ەلiمiزدiڭ ءوڭتۇستiگiندە سۋارمالى ەگiنشiلiك ەرتەدەن قولعا الىنىپ، سونىڭ iشiندە ماقتا شارۋاشىلىعى ءوڭiردiڭ بiر ميلليونعا جۋىق حالقىنىڭ بiردەن-بiر كۇنكورiس كوزi بولىپ كەلەدi. ماقتا – تەحنيكالىق داقىل رەتiندە قورشاعان ورتاعا، اۋا رايىنا، توپىراقتىڭ قۇنارلىلىعىنا، ءاسiرەسە كۇن كوزi مەن اعىن سۋعا تالعامى جوعارى داقىل.
ءوسiرiپ باپتاۋ – ۆەگەتاسيا كەزەڭiندە ماقتا تالابىنا ساي اگروتەحنيكالىق iس-شارالار ءوز ۋاقىتىندا جانە ساپالى جۇرگiزiلسە، ءونiمدiلiكتi ءار گەكتاردان 40-50 سەنتنەرگە دەيiن جەتكiزۋگە بولادى.
ماقتا تالشىعى وسى ءوسiمدiكتiڭ بەرەتiن نەگiزگi شيكiزاتى بولىپ تابىلادى. شيتتi ماقتادا 30-38% تالشىق، 50-56% شيت بولادى، ال، شيتتە 18-22% ماقتا مايى بار. ودان 20-دان استام ءتۇرلi دايىن بۇيىمدار شىعارۋعا بولادى.
شيتتi ماقتا – حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ توقىما ونەركاسiبi، ماي وڭدەۋ، گيدروليز، حيميا جانە باسقا دا سالالارى ءۇشiن قاجەتتi شيكiزات.
شيتتi ماقتادان جانە قوزانىڭ ۆەگەتاسيالىق ءوسiپ-جەتiلۋ بارىسىنداعى ءبولiگiنەن مىناداي زاتتار جاساپ شىعارىلادى: ماقتا-ماتا كەزدەمەلەرi، جiپتەر، جاساندى جiبەك جانە تەرi، كورد، بىلعارى، فەتر، پاراشيۋت جاسالاتىن كەزدەمەلەر، تازارتىلعان ماي، سابىن، لاك، كۇنجارا، مال ازىعى، بالىق اۋلايتىن اۋلار مەن ارقاندار، تىڭايتقىشتار مەن ءوسiمدiكتi قورعاۋ ءدارi-دارمەكتەرi، سپيرت، تاعامدىق بەلوك، حيميالىق زاتتار. 1 كەلi ماقتا تالشىعىنان 5 مەتر اقجايمالىق ماتەريال، 12 مەتر شىت نەمەسە 20 مەتر باتەس، 1 كەلi شيتتەن 180-200 گرامم ماي، 450 گرامم كۇنجارا، 360 گرامم شيت قابىعى الىنادى. ال، شيتتەن پلاستماسسا، كينو جانە فوتو پلەنكالارى، لينولەۋم، لاك جاسالادى. 1 توننا شيت قابىعى 85 ليتر سپيرت، 300 كەلi قۇرىلىس تاقتالارىن، 28 كەلi كومiر قىشقىلىن، 20 كەلi سiركە قىشقىلىن بەرەدi. ماقتانىڭ قوزاپاياسىنان ەپوكسيد ارالاستىرىپ، ىستىق ءتاسiلمەن سىعىمداۋ ارقىلى تاقتا ماتەريالدارىن (دسپ) الۋعا بولادى. ولاردى قۇرىلىسقا جانە ءۇي جيїازدارىن جاساۋعا پايدالانادى.
الەمدە جۇزگە جۋىق مەملەكەت ماقتا ءوسiرەدi، ولار نەگiزiنەن سۋبتروپيكالىق جانە تروپيكالىق كليماتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ماقتا ءوندiرۋدە جەر شارىنداعى ءسولتۇستiك نۇكتەدە ورنالاسقان. سوندىقتان بiزدiڭ ەلiمiزدەگi ماقتا شارۋاشىلىعىندا بiرقاتار ەرەكشەلiكتەر بار. اتاپ ايتار بولساق، كەيبiر جىلدارى ماقتا پiسiپ ۇلگەرۋ ءۇشiن كۇن كوزiنiڭ جىلۋى جەتiسپەيدi، سوندىقتان ماقتانى دەفوليانتتار جاردەمiمەن جەتiلدiرۋگە تۋرا كەلەدi. ءوڭiردە ورتا تالشىقتى ماقتانى ءوسiرiپ باپتاۋدى ۇيرەنگەن فەرمەرلەر جوعارى ساپالى ءونiم ءوندiرەدi.
بۇل سالانىڭ تاريحىنا ازداپ وي جۇگiرتەتiن بولساق، كەڭەس وداعىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ كەسiرiنەن ەگەمەندiك العاننان كەيiن اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇرگiزiلگەن رەفورمانىڭ العاشقى كەزەڭiندە-اق ماقتا ءوندiرiسi تۇيىققا تiرەلگەن ەدi. ويتكەنi، 1990 جىلعا دەيiن ماقتا داقىلى باسىم بولدى. ماسكەۋ جەرگiلiكتi ماقتا ءوندiرۋشiلەردiڭ جاعدايىمەن ساناسپاي، كەلەشەككە ءمان بەرمەي، تەك جىلدان-جىلعا كوپ ماقتا ءوندiرۋدi تالاپ ەتكەن بولاتىن. بiراق بۇل ساياسات حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتiك احۋالىنا، ءونiمدiلiككە، توپىراق قۇنارلىلىعىنا، جەردiڭ مەليوراسيالىق جاعدايىنا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiنiڭ ساپاسىنا كەرi اسەر ەتiپ، ماقتا اۋرۋلارى مەن زيانكەستەرiنiڭ كوبەيۋiنە جانە وزگە دە كارانتيندiك ارامشوپتەردiڭ تاراۋىنا اكەلiپ سوقتىردى.
ونىڭ ءۇستiنە، ەلiمiزدە ماقتا سالاسى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى بولاتىن. ءوزiمiزدiڭ وتاندىق سورتتار دا بولمادى. ماقتانىڭ تۇقىمدىق شيتتi سورتتارى مەن تەحنولوگيالارىن كورشiمiز وزبەكستان ارقىلى الىپ ءجۇردiك. شاماسى، وسى جاعدايعا بايلانىستى بولار، سول ۋاقىتتا كەيبiر «كورiپكەلدەرiمiز» قازاقستاننىڭ ماقتا شارۋاشىلىعى كەلەشەكتە وزبەكستاننىڭ ماقتا شارۋاشىلىعىنا ابدەن تاۋەلدi بولۋى مۇمكiن دەگەن سوزدەردi جيi ايتاتىن.
ەلiمiز ەگەمەندiك العان سوڭ سۋارمالى جەر، قىرۋار تەحنيكا، ماقتا تازالاۋ زاۋىتتارى جەكەشەلەندiرiلدi. جەر پايى ءبولiنiپ، ورتاشا 5-10-20 گەكتاردان شارۋا شارۋاشىلىقتارى قۇرىلدى. 1995-1997 جىلدارى تەك ماقتا ءوندiرiسiمەن اينالىساتىن شارۋالار سانى ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا 85 مىڭعا جەتتi. جەكەشەلەندiرۋ جۇمىستارى كەزiندە ماقتانىڭ ءونiمدiلiگi ءار گەكتاردان 17-19 سەنتنەرگە دەيiن تومەندەپ كەتتi.
ق ر ۇكiمەتi، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا بiرنەشە iس-شارا قابىلداپ، جاڭا جەتiستiكتەرگە جول اشا باستادى. ءاسiرەسە، 2003-2005 جىلدارداعى «اۋىل جىلى»، «اگروبيزنەس – 2020» باعدارلامالارى ماقتا سالاسىنىڭ تيiمدiلiگiن ارتتىردى. ماقتا ءوندiرۋشiلەرگە سۋبسيديا ءبولۋ، جانار-جاعارمايدى، تىڭايتقىشتاردى، اعىن سۋدى، حيميالىق پرەپاراتتاردى پايدالانۋدا 40 پايىزدىق جەڭiلدiك بەرۋ شارۋالاردىڭ ىنتاسىن ارتتىرا وتىرىپ، جوعارى ءونiمدi، ساپالى ماقتا ءوندiرۋگە قول جەتكiزدi.
ەل ەكونوميكاسىنداعى تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردi تەرەڭ ءتۇسiنەتiن ەلباسى 2005 جىلى قاڭتار ايىندا استانادا وتكەن اگروونەركاسiپ كەشەنi قىزمەتكەرلەرiنiڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسiندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمدەرiن ءوندiرۋدە جانە وڭدەۋدە، سونىڭ iشiندە، ءوڭتۇستiكتەگi ماقتا شارۋاشىلىعىنىڭ جوعارى الەۋەتiن اشۋدا كلاستەرلiك جۇيەنi بەلسەندi پايدالانۋدىڭ قاجەتتiلiگiن، وسى ارقىلى توقىما ونەركاسiبiن دامىتۋعا بولاتىنىن، ماقتا ءوندiرۋ، وڭدەۋ سالاسىنىڭ كەلەشەگi بار ەكەنiن باسا كورسەتتi. جاڭا ءتاسiل مەن يننوۆاسيالىق-يندۋستريالدىق تەحنولوگيا نەگiزiندە باسەكەگە توتەپ بەرەتiن ءونiم شىعارۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن، ونىڭ iشiندە قولدانبالى اگرارلىق زەرتتەۋلەردi دامىتۋعا نازار اۋداردى.
يبادۋللا ۇمبەتايەۆ، قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن قايراتكەرi، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسi.
«ءوڭتۇستiك قازاقستان». http://okg.kz/
