ارىقباي اعىبايەۆ، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان جوعارى مەكتەپ ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ جانە ق ر زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

اڭگىمەنى قازاق دالاسىنداعى زاڭ جۇيەسىنىڭ ەجەلگى ۇلگىلەرىنەن باستاساق

— قازاقتا ەجەلگى زاماندا ادەت – عۇرىپ زاڭدارى بولعان. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن سياقتى ۇزدىك زاڭ ۇلگىلەرى سول كەزدەگى ەل ىشىندەگى ىنتىماق – بىرلىكتىڭ ءبىر نەگىزى ەكەندىگىن تاريح راستايدى. قازاقتىڭ ادەت – عۇرىپ زاڭدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ قوعام، مەملەكەت اراسىنداعى بارلىق ماسەلەلەر شەشىلىپ وتىرعان. ادەت-عۇرىپ زاڭدارى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ بەلسەندىلىگىنەن پايدا بولعان. زاڭدى بۇزعاندارعا بيلەردىڭ شەشىمى ەشقانداي كۇشتەۋسىز ورىندالعان. بيلەر نە ايتسا، ادامدار سونى ورىنداعان. سوندىقتان قازاق دالاسىندا بىردە – ءبىر تۇرمە، پوليسيا بولماعان. زاڭدى ورىنداتاتىن ورگان جوق، بيلەر بارلىق داۋدى شەشىپ وتىرعان. اۋىل ءبيى، توبە بي دەگەن سياقتى بيلەردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولعان. بيلەر قۇرىلتايىندا ءىرى – ءىرى ماسەلەلەر تالقىلانعان.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وتارشىلدىق داۋىرمەن بىرگە ءساريزمنىڭ يدەياسىن باسشىلىققا العان زاڭدار قازاق دالاسىنا ەنگىزىلە باستادى. ءبىراق سونىڭ وزىندە قازاقتىڭ ادەت – عۇرىپ زاڭدارى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ءوز كۇشىندە بولدى. ول زاڭدار الىگە دەيىن ماڭىزدى. ءقازىردىڭ وزىندە ءتيىمدى جاقتارىن پايدالانۋعا بولادى. جاقىندا بيلەر سوتى تۋرالى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. بيلەر تاجىريبەسىندەگى ادىلدىك، ءمىنسىز تازالىق، شىنشىلدىققا نەگىزدەلگەن پرينسيپتەرىن ءقازىر دە قولدانۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلەلەر كوتەرىلدى. كەيبىر عالىمدار اۋىلدا بي سايلايىق دەگەن ۇسىنىستار دا ايتىپ ءجۇر.

ەلىمىزدە بي سايلاپ العان اۋىلدار دا بار عوي؟

— ءقازىر زاڭ عىلىمىنىڭ سالالارىندا جان-جاقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. بۇرىنعى قازاق دالاسىندا ادەت – عۇرىپ زاڭدارى اۋىزشا تۇردە ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن. ءقازىر اۋىلدا بيلەر سايلانسا، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەۋ، زاڭدى قۇرمەتتەۋ سياقتى تۇرعىندارعا مورالدىق جاعىنان تاربيەشى رەتىندە قىزمەت ىستەپ جاتقان شىعار. ال زاڭنامالىق شەشىم شىعارۋ قۇزىرەتى زاڭدا كورسەتىلمەگەن. اۋىلدا داۋ تۋسا ءبيى اقىل ايتىپ، كەڭەس بەرە الادى. ال داۋدىڭ شەشىمى، ت.ب. تەك سوتتار ارقىلى جۇزەگە اسادى. بىزدە اۋىل بيلەرى تۋرالى زاڭ جوق. ونداي زاڭدى جاساپ، قابىلداۋ دا وڭاي ەمەس.

زاڭدى قابىلداۋدىڭ قاجەتتىلىگى الدىمەن عىلىمدا زەرتتەلەدى. زاڭ شىعارۋدىڭ باستاماسى كونستيتۋسيا بويىنشا دەپۋتاتتارعا جانە ۇكىمەتكە بەرىلگەن. جوعارى سوت تا جاڭا زاڭدى شىعارۋدا باستاماشىلىق تىزگىندى ۇستاۋ كەرەك. حالىققا قىزمەت ىستەپ جاتقان جاقسى زاڭدار دا بار، شيكى زاڭدار دا از ەمەس. ماسەلەن، كەزىندە «جەر تۋرالى» زاڭ اسىعىس جاسالدى. قابىلداعاننان كەيىن بىرنەشە رەت وزگەرىسكە ءتۇستى. ءبىر ايدىڭ ىشىندە جەتى رەت وزگەرتىلىپتى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارۋدا، شەت ەلدەن كەلگەندەر دە جەر العىسى كەلەدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا جەر كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ونەركاسىپ وركەندەپ، قۇرىلىس قارقىنداپ جاتقان ۋاقىتتا جەر ماسەلەسى شيەلەنىسىپ كەتتى. ال زاڭنىڭ ولقىلىقتارى كوپ ەدى. بۇل زاڭداردى قابىلداعانداعى كەمشىلىكتەرمەن بايلانىستى.

قالاي ويلايسىز، قازاقستاندا زاڭ شىعارۋ پروسەسى جەتىلگەن بە؟

— كەڭەس كەزىندە زاڭداردىڭ جوباسى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ، حالىق ونى تالقىلاپ، پىكىرلەرىن زاڭ شىعاراتىن ورگانعا جولدايتىن. جوعارعى كەڭەس حالىقتىڭ ۇسىنىس – پىكىرلەرىمەن ساناساتىن. زاڭ سودان سوڭ قابىلداناتىن. قازىرگى زاڭداردىڭ جوباسى باسپاسوزدە جاريالانبايدى. پارلامەنت ساراپتاماعا ءوزى جىبەرىپ، ءوزى تالقىلايدى. حالىق زاڭ قابىلدانىپ، ءماتىنى باسپاسوزگە شىققانعا دەيىن بارىنەن بەيحابار كۇيدە وتىرادى. زاڭدى قابىلداۋ ماسەلەسىن جەتىلدىرۋ كەرەك. جەتىلدىرۋ دەگەنىمىز نە؟ الدىمەن، زاڭ جوباسى باسپاسوزدە جاريالانۋى كەرەك. حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، زاڭ جوبالارىن دايىندايتىن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى جوق. شەت مەملەكەتتەردە پارلامەنتتىڭ جانىندا وسىنداي مەكەمەلەر جۇمىس ىستەيدى. زاڭنىڭ تەتىكتەرىن، قاجەتتىلىگىن، دۇنيە جۇزىندەگى وسى سياقتى زاڭداردى زەرتتەي وتىرىپ، جوبا جاساۋمەن اينالىسادى. زاڭنىڭ ساپاسى سوندا جاقسارادى. دەپۋتاتتىڭ ءبارى زاڭگەر ەمەس. بىرنەشە دەپۋتات قانا جۇمىس ىستەگەنى بولماسا زاڭنىڭ ءبارىن ۇكىمەت جاساۋدا. ءار مينيسترلىك ءوز زاڭىن ۇسىنۋدا. ءار مينيسترلىك ءوز مۇددەسىن الدىمەن العا تارتادى. ال زاڭ بارشا حالىققا ورتاق بولۋ كەرەك. سوندىقتان زاڭ جوبالارىن دايىنداۋمەن اينالىساتىن ارنايى عىلىمي مەكەمە كەرەك.

ءبىزدىڭ پارلامەنتتى ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرىنىڭ باسى قوسىلعان، حالىقتىق پارلامەنت دەپ اتاعان دۇرىس. زاڭ شىعارۋ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قوسىمشا الگىندەي مەكەمە كەرەك. بۇنداي مەكەمە، ماسەلەن رەسەيدە بار. ول ەلدە زاڭ قابىلدانباس بۇرىن ارنايى ينستيتۋتتا زەرتتەلەدى. ەگەر زاڭ جوبالارىن دايىندايتىن مەكەمە قۇرىلسا دەپۋتاتتارعا ۇلكەن كومەك بولار ەدى.

ەگەر ءسىز ايتىپ وتىرعانداي مەكەمە قۇرىلسا، پارلامەنت نەمەن اينالىسادى؟

— مەن ايتىپ وتىرعان عىلىمي ينستيتۋت زاڭ جوبالارىن زەرتتەۋ، دايىنداۋ، دەپۋتاتتارعا زاڭدىلىق كومەك كورسەتۋ ءىسى، زاڭ ءقابىلداۋدىىڭ پروسەدۋرالارىن ساقتاۋ، ت.ب. اينالادى. ول ينستيتۋت دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەنى زەرتتەپ وتىرۋ كەرەك. ال زاڭدى شىعارۋ قۇزىرەتى پارلامەنتتە قالادى.

حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمدىلىگى تومەندەپ كەتكەن جوق پا؟

— سوتتىڭ جۇمىسى جىلدان جىلعا كۇشەيىپ بارادى. كەڭەس كەزىندە حالىق ءوز ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن اكىمشىلىك ورگانداردان، پارتيادان كۇتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا كەز–كەلگەن ماسەلە سوت ارقىلى شەشىلەدى. سوتتىڭ سانى، سۋديالار كوبەيىپ كەلەدى. حالىق سوتقا نەگە سەنبەسىن؟ ۇيدە وتىرىپ سەنىمسىزدىك بىلدىرۋگە بولمايدى. ارىز – شاعىمىن الىپ، سوتقا بارسىن. سوتتىڭ شەشىمى دۇرىس بولماي جاتسا، جوعارى ورگاندارعا جۇگىنسىن. ب ا ق دا كومەككە كەلەدى. سوتتاردىڭ سەزىندە بۇل ماسەلە ءسوز بولعان. سوتتار كەيدە وتە قيىن ماسەلەلەردى شەشەدى. ول تۋرالى ب ا ق – دا ايتىلماعاندىقتان حالىق بىلمەيدى. سوتتىڭ تەك كەمشىلىگىن جازۋ بەلەڭ العان. ءادىل شەشىم شىعارىپ، ەلدىڭ ريزاشىلىعىن الىپ جاتقان سوت تۋرالى باسپاسوزدە كوپ جاريالانبايدى. باياعى تولە بيلەر سياقتى ءولىم اۋزىندا تۇرعان ادامنىڭ داۋىن شەشىپ، شاتاقتى جويىپ جىبەرىپ، ەكى ارانى تاتۋلاستىرىپ جىبەرەتىن سوت پروسەستەرى بولىپ جاتادى. سونداي نارسەلەر تۋرالى ب ا ق ايتپايدى، جازبايدى.

بۇعان كىم كىنالى؟

— بۇل — سوت پەن ب ا ق اراسىنداعى بايلانىستىڭ السىزدىگى. سوتتىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى جۇمىس ىستەيدى. ول ب ا ق – مەن تىعىز بايلانىس جاساپ وتىرۋى كەرەك. جالپى سوتتاردىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ جۇمىسى ءالى دە جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى. شەشىمىن تاۋىپ جاتقان اۋىر ىستەر، سوتقا قانداي ماسەلەلەر بويىنشا جۇگىنۋگە بولاتىندىعىن حالىققا حابارلاپ، مالىمدەپ وتىرۋ كەرەك. ەل ىشىندە داۋ تۋسا كىمگە جۇگىنەرىن بىلمەيتىن جاعدايلار بار. وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ ناشارلىعىنان.

زاڭ شەڭبەرىندە كوررۋپسيامەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق كەيدە ساياساتقا اينالدىرىپ، «مىنا مەكەمەدە كوررۋپسيا» دەگەندەي، دەرەكسىز جالاڭ سوزبەن اقپارات تاراتۋ كەزدەسەدى. قۇر ايعايمەن «كوررۋپسيا» دەپ ۇرانداتقانمەن، حالىققا تەرىس تاربيە بەرەمىز. حالىققا «ءىسىڭ وڭ، ءبارىن زاڭمەن شەش» دەگەندى ايتۋ كەرەك. اشىقتىق، جاريالىق قاجەت. ەگەر پارا تالاپ ەتىلىپ، قىزمەت بابىن پايدالانىپ قيانات جاساسا سول تۋرالى حابارلايتىن ارنايى ورگاندار بار. كونستيتۋسيادا «ۇكىم شىعارىپ زاڭدى كۇشىنە ەنبەيىنشە، ەشكىمدى دە كىنالى دەپ ساناۋعا بولمايدى» دەلىنگەن. كەيدە ءسال سىبىس شىقسا، ب ا ق بۇرقىراتىپ اكەتەدى. ۇكىم كۇشىنە ەنگەن سوڭ بارىپ، سول قىلمىس تۋرالى جازۋعا بولادى. ايتپەسە ول بىرەۋدەن ناقاق جاپقان جالاسى بولۋى مۇمكىن. ەلدى شۋلاتىپ، دۇرلىكتىرگەن «كوررۋپسيونەردىڭ» اقىرىندا زاڭسىز قامالعانى انىقتالىپ، كىناسىز ادام بولىپ شىققان جاعدايلار وتە كوپ.

قازاقستانداعى كريميناليستيكانىڭ حال – احۋالى قانداي؟

— كريميناليستيكا — قىلمىستىڭ اشىلۋىن زەرتتەيتىن عىلىم. ارنايى زەرتحانا، تاسىلدەرى، قۇرالدارى بولادى. بىزدە بۇل سالا بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتقان عالىمدار بار. ءبىراق از. كريميناليستەردى ارنايى دايارلايتىن وقۋ ورنىن اشۋ كەرەك. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ت.ب. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا كريميناليستيكانىڭ ورنى ۇلكەن. قازىرگى كريميناليستەر مەن بۇرىنعى كريميناليستەردى سالىستىرۋعا بولمايدى. كريميناليستەر عىلىم-بىلىممەن قارۋلانىپ، دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەلەردى قولدانىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.

قازاقستان كوپ ءدىندى، وزىق ويلى مەملەكەت دەپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇزدىك زاڭداردى جاساتۋعا تىرىسامىز. ءبىراق ۇلتتىق مەملەكەتكە ساي زاڭداردى دا نەگىزگە الۋ كەرەك ەدى. كونستيتۋسيادا ەڭ قىمبات قازىنا — ادام دەلىنگەن. ال ءبىز جەتىم بالالاردى شەت ەل اسىرۋدامىز. كونستيتۋسيامىز نە دەيدى، ال ءبىز نە ىستەپ وتىرمىز؟ قازاق قاي زاماندا بالاسىن جات جۇرتقا بەرىپ ەدى؟ ءبىر رۋدىڭ بالاسى جەتىم قالسا ەل «بالەن رۋ بالاسىن جەتىم ەتىپتى» دەپ، سول رۋعا تاڭبا بولاتىن. ءقازىر قازاقستاندا ءبىر جىلدا 4-5 مىڭ بالا شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا كەتەدى. سول بالانى اسىراپ الاتىندار ءوز ەلىمىزدىڭ ادامدارىنان – اق شىعادى عوي. ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتىنا دۇرىس جاعداي جاسالسا، سول جەتىم بالانى باعىپ – قاعۋعا شاماسى جەتەدى. ال انگليا، امەريكا، ت.ب. ەلدەرگە كەتكەن بالالار كەيىن ورالا ما؟ بالا اسىراپ الۋ حالىقارالىق كەلىسىم دەڭگەيىندە بولعانمەن، قازاق ۇل – قىزى قانداي ورتاعا تاپ بولادى؟

ول كەيىن ەرجەتكەن سوڭ ءوز ەلىنە رەنجۋى مۇمكىن عوي، «مەنى نەگە شەت ەلگە ساتتىڭدار؟» دەپ. بۇل دا ۇلتتىق مەنتاليتەتكە قاتىستى ماسەلە. زاڭ شىعارۋدا ۇلتتىق مەنتاليتەت ەسكەرىلۋ كەرەك. قازاق دالاسىندا جەسىر ايەل، جەتىم بالا بولماعان. بىرەۋ قيىن جاعدايعا تاپ بولسا، اسار سالىپ، جاردەم بەرگەن. قازاق دەگەن ەلدىڭ ساقتالىپ قالعاندىعى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ادەت – عۇرپىن، سانا – سەزىمىن لايلاماي ۇستاعاندىعىندا. قانداي قيىن – قىستاۋ كۇن تۋسا دا ءبىر – بىرىنە كومەك بەرىپ، دەمەپ وتىرعان، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىگە ىزەتپەن قاراعان. جەرىن بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا قورعاعان ەل ەدىك قوي. سونداي داستۇرلەرىمىز ۇمىتىلىپ بارادى. ۇلتتىق يدەيا، ۇلتجاندىلىق ماسەلەسىن بيىك دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك.

پارلامەنتتە كوتەرىلگەن «نەكە جانە وتباسى» تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ، دالىرەك ايتساق، كوپ ايەل الۋ جونىندەگى پىكىرلەرگە كوزقاراسىڭىز؟

— پارلامەنتتە بىرەۋلەر «كوپ ايەل الايىق» دەسە، ايەلدەر «كوپ كۇيەۋگە تيەيىك» دەدى. بۇل زامان اعىمىنا سايكەس كەلمەيدى. بۇرىنعى كودەكستە ەكى ايەل الۋ قىلمىس بولىپ سانالاتىن. ءقازىر ول جوق.

ال بىرنەشە ايەل العان ازاماتتاردى زاڭداستىرۋ كەرەك پە، جوق پا؟ مەنىڭشە بۇنى زاڭداستىرۋ قيىن. ايەل دە، ەركەك تە كونە قويماس. كوپ ايەل الۋدىڭ داۋىرىنەن ءوتىپ كەتكەنبىز. ەگەر بالا اسىراپ الامىن، ءوز وتباسىمنىڭ كەلىسىمىمەن باسقا ايەلگە قامقورلىق جاسايمىن دەسەك، بولادى. بۇنىڭ ءبارى وتباسىنىڭ ىشىندە شەشىلەتىن ماسەلە. جالپى، دەپۋتاتتار كوپ ايەل الۋعا قاتىستى زاڭدى قابىلداي المايدى. قابىلداعىسى كەلسە دە قابىلداي المايدى.

سۇحباتتاسقان شارافات جىلقىبايەۆا