«ۇلت بولمىسى» جۋرنالىنىڭ «الاش جولى»
ادەبي شىعارماشىلىق بايگەسىنە
پروزا (پوۆەست (حيكايات)، اڭگىمە) جانرى بويىنشا:
بۇركەنشىك ەسىم: سارىباۋىر
سەن بالانى بالا ەكەن دەپ ويلاما،
سەن ولارسىز تويىڭدى دا تويلاما!
باتپىراۋىق ۇشىراتىن بالالار
باي بولادى باقىتقا دا، ويعا دا.
ءا. قايران.
1.مۇقانشىنى ءبارى دە قالا دەيتىن...
اۋدان ورتالىعى مۇقانشىنى اينالاسىنداعى اۋىل ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى قالا دەيتىن. دەسە دەگەندەي-اق ەكەن. كوشەلەرى وقتاي ءتۇزۋ ءارى تاقتايداي تەگىس اسفالت. اتتاپ باسقان سايىن اتاعاشتاي شوشايعان تەمىر قۇدىق. شولدەدىڭ بە، تۇتقاسىن باسىپ تۇر دا، شۇمەگىنەن سارىلداعان تۇپ-تۇنىق، تاستاي سۋدى قىلقىلداتىپ جۇتا بەر. ونى مىسە تۇتپاساڭ، ءار بۇرىش سايىن كەزىگەر دۇكەندەردە گازدالعان ءتاتتى سۋسىن بار. قىرلى ستاقانمەن جۇتىپ سالساڭ، قوس تاناۋىڭنان شىققان جالبىز تەكتەس وتكىر ءيىس مۇرنىڭدى جارا جازدايدى. ايتپەسە، اۋزىڭا سالساڭ، ەرىپ قويا بەرەتىن سۇپ-سۋىق، بالداي ءتاتتى بالمۇزداق ساتىپ جە. ال قارنىڭ اشسا، ءتاتتى توقاش، ءبالىش، سامسا، پىراندىك، پەشەنەي دەگەندەرىڭ دە دۇكەندەردە سامساپ تۇر. اقىسىن تولە دە الىپ جەي بەر. قويشى، ايتەۋىر، قۋ جانىڭا نە قالاساڭ، ءبارى بار...
مۇقانشىعا العاش رەت اياق باسقان ءنۇرادىل ءۇشىن ءبارى قىزىق، ءبارى تاڭسىق. ەندى ءقايتسىن، قىزىلبۇلاقتا مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. اۋىل ورتاسىنداعى جالعىز دۇكەننىڭ اشىلعانىنان جابىق تۇرعانى كوپ. باسقاسىن قايدام، ايتەۋىر باستاۋىشتى بىتىرگەنشە سول دۇكەننەن بىردە-بىر رەت بالمۇزداق پەن ليمونادتىڭ ساتىلعانىن كورمەپتى. سودان با ەكەن، تاڭەرتەڭ اۆتوبۋستان تۇسە سالىسىمەن تاڭسىق تاتتىلەرگە جاۋشا تيگەن. ءبىر ءتاۋىرى بەس جىل بويى وسىندا وقىپ، جارتىلاي مۇقانشىلىق بولىپ ۇلگەرگەن اپكەسى قولىن قاققان جوق. كۇلىپ قويىپ، سۇراعانىن اپەرىپ-اق كەلەدى.
اپكەسى ەكەۋى تۇسكە شەيىن مەكتەپ-ينتەرناتقا دا بارىپ، بارلىق قۇجاتتاردى تاپسىرىپ قايتتى. ءنۇرادىل ەندى 5-سىنىپتان باستاپ وسىندا وقىماق. قىزىلبۇلاقتاعى مەكتەپ 4 جىلدىق قانا. ونى بىتىرگەن بالا وقۋىن نە كوكتەرەكتەن، نە مۇقانشىدان جالعايدى. ماسەلەن، مۇرات اعاسى ءالى كۇنگە دەيىن كوكتەرەكتەگى ينتەرناتتا تۇرىپ وقيدى. كانيكۋل مەن مەرەكە سايىن كەلىپ، كيىمدەرىن بۇتىندەتىپ، كىر-قوڭىن جۋعىزىپ كەتەتىن... مۇرات دەمالىسقا كەلگەن سايىن ءنۇرادىل ونىڭ جانىن قويماي «اعا، ايتشى، ينتەرنات دەگەنىڭ ءوزى قانداي بولادى؟» دەپ سۇرايتىن. اقىر باراتىن جەرى بولعان سوڭ بىلە بەرگىسى كەلەدى عوي باياعى. اعاسى دا ەشقاشان بالسىنگەن ەمەس. بىلگەنىن جىر قىلىپ ايتادى. بىردە ءتىپتى ينتەرناتتى مايىن تامىزىپ تۇرىپ ماقتاعانى سونشا، ءنۇرادىل دەرەۋ اۋىلدى قويىپ، كوكتەرەككە بارىپ وقىعىسى كەلىپ كەتكەن. الايدا اعاسى قىزدى-قىزدىمەن ارتىقتاۋ سىلتەپ جىبەرگەنىن سەزدى مە، كىم ءبىلسىن: «قوي-ەي، اشەيىن ايتام. سەن ءسال قارنىڭ اشسا، ءبىر كۇن دە توقتاماي وسىندا بەزەتىن شىعارسىڭ...» دەپ، قايتا كەرى تولقىعان. بۇل دا ىندەتە ءتۇستى: «نەگە، وندا تاماق بەرمەي مە، نەمەنە؟!» «بەرەدى عوي، نەگە بەرمەسىن. ءبىراق ءۇيدىڭ تاماعىنداي قايدان بولسىن... ونىڭ ۇستىنە ءبارى ولشەۋلى... كەيدە قارنىڭ شۇرىلداعاندا بار عوي، بىلەسىڭ بە، بارىنە قول سىلتەپ، ۇيگە قاراي بەزىپ كەتكىڭ كەپ تۇرادى...– بالا قۇساپ شوشاڭداۋدى بىلمەيتىن، سالماقتى مۇرات ۇلكەندەرشە كەڭكىلدەپ تۇرىپ كۇلدى.
– سولاي ما؟!
- ەندى قالاي ويلاپ ەڭ؟! ايتپەسە:
ينتەرناتسكيي فورما،
ەكى ءجۇز گرامم نورما.
اش تا قىلمايت، توق تا قىلمايت،
قاشىپ كەتسەڭ، بوق تا قىلمايت...–
دەگەن ولەڭ تەكتەن-تەككە شىعا ما؟!
ايتسە دە الگى اڭگىمەدەن سوڭ ءنۇرادىلدى ينتەرنات دەگەنىڭ قيلى-قيلى قىزىقتىڭ ورداسىنداي اربادى. سىرى مول سيقىرلى الەمدەي كورىنگەن. «نەسى بار، ەل كورگەندى مەن دە كورەمىن. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەپ بەكەر ايتتى دەيمىسىڭ؟ شىداماي نە كورىنىپتى سونشا؟!» دەپ تۇيگەن اقىرى. بيىل 5-سىنىپقا باراردا كوكتەرەككە جينالىپ جۇرسە، اناسى اياق استىنان: «جوق، وندا بارمايسىڭ. دۇنيە كۇيىپ كەتسە دە بيىل اۋدان ورتالىعىنا، مۇقانشىعا كوشەمىز. شەتتەرىڭنەن قاڭعىرىپ، جاۋتاڭكوز بولىپ بىتتىڭدەر. ازىرشە اۋدانداعى ينتەرناتتا وقي تۇر. كوپ ۇزاماي ءبىز دە جەتەمىز»،– دەگەن ەدى. سودان بۇل ءدام تارتىپ، وقۋعا وسىندا اتتاندى...
2.كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ
ءنۇرادىلدىڭ ينتەرناتقا بىردەن بويى ۇيرەنىپ كەتە قويعان جوق. اۋەلدە ءبارى توسىن، ءبارى بوتەن كورىنگەن. العاشقى كۇنى-اق شىرت ۇيقىدا جاتقاندا اششى ايقاي ەستىلگەن. بۇل – بالالاردىڭ تۇنگى تارتىبىنە جاۋاپتى قارلىعاش اپايدىڭ داۋىسى ەكەن:
– پو-د-ە-ە-م! قانە، تۇرىڭ-دار! بول! جىلدام!– بولمەلەس بالالار دەرەۋ اتىپ-اتىپ تۇرىسىپ، اسىعىس-ۇسىگىس كيىمدەرىن كيىپ، توسەكتەرىن جيناي باستاعان. ەندى بىرەۋلەر سۇلگى-سابىنىن قولتىعىنا قىسىپ، جۋىناتىن بولمەگە جونەلدى. ءنۇرادىل دا ەلدەن كورگەنىن ىستەپ باقتى. دالىزگە شىققاندا كوردى، ەكى قاباتتى جاتاقحانانىڭ ءىشى ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ ەتەدى. ەرسىلى-قارسىلى قايشىلاسقان بالا. جۋىناتىن بولمەگە باس سۇعىپ ەدى، ءيىن تىرەسكەن جۇرت. ون شۇمەكتىڭ ءارقايسىنا ەكى-ۇش بالادان جابىسىپ العان. ودان بەرى كەزەك توسقاندار ءتىپتى ەسىكتىڭ سىرتىنا دەيىن شىعىپ كەتكەن. بايقاسا، جوعارى سىنىپتاعىلار كەزەكسىز-اق ءوتىپ، جۋىنىپ جاتىر دا، كىشىرەكتەرى ەش امالسىز ءموليىپ تۇر. ءنۇرادىل دە نە ىستەرىن بىلمەي توسىلىپ تۇر ەدى، بىرەۋ جەڭىنەن تارتتى. قاتارلاس توسەكتە جاتاتىن كوك كوزدى، ساپ-سارى شاشتى نۇرىش دەگەن بالا ەكەن:
– ءجۇر، كەتتىك! مىنا كەزەك بىزگە جەتكەنشە، ساپقا شاقىرادى. ودان كەشىكسەڭ، اش قالاسىڭ!– دەدى. بۇل اڭ-تاڭ:
– جۋىنبايمىز با سوندا!؟
–ۇندەمە، سوسىن ايتام، ءجۇر، ءجۇر!– امال جوق، ءۇن-تۇنسىز نۇرىشتىڭ سوڭىنان ەمپەڭدەي جونەلدى. اسحانانىڭ ارعى جاعىندا قازاندىق بار ەكەن. مۇنداعى ورىس شالىس جۇرت ونى «كوچەگار» دەيدى. سول جەردە ەلەۋسىزدەۋ ءبىر شۇمەك تۇر. نۇرىش ەكەۋى سودان دۇرىستاپ جۋىنىپ الدى.
– بايقا، مۇندا مەنسىز كەلەم دەپ ارانداپ قالما! وت جاعاتىن اعاي كورسە، وڭدىرمايدى!
– نەگە؟! تەگىن سۋدى دا اياي ما؟
– جو-عا...ايامايدى عوي...كوپ بالا جۋىنسا، مىنا جەر مي باتپاق بولىپ كەتەدى. الگىندە ۇندەمە دەگەنىم دە سول! ءبىزدىڭ مۇندا كەتكەنىمىزدى بىلسە، سوڭىمىزدان ءبىر قورا بالا ەرە كەلەر ەدى...
ءيا، «كورمەگەنگە – كوسەۋ تاڭ» دەگەن راس ەكەن. ينتەرناتتىڭ كەيبىر ءتارتىبى تۇك كورمەگەن اۋىل بالاسىنا العاشىندا مۇلدەم ەرسى كورىندى... اسىرەسە، اسحانا جاعى. ءبىر قىزىعى، تاماققا ءبارى ۇيرەك-قازدىڭ بالاپاندارىنداي ءتىزىلىپ، ساپقا تۇرىپ بارادى ەكەن. ءبىر سىنىپ كىرىپ، ورنالاسىپ بولعانشا ەكىنشىسى كۇتىپ تۇرادى. ات شاپتىرىم اسحانادا تەمىر تاباققا قالايى قاسىعىن تاقىرلاتىپ، جەلىمدەي جابىسقان بوتقا جەيدى. قىرلى ىستاقاننان اۋىزدارىن كۇيدىرە-مۇيدىرە قانت سالعان قارا شايدى سوراپتايدى. سوڭعىلارى تاماقتانىپ بولعانشا، بۇرىن بولىپ قويعاندار تىقىرشىپ كۇتىپ وتىرادى. بارلىعى ءىشىپ بولعان سوڭ عانا ءبىر كىسىدەي ورىندارىنان دۇرىك كوتەرىلىپ، اسپاز اپايلارعا حورمەن راحمەت ايتىپ، جول-جونەكەي ىدىستارىن جۋاتىن تەرەزەگە تاپسىرىپ، سىرتقا شىعادى. وندا دا اركىم ءوز بەتىمەن كەتە بەرمەي، ساپقا تۇرىپ، وقۋ عيماراتىنداعى ساباققا بەتتەيدى. قۇددى ساپتاعى سارباز سياقتىسىڭ. بارشاعا ورتاق تەمىردەي ءتارتىپ.
ءبىر ءتاۋىرى مۇندا ارلى-بەرلى سومكە تاسىپ، اۋرە بولمايدى ەكەنسىڭ. كىتابىڭ دا، داپتەرىڭ دە سىنىپتا قالادى. ءار سىنىپتىڭ ءبىر-بىر مەنشىكتى بولمەسى بار. تۇسكە دەيىن سوندا ساباق وقيسىڭ. تۇستەنىپ العان سوڭ كىتاپحاناعا باراسىڭ با، دوپ قۋاسىڭ با،– ءوز ەركىڭ. تورتتە بۇكىل بالا تاربيەشىنىڭ باسشىلىعىمەن ەرتەڭگى ساباققا دايىندىققا وتىرادى. سودان بارلىق بالا ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداپ بولعانشا اتتاپ باستىرمايدى. ەسەسىنە كەشكى تاماقتان سوڭ ەركىندىككە شىعاسىڭ.
ءيا، ينتەرناتتىڭ ەڭ قىزىق كەزى – كەشكى تاماقتان كەيىنگى شاق. قۇس بازارى سياقتى ۋ-شۋ. قايشالىسىپ، ەرسىلى-قارسىلى شاپقىلاعان بالا. اسىرەسە، ءبىرىن-بىرى قۋالاعان ۇساق بالالاردا تىنىم جوق. ۇلكەندەردىڭ اياعىنا شالىنىپ، جىعىلىپ-سۇرىنگەنىنە دە قارامايدى. ال قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان باسكەتبول، ۆالەيبول الاڭدارىنا جوعارى سىنىپتىڭ وقۋشىلارى قوجا. ولاردىڭ دا ءارقايسىسىنىڭ ءوز قىزىعى وزىندە. قارسىلاستار بىر-بىرىنەن ايلاسىن اسىرعان سايىن تاماشالاپ تۇرعان قوشامەتشى-جانكۇيەرلەرى شۋ ەتە قالادى.
دوپ تيمەگەن ورتاشا سىنىپتاعىلار شىلدەك، ون تاياق، لاڭگىنىڭ قىزىعىنا باتادى. ودان تومەندەرى قۋالاسپاق، تىعىلماش ويناپ مارە-سارە. اۋلا كەڭ. قالاعان ويىنىڭدى سوعا بەر. الايدا قاس قىلعانداي ءدال وسى كەشكى ۋاقىت كوزدى اشىپ-جۇمعانشا زۋ-ۋ ەتىپ وتە شىعىپ، ءاپ ساتتە كوز بايلانادى. سونى عانا كۇتىپ، تىقىرشىپ جۇرگەن تاربيەشىلەر دەرەۋ ءوز سىنىبىنداعى بالالاردى ساپقا ءتىزىپ، تۇگەلدەي باستايدى. قاتاڭ باقىلاۋدا بەتى-قولدارىن جۋدىرىپ، توسەككە جاتقىزادى دا، ۇيدى-ۇيلەرىنە تارايدى. ودان كەيىن تۇنگى تارتىپكە جاۋاپتى قارلىعاش اپايدىڭ قۇزىرىنا كوشەسىڭ. وسىلايشا كۇن مەن ءتۇن الماسىپ، ينتەرنات ءومىرى جالعاسا بەرەدى.
3.«كوپ يت جەڭە مە، كوك يت جەڭە مە؟»
بۇگىن كۇن جارىقتىق نە جاۋماي، نە اشىلماي كۇرەڭىتىپ، سازارىپ تۇرىپ الدى. جاڭا ورتاعا تولىق ءسىڭىسىپ كەتە الماي جۇرگەن ءنۇرادىلدىڭ كوڭىلى دە ءدال وسى كۇزگى كۇندەي قۇلازۋلى ەدى. كوپ ۇزاماي كوشىپ كەلەمىز دەگەن اتا-اناسىنان دا ءالى حابار جوق. 8-سىنىپتاعى اعاسى بولات مانا تۇسكى استان سوڭ سىنىپتاس جولداستارىمەن بىرگە جيدە تەرۋگە كەتكەن. مۇنى ەرتپەۋ سەبەبىن دە تاتپىشتەپ تۇرىپ ءتۇسىندىردى. جول ۇزاق، ءارى ءقاۋىپتى كورىنەدى. جولاي «ءۇيدىڭ بالالارى» (ينتەرناتتىقتار ۇيدە تۇرىپ وقيتىن جەرگىلىكتى بالالاردى سولاي اتايتىن) سوقتىعۋى مۇمكىن. سوندىقتان كىشكەنتايلاردى ەرتپەۋگە كەلىسىپتى. وعان جابىسىپ، قالماي قوياتىن بۇل اقىماق ەمەس قوي. «مەيلى، بارا بەر. ماعان الاڭ بولما!» دەگەن. تەتە وسكەندىكى مە، اۋىلدا جۇرگەندە جوقتان وزگەگە قيتىعىپ، الىمجەتتىك قىلاتىن اعاسىنىڭ بۇگىن بۇعان كادىمگىدەي قامقورلىق تانىتقانىنا ءىشى جىلىپ قالدى. قاراپ تۇرسا، ونىڭ قالقيىپ وسىندا جۇرگەنىنىڭ ءوزى كوڭىلىنە كوپ-كورىم دەمەۋ ەكەن-اۋ...
انادايدان الدەكىم ايعاي سالدى.
– ەي، راقىمباي! راقى-ى-ى-ىم-باي-ي! قۇلاعىڭ كەرەڭ بە، نەمەنە؟– ءنۇرادىلدىڭ قانى باسىنا تەپتى. وكتەم ءۇننىڭ يەسى قوڭقاي دەگەن سوتقار بالا ەكەن. وتكەندە سىنىپتاسى نۇرىش ونى سىرتىنان تانىستىرعان. «4-سىنىپتىڭ اتامانى. ناعىز قىزىلكوزدىڭ ءوزى! ودان ءبىزدىڭ اتامان ەسەننىڭ ءوزى جاسقانادى. سوندىقتان سوقتىعا قالسا، ۇندەمەي قۇتىل...»،– دەگەن بولاتىن. ءنۇرادىل تاڭدانىسىن جاسىرا الماعان: «نە دەيسىڭ؟! سوندا وزدەرىڭنەن كىشكەنە بالادان دا قورقاسىڭدار ما؟!» «جو-عا، ول – كىشكەنە ەمەس... شىندىعىندا ول ءتورتىنشى ەمەس، التىنشى وقۋ كەرەك،– دەدى نۇرىش.– راس ايتامىن. قازاقشادان ورىسشاعا، ودان قايتا قازاقشاعا اۋىسام دەپ، ەكى جىلعا قالىپ قويعان».
...ەندى وسى «4-سىنىپتىڭ اتامانى» مۇنىڭ راقىمباي دەگەن فاميلياسىن ەسىمىنىڭ ورنىنا اتاپ، استامسي سويلەپ تۇر. قالاي ۇندەمەسىن؟! بۇل تۇرعاي اۋىلدا اتاسىنىڭ اتىن بىردە-بىر جان، ءتىپتى قۇرداستارىنىڭ ءوزى اتامايتىن. مىناۋ بولسا، كەتپەكتەي قىلىپ: «ەي، راقىمباي!» دەيدى. قاساقانا سوقتىعىپ، ۇندەمەسە، باسىنىپ الۋ ءۇشىن ايتىپ تۇرعانى انىق.
– ەي، راقىمباي! ولە الماي ءجۇرمىسىڭ؟ نۇرجانعا نەگە تيسەسىڭ، ا؟
نۇرجان دەگەنى – وسى قوڭقايدان ەكى ەلى قالمايتىن تەنتەك بالا.
ونسىز دا سىركەسى سۋ كوتەرمەي وتىرعان ءنۇرادىلدىڭ جۇيكەسى سىر بەردى:
– اۋەلى اتامنىڭ اتىندا شارۋاڭ بولماسىن! سوقتىقساڭ، وزىمە سوقتىق! ال نۇرجانىڭا مەن تيگەم جوق، ءوزى سۇيكەنىپ، جاي عانا ەسكەرتۋ ەستىپ كەتكەن...
– و-ھو-و! مىنانىڭ سوزدەرى كەسەك ەكەن، ءا؟!– شەگىر كوز، سارى بالا ساۋىسقانشا شىقىلىقتاپ وپ-وتىرىك كۇلدى. نوكەرلەرى ءىلىپ الا جونەلدى. ىشتەرى پىسىپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرگەن ون شاقتى بالا توبەلەستىڭ ءيسىن سەزىپ، قاۋمالاي باستادى. كوپتىگىنە سەنىپ، سوزبەن ىقتىرىپ العىسى بار:
– قاراي گور پالەسىن... اتاسىن قورعاشتايدى-ەي!..
– ءوي، اتاسىنىڭ بالاسى! سەن كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە ءوزى؟– ءنۇرادىل ولارعا قاراعانى بولماسا، جاۋاپ قاتقان جوق. بار ىقىلاسى شەگىر كوز، سارى بالادا...
– تانىماساڭ، تانىسىپ قويايىق. مەن – 4-كلاستىڭ اتامانى قوڭقاي دەگەن كوكەڭ بولام. ال سەن كىمسىڭ؟ بەستىڭ جاڭا اتامانىسىڭ با؟
ەندى ءنۇرادىل دا قيتىقتى. ءدال سونىڭ ماقامىنا سالىپ بىلاي دەدى:
– مەن – اتامان-ساتامانىڭدى ۇقپايتىن ءنۇرادىل دەگەن كوكەڭ بولامىن...
سارى بالا «مىنانى قايتەمىز» دەگەندەي، قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرىنە جاعالاي كوز جۇگىرتتى. ءبارى دە ىزدەگەنگە سۇراعان دەپ، قۇلشىنىپ تۇر ەكەن. سوسىن توتەلەي تارتتى:
– ءا-ا، سولاي ما! وندا ءوز وبالىڭ وزىڭە! شىق جەكپە-جەككە.
– شىقساڭ، شىق!
– ءجۇر كەتتىك اندا، – ول يەگىمەن قازاندىق جاقتى نۇسقادى.
ءبارى توپتالىپ، قازاندىقتىڭ ارتىنداعى سىرت كوزدەن تاسا الاڭقايعا كەلدى. قوڭقايدى قاۋمالاعان ءبىر توپ بالا شەڭبەر جاساپ تۇرا-تۇرا قالىستى.
– سەندەر – كوپسىڭ، مەن – جالعىز. جابىلۋ دەگەن بولماسىن! كىم جابىلسا، سول – «شاكال»! – دەدى ءنۇرادىل. ولار قىزىلبۇلاقتا وسىلاي سەرتتەسۋشى ەدى. «شاكال» اتالعان بالانى ەشكىم دە كوزگە ىلمەيتىن، قاتارعا دا قوسپايتىن.
تۇرعاندار شۋلاپ الا جونەلدى:
– ءوي، اقىلگويسىمەي-اق قوي، ونى سەنسىز-اق بىلەمىز...!
– سەزىكتى سەكىرەدى دەگەن...تاياق جەپ قالسا، جابىلىپ كەتتى دەمەك قوي؟!
بۇل الايا قاراعانى بالماسا، ۇندەگەن جوق. قوڭقاي بىلاي دەدى:
– ساسپا، بۇلار جابىلمايدى! ءبىراق ءبىز اۋەلى كۇرەسىپ كورەيىك، جاراي ما؟ قالعانىن سوسىن كورەرمىز...
– ماقۇل!– قۋلىق-سۇمدىقتان بەيحابار ءنۇرادىل بۇل ۇسىنىسقا قۋانا كەلىستى. ەش الاڭسىز قارسىلاسىنىڭ وڭتايىن اڭدىپ، وڭ جامباسقا كەلدىڭ-اۋ دەپ ىشكە كىرە بەرگەن... كەڭسىرىگىنەن بىردەڭە سارت ەتىپ، كوزىنىڭ وتى جارق ەتتى. بەت-اۋزىنىڭ ءبارىن قان جۋىپ، جۇدىرىق جاڭبىرداي جاۋىپ الا جونەلدى. «وھ!» دەپ ايتتى ما، ايتپادى ما، ەسىندە جوق. ءبىر ەس جيعاندا ۇستاسا كەتىپ، قارسىلاسىن الىپ ۇرعانىن بىلەدى. بىرەۋلەر اياعىنان سۇيرەلەپ، كەيىن تارتىپ اكەتتى. «قاپ! الگىندە ءوزىمدى جاقتايتىن بىر-ەكى بالا ەرتىپ الماعانىمدى قاراشى! قاس قىلعانداي، ەسەن دە، نۇرىش تا بۇگىن تۋىستارىنىكىنە كەتە قالىپتى...» دەپ وكىنىپ، ءىشى ۋداي اشىپ قويا بەردى. مىنالار كوپە-كورنەۋ قاراۋلىق جاساپ، كەۋ-كەۋلەيدى:
– ءوي، بۇلاي كۇرەسۋگە بولمايدى!
– توبەلەستە كۇرەس جوق!
– اتاڭنىڭ باسى،– دەدى بۇل كۇيىپ كەتىپ.– جاڭا عانا مىنالارىڭ «اۋەلى كۇرەسىپ كورەيىك» دەپ الداپ، اڭداۋسىزدا تۇمسىقتان قويىپ جىبەرگەن جوق پا؟!
الگى ايارلىعى ازداي قارسىلاسىنىڭ دا بەتى بۇلك ەتپەيدى ەكەن:
– ءوي، سەن... ءويتىپ... كىسىگە پالە جاپپا! – دەپ ول تاعى دا اڭداۋسىزدا قۇلاشتاي سالىپ جىبەردى. ءنۇرادىل ابىروي بولعاندا باسىن دەرەۋ تارتىپ ۇلگەرىپ، سوققى قۇلاقشەكەسىنەن سىرىپ ءوتتى. بۇل ۇستاسا كەتىپ، الىپ ۇرىپ، تىزەگە سالىپ، ەزگىلەيىن دەگەن. بىرەۋ ارتتان قىرقا شالىپ، جالپاسىنان تۇسىرە جازدادى. ساقتىقتى ۇمىتپاي تالتايىڭقىراپ جۇرگەن، سونىڭ ارقاسىندا جىعىلماي قالدى.
– ءوي، شالما! جابىلمايمىن دەگەندەرىڭ قايدا؟ ءبارىڭ شاكال ەكەنسىڭدەر! – ءنۇرادىل ءالى دە قولىن بوساتقان جوق ەدى. ۇستاسقان كۇيى ۇمتىلىپ بارىپ، قارسىلاسىن بەتىنەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. سول مەزەت ارتىندا تۇرعاندار تاعى دا شالىپ ەدى، سودان با، دالدەپ تيگەن جوق. الايدا قارسىلاسىنىڭ دا اۋزى قانادى. ەرنى جىرىلىپ كەتكەن سياقتى. قاۋمالاعاندار ەندى شالۋدى بىلاي قويىپ، ماي قۇيرىقتان شىرەنىپ تۇرىپ تەبە باستادى. قۇددى مۇنى ادام ەمەس، جانسىز قۋىرشاق كورەتىن سياقتى... ءاي، يتتەر-اي...
«كوپ يت جەڭە مە، كوك يت جەڭە مە؟!» دەگەن وسى شىعار. كوپ كوپتىگىن ىستەمەي قويمايدى ەكەن. اسىرەسە، زۇلىمدىق پەن ايارلىق ارالاسسا، ادالدىق امالسىز تومەنشىكتەپ، بەتىن باسسا، كوپ يت جەڭبەي قويا ما؟! الگىدەن بەرى مىنا شيبورىلەر «جەڭىلدىم دە، مويىندا...» دەپ، حورمەن قايتالاي باستاعان. مۇنىڭ ساعىن سىندىرايىن، جىگەرىن جاسىتايىن دەگەن امالدارى بولسا كەرەك. ءنۇرادىل ءوزىنىڭ دال-دۇلىن شىعارسا دا «جەڭىلدىم» دەپ مويىنداماۋعا شىنداپ بەكىندى. ءارى قانشا ىزالانسا دا، قانشا قورلاسا دا مىنالارعا كوز جاسىن كورسەتپەۋگە ىشتەي سەرت ەتتى...
كەنەت الدەقايدان:
– ءاي، ءيتتىڭ بالالارى!– دەگەن ءۇن ساڭق ەتتى. قاۋمالاپ تۇرعاندار ءسال اڭتارىلدى دا، تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى... بۇل شاڭنىڭ اراسىنان ارەڭ اجىراتتى. قولىنا كوسەۋ ۇستاپ العان بىرەۋ جۇگىرىپ كەلەدى ەكەن. شاماسى، وت جاعاتىن اعاي سەكىلدى. قازاندىقتىڭ پەشىن جوندەپ ءجۇر مە، ءۇستى-باسى كۇيەلى اعاش سياقتى قاپ-قارا. بۇل دا جان-دارمەن بەزە جونەلدى. تانىپ قويسا، تاربيەشىلەرگە ايتىپ، سازايىن تارتتىرۋى مۇمكىن. قارسىلاستارى سپورتزالدى بەتكە السا، بۇل قارسى باعىتقا قاراي زىتتى. سول جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ وتىرىپ، جاتاقحانانىڭ ارت جاعىنا ءوتىپ كەتىپتى. مىنا ءتۇرىمدى بىرەۋ كورمەسىن دەپ، تال-تالدىڭ اراسىمەن بۇقپانتايلاپ كەلدى دە، ءبىرىنشى قاباتتاعى جۋىناتىن بولمەنىڭ اشىق تۇرعان تەرەزەسىنەن باسپالاپ قاراپ ەدى، ەشكىم كورىنبەدى. دەرەۋ ىشكە قارعىپ ءتۇسىپ، ەسىكتى دە، تەرەزەنى دە ىشتەن بەكىتىپ الىپ، جۋىنۋعا كىرىستى. قان-قان، دال-دۇل بولعان جەيدەسىن شەشىپ الىپ، قوقسىق جاشىككە اتىپ ۇردى.
جۋىنىپ جاتىپ، مانادان بەرى كورگەن قورلىعى مەن زورلىعىنا شىداماي، وڭاشادا ەبىل-دەبىلى شىعىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلادى. ءوزىنىڭ جالعىزدىعىنا، جان-دۇنيەسىن تۇسىنەتىن جاقتاسىنىڭ جوقتىعىنا كەيىدى. الگىلەردىڭ كوپە-كورىنەۋ قورلىعىنا جىنى ۇستاپ، ىزادان جارىلا جازدادى. اينالىپ كەلگەندە، سولاردىڭ «جابىلمايمىز» دەگەن جالعان ۋادەسىنە سەنىپ قالعان ءوزىنىڭ اڭعالدىعىنا، اڭعىرتتىعىنا قاپالاندى... ءبىر قاراسا، دولىلىعى ۇستاپ، كادىمگىدەي وزانداپ بارادى ەكەن، بىرەۋ ەستىپ قالماسىن دەپ، دەرەۋ توقتاي قالدى. «قوي! مۇنى ەشكىم بىلمەۋى كەرەك. جان بالاسى ەستىمەسىن،– دەدى وزىنە-وزى اقىرىن.– ايتپەسە، ونسىز دا ءاربىر سۇرىنگەن ءساتىڭدى اڭدىپ، كەلەكە قىلۋعا دايار تۇراتىن سايقىمازاقتارعا وڭاي ولجا بولارمىن... ءاي، وزىمە دە وبال جوق، اقىماق بولماسام، كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ سوزىنە سەنەم بە؟!».
ءنۇرادىل بولمەگە كەلىپ، كيىمىن اۋىستىرعان سوڭ قوڭقاي مەن ونىڭ جولداستارىنان مىقتاپ كەك الۋدى ويلادى. ءبىراق قالاي كەك الماق؟ ولار – كوپ، بۇل – جالعىز. ەڭ بولماسا، ءوز سىنىپتاستارىنىڭ دا سىرىنا قانىق ەمەس. سوندا كىمگە سەنبەك؟! نۇرىشقا ما؟ جوق، ول وندايعا ەمەس، كۇندەلىكتى بەيتاراپ تىرلىكتەرگە بەيىم سەكىلدى. ەسەن دە كەلمەيدى... «ودان ەسەننىڭ ءوزى جاسقانادى» دەگەن جوق پا نۇرىش. ال اعاسى بولاتقا مۇندايدى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋگە شاعىم ايتىپ، شاعىستىرعاندى ءنۇرادىلدىڭ سۋقانى سۇيمەيتىن.
- مىقتى بولساڭ، دايىندىققا كەل
ءنۇرادىلدىڭ بايقاۋىنشا، ينتەرنات بالالارى ءۇشىن ەڭ قيىن كەز – دەمالىس كۇندەرى. اسىرەسە، سەنبى كۇنى تۇستەن باستاپ سىرتتان كەلۋشىلەر كوبەيەدى. بىرەۋدىڭ اپكەسى، ەكىنشىسىنىڭ اتاسى، ءۇشىنشىسىنىڭ اناسى كەلىپ، مارە-سارە. قاسىڭداعى بالالاردىڭ تۋىستارى سۇراپ اكەتىپ جاتقاندا، ساعان ەشكىم كەلمەسە، ناۋمەز بولىپ، ەشكىمگە قاجەتسىز، تاستاندى بالاداي كۇي كەشەدى ەكەنسىڭ. كوكىرەك تۇسىڭ ۋداي اشىپ، كوزىڭە ىستىق جاس كەلەدى. جىگىت ەمەسسىڭ بە، ول جاستى ەشكىمگە كورسەتپەي، تەرىس اينالا بەرىپ ءىلىپ تاستايسىڭ دا، الدەنە ەسىڭە ءتۇسىپ، ەشتەڭە بولماعانداي تۇرا جۇگىرەسىڭ.
انشەيىندە ارانىڭ ۇياسىنداي گۋلەپ جاتار جاتاقحانا دا، اسحانا دا دەمالىس كۇندەرى كوشكەن ەلدىڭ ەسكى جۇرتىنداي جاداۋ تارتىپ، قۇلازىپ تۇرادى. مۇقانشىدا جاناشىر تۋىسى جوق، جابىرقاۋ، جارىم كوڭىل بالالاردىڭ مەكەنى. ءار سىنىپتان شوشايىپ، جاق جۇندەرى ءۇرپيىپ، بەس-التاۋدان عانا قالادى. ونداي كۇندەرى تاماقتى دا زارىقتىرىپ، ىشەك-قارنىڭدى شۇرىلداتىپ، كەش بەرەتىنىن قايتەرسىڭ. الدە جابىرقاۋ جانعا ءبارى دە وسىلاي سۇرقاي كورىنە مە ەكەن؟!
مۇندايدا ءنۇرادىل وڭاشا جەر تاۋىپ الىپ، تارباعاتايعا كوزى تالعانشا قارايتىن. بۇگىن دە ءسويتتى. انە، تاياق تاستام جەردە جايتوبە جاتىر جانتايىپ. ەتەگىندە قىزىل كىرپىشتەن ورىلگەن تورت-بەس ءۇي مەن ەكى-ۇش قاشار قاراۋىتادى. ودان ارمەن جايتوبەنىڭ قاسىنا ەرگەن تەتەلەس ىنىسىندەي بولىپ، بالاتوبە قالقيادى. تاعى دا تەرىسكەيگە قاراي كوز سىرعىتساڭ، تارباعاتايعا تىرەلەسىڭ. سول تاۋدىڭ تۇبىندە الاقانداي عانا قىزىلبۇلاق اۋىلى بار. قايران تۋعان جەر-اي... وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اتاسىنىڭ نەمەرە باۋىرى تولەجان اقساقال وتباسىمەن بىرگە مۇقانشىنىڭ ىرگەسىندەگى ءبىر فەرماعا كوشكەن ەدى. سول كىسى قىزىلبۇلاقپەن قوشتاسىپ، ەكى-ۇش اۋىز ولەڭ شىعارعان بولاتىن. سونىڭ ءبىر اۋىزى ءنۇرادىلدىڭ دا جادىندا جاتتالىپ قالىپتى. اۋىلىن اڭساعاندا، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، وسى ولەڭ قايتا-قايتا ەسىنە تۇسە بەرەدى:
قايران جۇرت، قوش، امان بول بۇدان بىلاي،
فانيدە جولداس بولدىق كوپ جىل ۇداي.
كەتكەندە تۋعان جەردەن كەيىمەپ ەم،
ەزدىڭ عوي ەت جۇرەكتى، ۋا داريعاي...
ە-ەي، قايران قىزىلبۇلاق-اي! وقۋ جىلى تاقاعان سايىن ءنۇرادىل كۇن ساناپ، تىقىرشىپ جۇرگەندە، اناسى: «ءاي، بالام-اي، ءالى-اق وسى كۇنىڭە زار بولارسىڭ. ءقازىر عوي ينتەرنات، ينتەرنات دەپ، جەلىگىپ جۇرگەنىڭ. كوپ ۇزاماي-اق ەكى كوزىڭ ءتورت بولىپ، قىزىلبۇلاقتى اڭسارسىڭ ءالى»،– دەپ، كۇلىپ ەدى. اناسىنىڭ ايتقانى ايداي كەلدى.
انادايدان الدەكىم اتىن اتاپ شاقىرعانداي بولدى. قۇنى-پەرەنى شىعىپ، ىزدەپ جۇرگەن نۇرىش ەكەن:
– ءنۇ-را-دىل! ءنۇ-را-دىل! ءوي، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ بار قىزىقتان قۇر قالدىڭ عوي...
– ول نە قىزىق سونشاما؟!
– با-لە-ە، نە قىزىق دەيدى. كۇرەس بولىپ جاتىر، كۇرەس...
نۇرىشتىڭ ايتۋىنشا، سپورتزالدا كۇرەستەن جارىس ءوتىپ جاتىر ەكەن. كورشى مەكتەپتەردەن دە سپورتشى بالالار كەلگەن كورىنەدى. سونى بىرگە تاماشالايىق دەيدى. مۇنىڭ دەلەبەسىن قوزدىرعىسى كەلىپ، كوتەرمەلەپ قويادى:
– سەن ءبىزدىڭ سىنىپتىڭ بالۋانىسىڭ عوي! وتكەندە كوگالدا كۇرەسىپ كورگەندە ءبىر دە ءبىرىمىزدى بۇيىم قۇرلى كورمەدىڭ. ەندەشە مۇنداي جارىستى مىندەتتى تۇردە كورۋىڭ كەرەك! ءجۇر، ءجۇر! ءسوزدى قوي. كىم ءبىلسىن، بالكي، كەيىن اتاقتى بالۋان بولىپ كەتەرسىڭ،– دەپ، جانىن قويار ەمەس.
ءنۇرادىلدىڭ تۋا ءبىتتى ءادىس-ايلاعا، الىس-جۇلىسقا شەبەر ەكەنى راس. وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن ءبىر بالانىڭ سۇندەت تويىندا قاتارلاستارىنىڭ ءبارىن جىعىپ، «بالۋان بالا» اتانعانى دا بار. سودان بەرى وسى اتاق جابىسىپ، قالماي كەلەدى. ويتكەنى ءوز قۇرداستارىمەن ۇستاسا كەتسە، ءاپ ساتتە-اق الىپ ۇرادى. ءبىراق بۇل كۇرەستەن ارنايى جارىس وتەدى دەگەندى ەستىگەنىمەن، ءالى ءبىر دە ءبىر رەت بالۋانداردىڭ سايىسىن تاماشالاۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى.
جارىستا كۇنى بۇرىن سايلانىپ، دايىن وتىرعان بالالار كەزەكپە-كەزەك بەلدەسەدى ەكەن. اۋماعى ات شاپتىرىمداي زالدىڭ ورتاسىنا جۇپ-جۇمساق كىلەم توسەپ تاستاپتى. اۋەستىگى جەڭىپ، كىلەمدى ۇستاپ كورىپ ەدى، ىشىنە پارالون سالعان، سىرتىن بىلعارىمەن قاپتاعان ەكەن. مۇنداي كىلەمگە بايقاۋسىزدا قۇلاساڭ دا ەش جەرىڭ اۋىرماسى انىق. سايىسكەرلەردىڭ جىعىلعاندارى شىعىپ قالا بەرەدى دە، جىققاندارى بىر-بىرىمەن كۇرەسىپ، ەڭ سوڭىنان جەڭىمپاز انىقتالاتىن كورىنەدى.
ءدال وزىندەي بالالاردىڭ بەلدەسكەنىن كورگەندە، ءنۇرادىلدىڭ دەلەبەسى قوزدى. ول قىزدى-قىزدىمەن جارىستى وتكىزىپ وتىرعان قازىلاردىڭ قاسىنا قالاي جەتىپ بارعانىن بىلمەي قالدى. قولىنا داۋىس كۇشەيتكىش ۇستاعان بۇيرا باس اعاي:
– اقتىق ايقاستا مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ 6-سىنىپ وقۋشىسى امانوۆ جەڭىسكە جەتتى!– دەگەندە، ءنۇرادىل دە قىستىرىلا كەتتى:
– اعاي، وسى بالامەن مەن كۇرەسسەم بولا ما؟!
– بولمايدى.
– نەگە بولمايدى؟
– ءاي، سەن ءوزىڭ ەكى اياعىڭ سالبىراپ، اسپاننان ءتۇستىڭ بە!؟ ءار نارسەنىڭ ءجون-جوباسى مەن ەرەجەسى بولماي ما؟ مىقتى بولساڭ، دۇيسەنبى كۇنى كەشكى 5-تە وسى زالدا وتەتىن دايىندىققا كەل! ال ءقازىر كەدەرگى بولماي بىلاي تۇر!
...ءنۇرادىل دۇيسەنبىدە باپكەردىڭ ايتقان مەزگىلىنەن كەشىكپەي دايىندىققا كەلدى. سوندا كوردى كۇرەس دەگەنىڭ – جاي عانا ەكى بالانىڭ ۇستاسا كەتۋى ەمەس، قىپ-قىزىل ونەر ەكەن. اۋەلى 4-5 شاقىرىمعا جۇگىرتىپ، دەنەڭدى قىزدىرادى. سودان سوڭ ءار ءتۇرلى جاتتىعۋلاردى جاساتىپ، تۇلا بويىڭدى كەرىپ-سوزادى. وسىدان سوڭ عانا ءبىر ءتاسىلدى كورسەتەدى دە، بالالار ونى بىرنەشە قايتارا جاساپ، جاتتىعادى ەكەن. اياق جاعىنا قاراي جۇپ-جۇپتاپ كۇرەستىرىپ كورەدى. ەرتەڭىنە تاعى سول...
وسىنداي دايىندىقتاردىڭ بىرىندە ءنۇرادىل دۇرىس جىعىلا ءبىلۋ ءتاسىلىن دە ۇيرەندى. بۇل وسىعان دەيىن ۇستاسقان بالانىڭ بىردە-بىرىنەن جىعىلىپ كورمەگەندىكتەن، قالاي قۇلاۋدى دا بىلمەيدى ەكەن. سوندىقتان جاتتىققان ساتتە ءبىرىن-بىرى جەم تولى قاپتاي اتقاندا اۋىلدىڭ بۇلا بالاسى دوپشا دوماپ قۇلايتىن كورىنەدى.
ونى تىلەۋبەك باپكەردىڭ ءوزى بايقاپ قويىپتى.
– وپ-پا! ءنۇرادىل، قانە، بەرى كەل!– دەپ، مۇنى ورتاعا شاقىرىپ الدى. قانە، ءبارىڭ دە جاتتىعۋدى توقتاتىپ، مۇندا قاراڭدار! اسىرەسە، بيىل كەلگەندەرىڭە قاتىستى بۇل. مۇقيات تىڭداپ الىڭدار!
بالالاردىڭ ءبارى وسىلاي جاقىندادى.
– ءنۇرادىل، سەن دۇرىس جىعىلمايدى ەكەنسىڭ. بۇل – وتە ءقاۋىپتى. قارسىلاسىڭ اسپانداتا لاقتىرعاندا كىرپىشە جيىرىلىپ، دوپشا دومالانعان قالپى ارقامەن تۇسسەڭ، دەم جەتپەي قالىپ، ءتىل تارتپاي كەتۋىڭ مۇمكىن، ۇقتىڭ با؟!
– ءيا، ۇقتىم!
– بۇل – ءنۇرادىلدىڭ عانا ەمەس، كۇرەس ءتاسىلىن ءالى مەڭگەرمەگەن بارلىق بالانىڭ كەمشىلىگى. ەندەشە وسى ءسوزىمدى مىقتاپ ەسكە ساقتاڭدار! جالپى، دۇرىس قۇلاي ءبىلۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن ونەر،– دەدى تىلەۋبەك باپكەرى.– سوندىقتان قازىردەن باستاپ، سەندەرگە دۇرىس جىعىلۋدى ۇيرەتەمىز...
باپكەر سول كۇنى تەك قانا وسى ءتاسىلدى قايتالاتتى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە.
5.كۇي قۇدىرەتى نەمەسە
«ءما-ا-ا! ج-جىن-دى-ى تارتادى ەكەن، ءا!»
...5-سىنىپتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ءار ساباقتى ءار ءتۇرلى ءمۇعالىم وقىتادى ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن بار-جوعى ەكى-اق ۇستازدىڭ الدىن كورگەن نۇرادىلگە مۇنشاما كوپ مۇعالىممەن ءتىل تابىسۋ، ولاردىڭ ءبارىن ەستە ساقتاۋ دا وڭايعا سوققان جوق. ءبىراق ءبىر كورگەننەن ماڭگى-باقي ۇمىتپاستاي ەستە قالار ەرەكشە مۇعالىمدەر دە بولادى ەكەن. ان-كۇي اعاي سونداي بولىپ شىقتى.
ۇلكەن ۇزىلىستەن سوڭ ەسەن سىنىپقا القىن-جۇلقىن جۇگىرىپ كەلىپ، قاتار وتىرعان نۇرىش پەن نۇرادىلگە:
– ءاي، ءبىر قىزىق ايتايىن با، الگى ان-كۇيدىڭ جاڭا ءمۇعالىمى ج-جىن-دى-ى ەكەن،– دەدى ءوز كۇلكىسىنە ءوزى شاشالا جازداپ. كۇلگەندە ونسىز دا سىعىر كوزى جۇمىلىپ، جوق بولىپ كەتەدى ەكەن.
– جىندىسى قالاي سوندا؟!– دەدى بۇل ەكىۇشتىلاۋ. ويتكەنى مۇقانشىلىقتار «وتە، اسا» دەگەن كۇشەيتكىش سوزدەردىڭ ورنىنا دا، «كۇشتى، مىقتى، قىزىق» دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا دا وسى «جىندىنى» قويىپ، «ج-جىن-دى-ى سۇلۋ»، «ج-جىن-دى-ى كينو»، «ج-جىن-دى-ى بيلەيدى» دەپ، ايتا بەرەتىن.
– الاق-جۇلاق ەتىپ جۇرگەن ءجۇرىسى مەن سويلەگەن ءسوزىن ايتام،– دەدى ول.– الگىندە ۇزىلىستە «ءاي، ۇل، بەرى كەل!» دەپ، قاسىنا شاقىردى. باردىم. ءوزى جاڭا عانا ۇرلىق جاساپ، بىرەۋدەن قاشىپ كەلگەندەي، الاق-جۇلاق ەتەدى. «قۇرمانعازىنى بىلەمىسىڭ؟» دەيدى. «بىلەمىن...» دەدىم. ونىڭ بىلتىر عانا عاني مۇراتبايەۆ مەكتەبىنە اۋىسقانىن، بيىل مۇندا وقىمايتىنىن ايتتىم. «وي، اقىماق نەمە... كەت ارى بار، اكەڭ» دەيدى. مەن ونىڭ ءمۇعالىم ەكەنىن قايدان بىلەيىن، وسىنداعى بالالاردىڭ ءبىرىنىڭ اعاسى ەكەن دەپ، دەرەۋ: «ءسىز ءويتىپ بوقتاماڭىز اكەدەن...» دەپ، ەرەگەسە كەتىپپىن،– ەسەن تاعى دا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى. – سويتسەم، «اكەڭ» دەگەن ءسوز تۋرا بىزدىكى سياقتى ونىڭ دا ءسوزىنىڭ ماتەلى ەكەن عوي. ءقازىر كەلەدى، كورەسىڭدەر، ج-جىن-دى-ى...
ايتىپ اۋىز جيعانشا، ۇستىنە اق كويلەك، قوڭىر كاستوم كيگەن، ءبىر قولىنا دومبىرا، ەكىنشى قولىنا سىنىپ جۇرنالىن ۇستاعان، قالقان قۇلاقتى، بۇيرا شاشتى، جىپتىكتەي جاس جىگىت كىرىپ كەلدى. بالالار ورنىنان ءدۇر-ر كوتەرىلدى. سىنىپتاعى الپىس كوز جاڭا مۇعالىمگە اربالىپ، قادالدى دا قالدى.
– ءجا-ا، وتىرىڭدار،– دەدى جاڭا ءمۇعالىم بۇلارعا نە جاراتپاعانى، نە وزىمسىنگەنى بەلگىسىز، ەكى ۇشتى قىلىپ. ول ەكى-ۇش اتتاپ، ۇستەلگە جەتتى دە، قولىنداعى جۇرنالىن تارس ەتكىزىپ، تاستاي سالعاندا، ءبىرىنشى پارتادا وتىرعان ابايەۆانىڭ كەكىلى جەلپ ەتىپ، ءوزى سەلك ەتە قالدى. شىنىندا دا ەسەن ايتقانداي، بىردەڭە ۇرلاپ، بىرەۋدەن قاشىپ كەلگەندەي، ءوزى دە، كوزى دە الاق-جۇلاق ەتەدى. قيمىلى ارسىڭ-گۇرسىڭ، ءجۇرىسى دە قىزىق. ەگىستىكتە جەر ولشەپ جۇرگەن ەسەپشىدەي ادىمداپ، اتتاپ جۇرەدى ەكەن. ال قۇلاعىن ءبىر كورگەننەن-اق باسقا ەشكىمدىكىمەن شاتاستىرمايسىڭ. ويتكەنى مۇنداي قالقان قۇلاقتى ءنۇرادىل بۇعان دەيىن ەشبىر جاننان كورگەن ەمەس. ەسەن بۇعان جالت قاراپ، «ايتقانىم ايداي كەلدى مە؟ جىندى ما ەكەن؟» دەگەندەي، يشارات جاساپ، بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ ۇلگەردى. ءنۇرادىل كۇلىپ جىبەرە جازداپ، زورعا شىدادى...
ان-كۇي اعاي ەشتەڭەدەن بەيحابار كۇيدە دومبىراسىن بۇرىشقا سۇيەپ قويدى. سوسىن جۇرنالدىڭ بەتىن اشىپ، تانىس فاميليا ىزدەگەندەي تىزىمگە ءۇڭىلىپ تۇردى دا، «وسى مەن نەعىپ تۇرمىن» دەگەن ساۋال باسىنا ساپ ەتە تۇسكەندەي، ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. سالدەن سوڭ تىزىمنەن تانىس فاميلياسىن تاپپاعانداي، سىنىپ جۇرنالىن سارت جاۋىپ:
– ا-ا-ال، تانىسايىق، – دەدى اندەتىپ. مەنىڭ فاميلەم – قازاققا بىتپەگەن، ەلدەن ەرەكشە فاميلە،– دەدى ىرجيىپ. ونىسى دا ورەسكەلدەۋ كورىندى. سوسىن تاقتاعا جالت بۇرىلىپ، بوردى الا سالىپ، بۇكىل تاقتانىڭ بەتىن الىپ، سويداقتاتىپ جازا باستادى. مىنە، مىناداي: «كۋلد-چي-گي-چيەۆ». بالالار اڭ-تاڭ. «اپىراي، ءا، ءوزى قانداي قىزىق ادام بولسا، فاميلياسى دا سونداي قىزىق ەكەن...» دەپ، تاڭىرقاسىپ وتىرعان سياقتى.
– اعاي، سوندا ءسىز... قازاقسىز با؟– دەپ سۇرادى ەسەن. بۇل – ءبارىمىزدىڭ كوكەيىمىزدەگى ساۋال ەدى.
– قازاق بولعاندا قانداي؟! ءدال وزدەرىڭدەي قارادومالاق قازاقتىڭ بالاسىمىن. ال پاسپورتتاعى فاميليام ءدال وسىلاي... ەسەسىنە ەسىمىم تازا قازاقشا – تۇڭعىشباي.
– ا-ا-ال، تانىسىپ بولساق، قانە، ساباققا كىرىسەيىك...– قالقان قۇلاق اعاي ورىندىعىن ءدال ورتاعا اكەپ قويدى دا، پەنجەگىن شەشىپ، ارقالىققا ءىلدى. سوسىن بۇرىشتاعى دومبىراسىن الدى. دۇكەندەردە ساتاتىن وراشالاق ستانوكتان شىققان قارابايىر اسپاپ ەمەس، شەبەرگە ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتقان شەشەن دومبىرا سياقتى.
ول ورىندىققا جايعاسىپ وتىرىپ، وڭ اياعىن سول اياعىنىڭ ۇستىنە ايقاستىرىپ قويدى دا، ءبىر كۇيدى توكپەلەتىپ الا جونەلدى. ءوزى قۇيقىلجىعان كۇيگە بەرىلىپ، كوزىن تارس جۇمىپ الىپتى. ارا-اراسىندا ەڭكەيىپ، قالقان قۇلاعىن دومبىرانىڭ كومەيىنە تاقاي ءتۇسىپ، كۇيگە ەلتىپ وتىرادى دا، باسىن وقىس كەكجەڭ ەتكىزەدى. سول قولىنىڭ ساۋساقتارى ىشەكتى بويلاپ، پەرنە قۋالاپ، كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن جورعالاسا، وڭ قولىنىڭ ورتاڭعى جانە سۇق ساۋساقتارى بىرەسە ىشەكتىڭ ۇستىندە ورتەكەدەي ورعىپ، بىرەسە قاقپاقىل ويناپ، تىنىمسىز بەزەكتەۋدە. ءبىرازدان سوڭ كۇيشىنىڭ شەكە، ساماي تامىرلارى بىلەۋلەندى. ىلە-شالا ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. سودان كەيىن عانا شابىسىنا شابىس قوسىپ، قىزا شاپقان جۇيرىكتەي، بابىنا كەلىپ، ەركىن كوسىلە باستادى.
كەنەت ءمۇعالىم اعاي تارتىپ وتىرعان كۇيىن كىلت ءۇزىپ:
– بۇل كىمنىڭ كۇيى؟– دەپ سۇرادى.
اركىم ءوز بىلگەنىن جوبالاپ ايتا باستادى.
– قۇرمانعازىنىكى...
– جوق!
– تاتتىمبەتتىكى!
– جوق!
كۇيشى اعاي بالالاردىڭ جاۋابىنا كوڭىلى كونشىمەي، باسىن شايقاپ قويىپ، تاعى دا ءبىر كۇيدى توپەلەپ الا جونەلدى. ول وسى جولى بىرەۋىن اياقتاي بەرە كەلەسىسىنە تەز اۋىسىپ كەتىپ جاتقانداي، ۇزاق وينادى. ۋاقىت وزعان سايىن دومبىرانىڭ كومەيىنەن توگىلگەن كۇي دە كۇمبىرلەپ، كوركەمدەنە تۇسكەندەي. ءبىراق ءنۇرادىل ەندى الگى ساۋالدىڭ قايتالانارىن سەزىپ، تىقىرشي باستادى.
ان-كۇي پانىندە ونىڭ رايحان اپايى تەك ءان ءماتىنىن تاقتاعا جازىپ، سونى كوشىرتۋشى ەدى. كوشىرتىپ بولعان سوڭ، ءوزى بىر-ەكى رەت اندەتىپ، سوڭىرا بۇلارعا كەزەك بەرەتىن. سونىمەن باعا قوياتىن. ال مىنا كىسى باس-كوز جوق ءبىر كۇيدى ويناپ شىعادى دا، «بۇل كىمدىكى» دەپ سۇرايدى. بۇل قايدان ءبىلسىن؟! ەس بىلگەلى بەرى ءتىرى كۇيشىنى كوردى مە ەكەن؟ كۇيشىنى قويىپ، بۇكىل قىزىلبۇلاقتان حاس شەبەردىڭ قولىنان شىققان، ءجونى ءتۇزۋ ءبىر دومبىرا تابىلار ما ەكەن؟!
كۇيشى اعاي الگى سۇراعىن قايتالادى:
– بۇل كىمنىڭ كۇيى؟
بالالار تاعى دا ءار جەردەن ەستىپ-بىلگەندەرىن شامالاپ ايتا باستادى.
– مومبەكوۆتىكى.
– داستانوۆتىڭ بي كۇيى.
وسىلايشا بالالار بىلەتىن ءبىرلى-جارىم كۇيشىنىڭ ەسىمى اتالىپ شىقتى. بارىنە دە كۇيشى اعاي تەك باسىن شايقاۋمەن شەكتەلۋدە.
– ەندى كىمدىكى؟ – دەدى بىرەۋ اقىرى شىداماي كەتىپ.
– بايجىگىتتىكى. بايجىگىت دەگەن اتاقتى كۇيشىنىكى. ول – مىنا سەندەردىڭ اتالارىڭ. مۇندا ەشكىم بىلمەيتىنى – ونىڭ كۇيلەرىن بىلەتىندەر تەك جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اراسىندا عانا ساقتالعان. مەن سول جاقتان كەلگەن كۇيشىدەن ۇيرەندىم،– دەپ، ءمۇعالىم بايجىگىت كۇيشىنىڭ ءومىربايانىن بايانداپ بەردى...
اڭگىمەنىڭ اسەرلى بولعانى سونشا قوڭىراۋ سوعىلسا دا جان بالاسى ورنىنان تاپجىلار ەمەس. ءبىراق كۇيشى اعاي قالاي وقىس كەلسە، سولاي كۇتپەگەن جەردەن شىعا جونەلدى. الدە ونىڭ قوشتاسقان سوزدەرىن قالىڭ ويعا شومعان ءنۇرادىلدىڭ ءوزى ەستىمەي قالدى ما ەكەن؟!
ان-كۇي اعاي ەسىكتى جابا سالا:
– ءما-ا-ا! ج-جىن-دى-ى تارتادى ەكەن، ءا!– دەدى ەسەن. ونىڭ كوزى شىراداي جانىپ تۇر.– وللاھي-بيللاھي، مۇنشا جىندى تارتاتىن كىسى كورمەپپىن...
– ءيا-ا-ا! سون-نداي كۇش-تى تارتادى،– دەپ قوستادى ابايەۆا. بالالاردىڭ ءبارى دە تاڭىرقاۋ مەن تامسانىسىن جاسىرار ەمەس. ءتىپتى، ەشتەڭە دەمەي-اق كوزدەرىندە ويناعان وت پەن بال-بۇل جانعان جۇزدەرى ارقىلى ىشكى ريزاشىلىعىن سەزدىرىپ جاتقانداي.
ەگەر ءدال وسى كۇيشىلىك ونەرى بولماعاندا، بالالاردىڭ ءبارى جاڭادان كەلگەن ان-كۇي ءمۇعالىمىنىڭ الاق-جۇلاق ەتكەن مىنەزىن، قالقان قۇلاعىن باياعىدا-اق ءاجۋا-مىسقىلعا اينالدىرار ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا مىنا ەسەن-اق ونىڭ مىنەزىن اۋدىرتپاي سالىپ، ەلدىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىرارى انىق. ءبىراق ونىڭ بايجىگىت كۇيشى تۋرالى اسەرلى اڭگىمەسى مەن كەرەمەت دومبىراشىلىق ونەرىن كورگەن سوڭ ەشكىم دە مازاقتاپ-كەلەمەجدەۋگە باتا العان جوق...
تۇلا-بويىڭدى تۇگەل باۋراپ الىپ، جان-دۇنيەڭدى جۋىپ-شايىپ، كوكىرەگىڭدى كۇمبىرلەتىپ، سەزىمىڭدى سىڭعىرلاتاتىن ونەر قۇدىرەتى دەگەن وسى شىعار، بالكىم؟!
6.مىڭ اسقانعا – ءبىر توسقان
قوڭقايمەن بەتپە-بەت كەلۋدىڭ ءساتى كوپ ۇزاماي-اق تۇسە كەتتى. ءنۇرادىل سول كۇنگى توبەلەستەن سوڭ ەشكىمگە ءتىس جارماستان، ءوز توسەگىندە جاتقان. جان بالاسىمەن سويلەسۋگە قۇلقى جوق. تۇسكىلىك اسقا دا بارمادى. وسىندا قالعان سىنىپتاس ەكى-ۇش بالا ءمان-جايدى بىلەيىن دەپ، ولاي-بۇلاي اينالدىرىپ كورىپ ەدى، تىرس ەتكەن جوق. تۇستەنىپ كەلىپ، شىلدەك ويناۋعا شاقىرسا دا، ەلپ ەتە قويمادى. ولار بىر-بىرىنە جالتاقتاسىپ، يىقتارىن قومداسىپ، امالسىز وزدەرى كەتتى. سول كۇيى ارنەنى ويلاپ جاتىپ، ۇيقتاپ كەتكەن ەكەن، قارنى شۇرىلداپ وياندى. الگىندە تابەتى تارتپاسا دا، جۇرەك جالعاپ الماعانىنا وكىندى.
سول ەكى ورتادا القىن-جۇلقىن ەسەن كىرىپ كەلدى. تۋىستارىنىكىنەن تاڭەرتەڭ شىققان بويدا، كۇنى بويى دوپ قۋىپ، سول جەردەن ينتەرناتقا توتە تارتا سالىپتى. ونىڭ دا قارنى شۇرىلداپ ءجۇر ەكەن، بۇعان سالعان جەردەن جاتا كەپ جابىستى:
– قوي وندا، كەشكى اسقا دەيىن ءالى قاي-دا-ا، كەتتىك دۇكەنگە، ءجۇر، ءجۇر، مەندە ءبىراز تيىن-تەبەن بار!– دەپ، قويار دا قويماي، ەرتىپ اكەتتى.
دۇكەننەن ەكەۋى ولاي-بىلاي قاراپ، جارتى كەلىدەي پىراندىك پەن ءبىر قۇمىرا ليموناد ساتىپ الدى. سونى راحاتتانا كۇيسەپ، مۇرنىڭدى جارا جازدايتىن وتكىر ءيىسى بار، ءتاتتى سۋسىندى ءسىمىرىپ قويىپ، كەلە جاتقان. الدەن ۋاقىتتا ەسەن:
– كور دە تۇر، ءقازىر اناۋ سوقتىعادى،– دەدى. ءنۇرادىل ەسەننىڭ يەگىمەن نۇسقاعان جاعىنا جالت قاراپ، تۇلا-بويى ءدىر ەتە ءتۇستى. تاعى دا قوڭقاي ەكەن. قاسىندا باياعى نۇرجان بار. ءبىراق ول دەرەۋ بويىن جيىپ الا قويدى.
– نەگە سوقتىعادى؟
– وتكەندە ەرەگەسىپ قالعانبىز. سودان بەرى سۇيكەنىپ ءجۇر، تاعى سويتسە، نە ىستەيمىز؟!
– سۇيكەنىپ كورسىن، ءبىز دە سۇيكەپ جىبەرەمىز!– دەدى ءنۇرادىل سەنىمدى تۇردە.
– ول – 4-سىنىپتىڭ اتامانى. شىندىعىندا التىنشى وقۋ كەرەك. قورىق-پايمىسىڭ؟!– ەسەن بۇعان سىناي قارادى.
– نەگە قورقامىز؟ ءبىز ەمەس، ءوزى بىزدەن قورىقسىن!
ءنۇرادىل ماناعى توبەلەستى قىسقاشا بايان ەتتى. قوڭقاي مەن نۇرجانعا جىنى كەپ تۇرعانىن، جەكپە-جەككە ەسەن شىقپاسا، ءوزى شىعاتىنىن دا جاسىرمادى.
– و-حو! وندا بولدى. بۇلاردىڭ ابدەن ىزاسى ءوتتى. وسى ءقازىر تيىسسە، مەن جەكپە-جەككە شىعامىن! سەن قاسىنداعىعا يە بول!
– ماقۇل! كەلىستىك...
ايتقانداي-اق، قوڭقاي سوناداي جەردەن اكىرەڭدەي جونەلدى:
– ەي، سىعىر! نە اناۋ قولىڭداعى؟ اكەل بەرى!
ەسەننىڭ وزىنەن جاسقاناتىنىنا ابدەن ەسىرىپ، قوجاڭداۋدى ادەتكە اينالدىرعان سياقتى. مۇنىسىمەن نۇرادىلگە دە «ءبىلىپ قوي، سەندەردىڭ اتاماندارىڭدى الدىمدا قۇرداي جورعالاتام» دەپ، قىر كورسەتىپ تۇرعانداي.
– بۇل– پىراندىك قوي. ءبىراق ساعان بارعىسى كەلمەيتىن سياقتى،–دەپ كۇلدى ەسەن.
– نەگە، ەي؟ نەگە بارعىسى كەلمەيت؟
– بىلمەيمىن. جاڭا ماعان وزدەرى «قوڭقاي سۇراسا، ءبىزدى بەرمە. ول ءبىزدى شايناماي-اق جۇتىپ، وبالدى بولامىز...» دەگەن،– ەسەن بۇل جولى ىشەك-سىلەسى قاتىپ، راحاتتانا كۇلدى. ونىڭ شىن پەيىلىمەن، ەلىكتىرە كۇلگەنى سونشا، ءنۇرادىل ءوزىنىڭ دە كۇلىپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالدى. نۇرجان دا ەرىكسىز مىرس-مىرس ەتتى.
پىكىر قالدىرۋ