قازاقستاندىق تانىمال كينورەجيسسەر ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «جات» ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتتى. ومىردە بولعان وقيعانىڭ جەلىسىمەن تۇسىرلگەن فيلم – حح عاسىردىڭ 31-51 جىلدار ارالىعىنداعى قازاق حالقى باسىنان كەشكەن ناۋبەتتى باياندايدى. رەجيسسەر بۇل تۋىندىنىڭ سەنارييىن 25 جىل بۇرىن ديپلومدىق جۇمىسى رەتىندە جازعان ەكەن.

«ءىلياستىڭ ءومىرى – قازاقتىڭ تاعدىرى»

فيلم باس كەيىپكەر ءىلياستىڭ تاعدىرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ ازاپتى ءومىرىن سۋرەتتەيدى. «1931-1951 جىلداردى مەن قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ اۋىر، ەڭ قيىن كەزەڭ دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى وتكەن عاسىر قازاق ءۇشىن بەتبۇرىس كەزەڭى بولدى. حالقىمىز تالاي ناۋبەتتى باستان كەشتى، قولدان جاسالعان اشتىققا ۇشىرادى، قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى. اقىرى ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ، تالاي بوزداق سوعىسقا اتتانىپ، قايتىپ ورالمادى. ءبىراق، ستالين ولگەنگە دەيىن قۋعىن-سۇرگىن جالعاسىپ جاتتى. مىنە، بۇل فيلم وسى كەزەڭگە ارنالادى»، – دەيدى ەرمەك تۇرسىنوۆ. كينو ەرجەتىپ قالعان ءىلياس پەن اكەسى ەدىگەنىڭ اشتىقتان جاداپ-جۇدەپ، توقشىلىقتا تاتپايتىن اڭ ەتىن تالعاجاۋ ەتكەن مۇشكىل حالىنەن باستالادى. الايدا اكە مەن بالانىڭ بۇل تىرشىلىگى دە ۇزاققا سوزىلمايدى. ەدىگەنى لاشىعىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ميليسيا وياتىپ الىپ كەتەدى. ماعجان اقىن ايتقانداي: «بۇل ءومىر اباقتى عوي سانالىعا…»

قارا لاشىقتا بۇعاناسى بەكىمەگەن جەتىم ءىلياس جالعىز قالدى. مىنە، وسى تۇستان باستاپ ءبىز ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «تۇتقىنىنا» اينالدىق. ءىلياس قورعانسىزدىقتان قورىققان جوق، اڭىراعان لاشىققا باس سۇققان ءدارۋىش كەمپىرگە بارىن بەرىپ، قوندىردى. بۇل قوناق ەمەس، ءىلياستىڭ تاعدىرى بولىپ شىقتى. تاعدىر قالاي الماستى؟ رەجيسسەر بۇل ءساتتى، اساتاياعىن تايانىپ،  سۇلدەرىن سۇيرەتىپ اياڭداعان باقىسىنىڭ سۇلباسىن جامان لاشىقتىڭ جالاڭ اينەك تەرەزەسىنەن ۇزاتىپ سالعان جەتىمەكتىڭ جانارىمەن ۇعىندىردى. ءىلياستىڭ تۇڭعىيىق جانارىنان، قاۋقارسىز حالىنەن ءبىز – ۇلى ابايدىڭ «مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىم، تاپ شىنىم»، – دەپ بار قازاقتىڭ جانىن قوزعاپ كۇڭىرەنگەن تولعانىسىنا تۋرا مىسال تاپقانداي كۇيزەلدىك، سۇيىندىك.  «جات» فيلمىندە مۇنداي ۇلتتىق جانە تۇركىلىك دۇنيەتانىممەن استارلاسقان رەجيسسەرلىك شەشىمدەر مول.

b62bcab4200ceda0056d6b6442288e1d-big

ە.تۇرسىنوۆتىڭ كەيىپكەرىنە قاتال قارايتىن رەجيسسەر ەكەنىن كورەرمەن جاقسى بىلەدى. «جات» كارتيناسىندا دا رەجيسسەر ءىلياستى اياعان جوق. «مەن اۋەلى سەنارييدى وقىپ شىققان كەزدە ەشتەڭە تۇسىنگەن جوقپىن. ەكىنشى رەت وقىعاندا قورقىپ قالدىم. ويتكەنى كەيىپكەرىم ءىلياستىڭ وزىندە قاراما-قايشىلىقتارى كوپ بولدى. ياعني، ءىلياس بارلىعىن ءوزىنىڭ ىشكى تۇيسىگى ارقىلى سالماقتاپ وتىرادى. رەجيسسەرگە: «مىنا رولگە مەنى الىپ، قاتەلىسىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟» – دەپ ايتتىم. ول «جوق» دەدى»، – دەيدى اكتەر ەرجان نۇرىمبەتوۆ. ال رەجيسسەر اياۋشىلىق تانىستسا، قاپتاعاي دەنەلى كەيىپكەردى، تالدىرماش كەسكىندەگى اكتەر  ەرجان كينوداعىداي بارلىق فيزيكالىق كۇش-قۋاتىن سالىپ،  ايرىقشا پسيحولوگيالىق توزىممەن كورسەتە الار ما ەدى؟  ءوز رولىنەن تۇيگەن ويىن سۇراعانىمىزدا اكتەر: «ادام بوپ كەلگەن ومىردەن، ادام بوپ كەتۋدىڭ قيىن ەكەنىن ۇقتىم»، – دەدى. تاۋداعى تىرشىلىكتە اڭشى بالا ءىلياسقا وڭاي سوققان جوق. ءبىراق، كىسىلىكتىڭ ءىزىن كورگەن ءىلياس كوممۋنيستەردىڭ بۇراۋى قىسقان، استىقتان تارىققان اۋىلداعى جاقىندارىن اڭ-قۇس اۋلاپ اسىرايدى.

ءىلياستىڭ تاۋداعى داعدىعا اينالعان تىرىشىلىگىن تاعىلىققا بالاپ، تىنىشتىعىن بۇزاتىن قايشىلىعى كوپ كەيىپكەر – كوممۋنيست عاني ەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا عاني ءىلياستى نەمىستەرگە قارسى سوعىسقا شاقىرادى. ءبىراق، ادامعا مىلتىق وقتاپ، وق اتىپ كورمەگەن ءىلياس بارۋدان باس تارتادى. ول كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن سوعىساتىنىن تۇسىنە المايدى. ال،  ينتەرناسيوناليست كولحوزىنىڭ  «ەرجۇرەك» ەركەكتەرى تۇگەل سوعىسقا كەتەدى. بۇل ءرولدى ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ كينولارىنا تۇسۋدەن تانىمال بولعان قۋاندىق قىستىقبايەۆ سومدادى. «ەرمەكتىڭ كينوسىنا ءۇشىنشى رەت ءتۇسىپ جاتىرمىن. العاشىندا «كەلىن» فيلمىنەن ءتۇسىپ باستاعانمىن. مەنىڭ كەيىپكەرىم عاني – اڭعال، ءارى سەنگىش بۇرىنعى كولحوز باسشىسىنىڭ بالاسى. كەيىپكەرىم زامان اعىمىنا قاراي، نەگە بولسا سوعان جۇگىرە بەرەتىن، كونگىش ادام. كينودا ءىلياس ەكەۋمىزدىڭ دە اكەمىزدى ۇستاپ اكەتىپ ولتىرەدى. ءبىراق، مەن ونى قابىلداپ قىزىل ۇكىمەتتىڭ يتارشىسى بولىپ جۇرە بەرەم. ال، باس كەيىپكەر ءىلياس بۇنى قابىلداي الماي، تاۋعا كەتىپ، جات بولىپ كەتەدى»، –   دەيدى اكتەر.

ءىلياس اۋىلعا ءوق-دارى الۋ ءۇشىن عانا كەلەتىن. ءبىراق عاني سوعىسقا كەتكەن سوڭ كەرەك-جاراعىن ونىڭ ايەلى كامشاتتان الىپ ءجۇردى. كامشات (ەلينا اباي قىزى، «قۇرمانجان داتقا») – تاۋداعى تاس ۇڭىردە ءىلياستىڭ ساعىنىشىن قوزداتقان، وكىنىشتىڭ وتىنا قارىعان بالا كۇنگى عاشىعى ەدى. ەكى عاشىقتىڭ بىر-بىرىنە ىنتىزار ءحالىن رەجيسسەر وقيعا اراسىندا بىر-بىرىنە قادالا قاراپ قالاتىن ويلى جانارلارىمەن سۋرەتتەيدى. تارپاڭ مىنەزدى، تاعدىرى بولەكشە تاۋ ۇلىنىڭ  وسال تۇسى دا وسى بولدى. ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى ەكى عاشىقتى ەل كوزىنشە «ماسقاراعا» ۇرىندىرماسا دا – ءىلياستىڭ جالعىزدىقتان جانى اۋىرعان شاعىن رەجيسسەر ءجيى كورسەتەدى. اقىرى ماحابباتتى عاداۋات جەڭىپ كەتتى. بۇل تۇرسىنوۆتىڭ جاڭا فيلمىندەگى ادەمى ءتاسىل دەپ باعالادىق.

فيلمدە كورەرمەنگە كومەسكىلەنىپ كەتكەن جايتتار دا جوق ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى، باس كەيىپكەر ءىلياستىڭ اكەسى ەدىگەنىڭ تاعدىرى. رەجيسسەر بۇل كەيىپكەردى «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالىپ كەتكەنەن قايتىپ كورسەتپەيدى. ارينە، رەجيسسەر «حالىق جاۋى» رەتىندە الاشتىڭ 25 مىڭنان استام ارىسىن سۇراۋسىز اتىپ تاستاعان ۇستەم وكىمەتتىڭ وكتەمدىگىن وسىلاي ەلەۋسىز ايتقىسى كەلگەن شىعار.  ءبىراق، ءبىز «تۇرمە ءحالىن» كورمەي، «اباقتى ازابىن» تارتپاي  اينالىپ ءوتىپ كەتۋدى قۇپتامادىق. ءدال وسىنداي، اياقسىز قالعان تاعى ءبىر تاعدىر – ءىلياستىڭ ۇزاق جىل ءمىنىس كولىگى، جان سەرىگى بولعان كۇرەڭتوبەل ات. كۇرەڭتوبەلدىڭ اياق استىنان اۋىرماعانىن، قارتايىپ كەتكەنىن وزىمىزشە ۇقتىق. ءىلياستىڭ كۇرەڭتوبەلدىڭ جۇگەن-نوقتاسىن سىپىرىپ الىپ جىبەرە سالعانىنان ولىمگە قيماعانىن، پىشاققا جىققىسى كەلمەگەنىن اڭعاراسىڭ.

maxresdefault (1)

ال ە.تۇرسىنوۆتىڭ رەجيسسەرلىك شەبەرلىگى مەن ءفيلمنىڭ ساپاسى جايلى ءبىزدىڭ ايتىپ جاتقانىمىز ارتىق بولار. «ەرمەكتىڭ رەجيسسەر رەتىندەگى ەرەكشەلىگى  – اكتەرگە ءبىر ەكپيزودتى تۇسىرگەندە قايتا-قايتا قايتالاتپايدى. ءبىر-اق رەت ويناتادى. العاشقى ويناعان ءرولىڭ عانا تابيعي شىعادى. ال ءبىز تەاتر اكتەرىمىز عوي. بىرنەشە رەت قايتالاساق بولدى كەيىپكەرىمىزدى تابيعيلىعىنان ايىرامىز. كينوعا تەاتر اكتەرىنىڭ تەحنيكاسى جارامايدى. «جات» فيلمىندە اسىرەلەۋ جوق»، – دەيدى باستى رولدە ويناعان اكتەر ەرجان نۇرىمبەتوۆ. ال ءفيلمنىڭ پروديۋسسەرى قانات تورەباي: «ەرمەك ەكەۋىمىز ءتۇسىرىلىم الدىندا باس كەيىپكەر ءپروتوتيپىنىڭ مولاسىنا باردىق، ونىمەن تانىس بولعان ادامدارمەن اڭگىمەلەستىك. ەرمەكتىڭ ءوزى ونى بالا كەزىندە كورگەن. ول ادام 30-جىلدارى تاۋعا كەتىپ قالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ورالمادى. ول وركەنيەتتەن مۇلدەم قول ءۇزدى دەۋگە بولمايدى، ءبىراق بار عۇمىرىن جالعىزدىقتا وتكىزدى»، – دەيدى.

ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىنە كەلگەن بەلگىلى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپايەۆ: «ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ فيلمدەرىنىڭ ورتاق ەرەكشەلىكتەرى  ءبىر ادامنىڭ ءومىرى مەن تۇلعاسىنا باسىمدىق بەرىلەدى. ماسەلەن، «شال» مەن «جات» فيلمدەرى ۇقساس. ال، «جات» فيلمىندە ادام ەركىندىگى جاقسى سۋرەتتەلگەن. «شال» فيلمىندە جان دۇنيەسى جالعىزدىققا تۇسكەن ادامنىڭ ارپالىسى بولاتىن. مەنىڭ ويىمشا، ەرمەك  تۇرسىنوۆ رەجيسسەر رەتىندە ىزدەنىپ، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل ءفيلمدى قازاقتار كورۋى كەرەك. «جات» فيلمىندە كىشكەنتاي ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى كورسەتىلەدى جانە مۇنداي ادامدار ميلليون بولدى.  ءفيلمنىڭ جەتىستىگى دە سول، راكۋرستى كىشكەنتاي ادامعا بۇرۋ ارقىلى تاريحي ساتتەردى كورسەتتى.  ءبىر ادامنىڭ ءومىرى ارقىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدى قامتۋ ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ تالانتى»، – دەيدى. ءفيلمنىڭ شىعارماشىلىق توبىنىڭ دا ەڭبەگىن ايرىقشا اتاعان ءجون. كينونىڭ قويۋشى-وپەراتورى مۇرات الييەۆ  تۇسىرگەن الاتاۋدىڭ تۇمسا تابيعاتى جان سۇيىنتەدى. اكتەرلىك ويىننىڭ دا ءار قيمىلىنا ءسۇيىنىپ جاتساڭىز بۇل وپەراتوردىڭ تىكەلەي شەبەرلىگىنىڭ جەمىسى دەرسىز. ءفيلمنىڭ قويۋشى-سۋرەتشىسى الەكساندر روروكين، كومپوزيتور قۋات شىلدەبايەۆ. سونداي-اق، «جات» ءفيلمى – Dolby Atmos كوپارنالى دىبىس فورماتىندا جاسالعان العاشقى قازاقستاندىق كينو ەكەن. فيلم بيىل تورونتودا وتكەن حالىقارالىق كينوفەستيۆالدە (Toronto International Film Festival) كورسەتىلدى. ەرمەك تۇرسىنوۆ بۇگىندە ءوز كورەرمەندەرىنە «كەلىن»، «شال»، «كەمپىر»، «كەنجە» سىندى بىرنەشە كينوسىمەن تانىمال رەجيسسەر.

قازاقتا «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» دەيتىن ماقال بار. «جات» فيلمىنەن قازاق حالقىنىڭ ارداقتى ءۇش قاسيەتىن ءھام جوعالتقان ءۇش قۇندىلىعىن بايقايسىز. ءبىرىنشى قاسيەت – كىسىلىك. ءىلياستىڭ ايانىشتى تاعدىرى جاندى اۋىرتسا دا كىسىلىك مىنەزى، بولمىسى كورەرمەندى سۇيىندىرەدى. ەكىنشى قاسيەت – قوناقجايلىلىق. قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعى، مەيىرباندىعى كەشەگى كۇنى جەر اۋدارىلىپ كەلگەن كوپتەگەن حالىققا قورعان بولۋعا يتەرمەلەدى. ءۇشىنشى قاسيەت – قايسارلىق پەن ءتوزىم. فيلمدە قايسارلىق ادامدى قاتال سىننان قۇتقارسا، ءتوزىم – ادامي بولمىستى ساقتاۋداعى جان ازىق ەكەنى ايتىلادى. ال جوعالتقان ءۇش دۇنيەمىزدىڭ اۋەلگىسى – ۋادە. بالا ءىلياس مەيىرىمدى ءبۇلدىرشىن كامشات قىزعا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداي المادى. ويتكەنى بالالار ۋاعدالاسقانعا دەيىن كەڭەس وكىمەتى قازاق دالاسىنا ورنىعىپ، بۇقارا حالىققا بەرگەن ۋادەسىننەن اينىپ، الەم توڭكەرىلىپ جاتقان كەز بولاتىن. ەكىنشى جوعىمىز – سانا. فيلمدە قايسار، ءتوزىمى مول ءىلياستى اقىرىندا سانا كۇيزەلىسى جەڭدى. تاۋ ۇلى ومىرمەن قوشاتاساردا استىنا قىزىل تورعىن توسەپ (كەڭەستىڭ قىزىل تۋى)، ۇستىندەگى تەرى تونىن تاستاپ، كوستيۋم كيىپ و دۇنيەگە اتاندى.  ءۇشىنشىسى، بۇل ءبىزدىڭ اقىرعى جوعالتقان دۇنيەمىز – رۋح ەدى. قازاقتىڭ تابيعي بولمىسى سىندى ءورشىل، رۋحتى جانداردىڭ ءبىر شوعىرى، اقىرعى وعىلاندارى وتكەن عاسىردىڭ ماڭدايىنا سىيماي قاراڭعىلىققا باتىپ كەتتى. بىزگە سول رۋحتىڭ سارقىنشاعى دا جەتپەي تاۋسىلدى…

دەرەككوز: "تۇركىستان" گازەتى