاس، ءبىراق، كىمنىڭ جەڭىسكە جەتكەنى بەلگىسىز. بۇگىنگى ەۋروپا مەن ازيادا دا وتباسىندا، قوعامدا قاتىگەزدىك كوپ ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. كلاسسيكانى مودەرنيزاسيالاۋ كەرەك، بەرۋ فورماسىن دا. گلوبالدى تاقىرىپ، قىزىق تراكتوۆكا.
ت.ميلكوۆسكي (پولشا): – بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك ادەبيەت پەن تەاتردىڭ تەرەڭ داستۇرلەرىن يگەرۋ كەزەڭى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل قويىلىمدى وسى ارنادا ءسوز ەتۋ كەرەك. ءداستۇرلى فورمادا قويىلعان سپەكتاكل. ماعان كوستيۋمدەر، جالپى، انتۋراج ۇنادى. مۇنداعى ەكى ەلەمەنت – كوككە كەتەتىن ساتى مەن دوڭگەلەك قويىلىمنىڭ باستى كىلتى، باستى ويدى بەرەتىن كود. اكتەرلەردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى، تۇسىنىستىگى بار. ال باستى كەيىپكەر قىزدىڭ ليريكالىق سيپاتى باسىم.
ي.يسرافيلوۆ (ءازىربايجان): – سپەكتاكل ۇنا
پىكىر قالدىرۋ