ەرەن: ءسىز كىمسىز؟
– مەن قاسىم امانجول ۇلى دەگەن قازاقپىن...
تولەن رامازان ۇلى: قاسىم، قازاقتىڭ باسىن قالاي بىرىكتىرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ مىسالى مەن جۋىردا «نۇر.كز» -دە قىتايلىقتىڭ ار-نامىسىسىزدى قورلاعانىنا پىكىر كەلتىرە وتىرىپ، «…اتا-بابالارىمىز سالعان تالىمگە ورالۋ قاجەت، ول ءۇشىن ەلدىڭ ارداقتى ازاماتتارى: اقساقالدارى، اقىن-جازۋشىلار، ۇلتقا جانى اشيتىن ازاماتتار «قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسى: اتانىڭ ءرولى، اكەنىڭ مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارى، ۇل-قىزدارىنىڭ تاربيەسى» دەگەن جوبا-باعىتتا جالپى قازاققا قولدانىلۋى مىندەتتى قازاق حالقىنىڭ كودەكسىن (ءار وتباسى قاتاڭ ۇستاناتىن) جازۋ قاجەت. اتالعان كودەكستە وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءارقايسىنىڭ ورنى، مىندەتى، قۇقى، قىزمەتى جانە ت.ت. جازىلۋى (ەسكەرىلۋى) ءتيىس… ءار تالاپتىڭ نەدەن تۋىپ وتىرعانى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلۋى كەرەك. قازاق قوعامى قابىلداعان كودەكستى بارلىق ازاماتتار، وتباسىلار قولدانۋعا مىندەتتى بولۋى ءتيىس! سوندا عانا بىزدەر بالا-شاعاعا تاربيە بەرىپ، قازاق حالقىنىڭ (ۇلتىنىڭ) بولاشاعىنا الاڭدامايتىن بولماقپىز!…» دەگەن ويىمدى جازدىم. وسىعان قالاي قارايسىز؟
– مۇنىڭىزعا دۇرىس قارامايمىن. وتباسىنداعى تاربيە – ءار وتباسىنىڭ جەكە ءىسى. ول مىنا ءسىز كورسەتىپ وتىرعانداي، مىندەتتەۋ تۇرعىسىندا ەمەس، ۇگىتتەۋ، سەندىرۋ باعىتىندا بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
ناركەسكەن: اسسالاۋماعالەيكۋم! قازاقستاندا شىنايى وپپوزيسيا بار ما؟ اقيقاتتى ايتاتىن جۋرناليستەر دەپ كىمدەردى ايتا الاسىز؟ راحمەت!
– ارينە، وپپوزيسيا بار. ول كىم؟ ول – جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى قاندى قىرعىنعا بيلىكتى كىنالاپ، حالىقتى اقتايتىن ءاربىر ازامات. ءاربىر جانى وياۋ جۇرەگىندە وتى مەن نامىسى بار ادام. ال اقيقاتتى ايتاتىن جۋرناليستەر قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك. ساناپ تاۋىسا الماسپىن.
نۇريددين: قازاق ەلىندەگى جاستار پروزاسى قاي دەڭگەيدە؟ قالاي دامىپ جاتىر؟
– قازىرگى پروزانى... شىنىمدى ايتايىن، ءبىر كەزدە ءوزىم دە ازداپ اينالىسسام دا، باقىلاي الىپ وتىرعان جوقپىن.
الماس: سەرىك نۇرپەيىس ەسىمدى اۆتور ءسىزدى «قيقىم – قاسىم» دەپ اتادى. وسىعان نە دەيسىز؟
– ەشتەڭە دەمەيمىن.
مۇحتار: ءابىليازوۆ جىلىنا قانشا تولەيدى؟
– ءابىليازوۆ ماعان ەشتەڭە تولەمەيدى.
الاش-007: اسسالاۋماعالايكۇم اعا! قىسىق كوزدەردىڭ سايتىندا جاريالانعان ماقالا تۋرالى ەستىگەن ، وقىعان دا بولارسىز. بۇل قانداي ماسقارا! بۇل ءبىزدىڭ ىشتەگى بار دەرتىمىزدى قوزعاپ وتىر! سول سەبەپتى دە بۇل ءىس تۋرالى قانداي ىستەر ىستەلىپ جاتىر جانە قانداي ناتيجە بەردى؟ الدىداعى اعالار سىزدەر بۇل بەيباستاقتىققا ءبىزدىڭ ايىزىمىز قاناتىنداي، اپتىعىمىز باسىلاتىنداي جاۋاپ قايتارماساڭىزدار. ءبىز شاعىلىق اقىلىمىزدىڭ ايتقانىن ىستەيمىز. استە ايانىپ قالمايمىز. ءبىزدىڭ نامىس كوتەرمەيدى. ءبىز مۇنداي ار ازابىن كوتەرىپ جۇرە المايمىز.
– ول وتە اۋىر اڭگىمە... ءسىزدىڭ زىعىردانىڭىز قايناپ جاتقانىنا رازىمىن. ءبىراق، اشۋمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. قازاقستاننىڭ ءسىم سياقتى ورىندار جاۋاپ قاتۋعا ءتيىس.
ءبىر بالا: شىنىمەن دە بۇل قازاق ەلى نە بوپ بارا جاتىر؟ كىمگە سەنەمىز، قاراپايىم حالىق، جالپى جۇرت قاي زيالىنىڭ سوزىنە سەنىپ، سوزىنە ۇيۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟ ماعان حالىق سەنسە ەكەن، ايتقانىما وسى قازاق شىن سەنسە ەكەن دەپ ويلايسىز با؟
– اباي اتام: «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال» دەيدى، ياعني ءسوزى مەن ءىسى كوڭىلىڭىزدەن شىققان زيالىنى سىيلاڭىز. دۇرىسى، ءوزىڭىز جول تابۋعا تىرىسىڭىز. بىرەۋگە ەمەكسىپ، بىرەۋدىڭ جول نۇسقاۋىن كۇتە بەرۋگە دە بولمايدى.
ال «حالىقتى وزىمە سەندىرۋ» دەگەنگە كەلسەك، بۇل باعىتتا ماقساتتى تۇردە جۇمىس جاساعان ەمەسپىن. ارينە، ار-ۇياتىڭمەن جاساعان جۇمىسىڭا ەل ۇيىعانىن تىلەيسىڭ، ويلايسىڭ. قوعامدىق ءىستىڭ ناتيجەسى دە سوندا: حالىقتىڭ سول باستامالارعا سەنگەنىندە.
قيساپ: قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ كوپتەگەن جاستارى بەتىن قىبىلاعا بۇرىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق قىلاتىن جاقسى جاعداي بارلىققا كەلدى. بۇل قۋانارلىق جايت. دەگەنمەن كەيبىر قىزدارىمىزدىڭ باسىنا جاۋلىق تارتىپ، بەتىن بۇركەپ جۇرۋىنە جانە كەيبىر جىگىتتەردىڭ ساقال-مۇرت قويعانىنا قالاي قارايسىز؟
– ول - ولاردىڭ ءوز سەنىمدەرى. وزدەرىنە ۇناسا جۇرە بەرسىن.
وقىرمان: رەسمي باق-تاعى كوزلوۆ تۋرالى فيلمگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟
– ول فيلمگە قانداي كوزقاراس بولۋى مۇمكىن؟ جالپى ونى «فيلم» دەپ اتاۋعا بولا ما ءوزى؟ «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەدەن» دە سوراقى. بىلاپىتتىڭ شەكتەن شىققان ءتۇرى. وتە ءبىر كۇلىمسى ءيىسى مۇڭكىگەن نارسە. جاساعان ادامدارعا قاتتى اياۋشىلىق تانىتامىن.
تىنەي: جاڭاوزەن ءىسى اياقتالدى. ونىڭ شىن ساياسي باعاسى قاشان بەرىلەدى دەپ ويلايسىز؟
– ساياسي باعا، حالىق باعاسى الدەقاشان بەرىلگەن. ول – «مەملەكەتتىك تەررور» دەپ اتالادى. ال رەسمي سوت - نازاربايەۆ ولگەندە نەمەسە توڭكەرىس ارقىلى ورنىنان كەتكەندە بولادى.
ساكەن: سىزدىڭشە، بۇگىنگى قازاق ءداستۇرى قانداي بولۋ كەرەك، ءدىني نانىم-سەنىمى قانداي بولۋ كەرەك؟ سونىمەن بىرگە، ءسىزدى قارالاۋ ماقساتىندا بىرنەشە ماتەريالدار جاريالاندى. بۇل ماقالالاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ ارتىندا كىمدەر تۇر دەپ ويلايسىز؟
– قازاقتىڭ ءداستۇرى قازاقى بولۋى كەرەك. ءدىني نانىم-سەنىمى دە اباي مەن شاكەرىم جولى دەپ ويلايمىن: بابانى سىيلاعان، ارۋاقتى قۇرمەتتەگەن، يمانى كامىل، عىلىم مەن ونەرگە قۇشاعى اشىق... مەنى قارالاعان ماقالالاردىڭ ارتىندا كىمدەر تۇرعانىن، كوزدەگەن ماقساتتارى نە ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق تەگىن جارناما جاساپ جاتقاندارى انىق.
ءدىنشىل: قازاقتى ءدىن قۇتقارادى دەگەنگە نە دەيسىز؟ ول قانداي ءدىن؟ قانداي تارماق؟ مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىن ورىنداۋعا قانشالىق تىرىسىپ ءجۇرسىز؟ ءسىزدى يسماتۋللانىڭ شاكىرتى دەيتىندەرگە نە ايتاسىز؟
– ءدىن قۇتقارادى دەگەنگە كەلىسە المايمىن. بەس پارىز - مەنىڭ جەكە شارۋام، قۇدەكەڭ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى شارۋا. بۇل سۇراعىڭىز مادەنيەتسىز.
يسماتۋللانىڭ شاكىرتى ەمەسپىن.
ورالمان: ءسىز ويلاپ-تولعانىپ جۇرگەن كوپ ماسەلە قازاق كوبەيگەندە عانا وڭ شەشىمىن تابادى. وسىعان نە دەيسىز؟ جالپى، قازاق ەلىنە قونىس تەپكەن قانداستارىڭىزعا كومەك قولىڭىزدى سوزىپ جۇرەسىز بە؟ قازاق كوشى قايتا جالعاسا ما، الدە، وسىمەن توقتادى ما؟
– «قازاق كوبەيسە ءوز وزىنەن ءبارى شەشىلەدى» دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ءوز قولىمىزدان كەلەتىن جۇمىستى دەر ۋاقىتىندا جاساۋ - ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك پارىزىمىز دەپ بىلەم. ورالعان قانداستار ماسەلەسىن ءوز حابارلارىمدا تۇراقتى كوتەرىپ كەلە جاتىرمىن.
قازاق كوشىنىڭ جاندانۋى ەڭ الدىمەن وسىندا ەلگە ورالعان باۋىرلاردىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى. ولار وزدەرىن كىرمەلىك، قارىزدار سەزىمنەن ارىلتىپ، مەملەكەتتە ناعىز قوجايىنشا ۇستاۋى كەرەك. پرەزيدەنتكە قاتاڭ تالاپ قويۋعا ءتيىس. وسى باعىتتاعى جۇمىلىپ ۇيىمداسۋ جانە باتىلدىق ازداۋ بوپ جاتىر.
وكشە: جانبولات ماماي تۋرالى كوزقاراسىڭىز…
– جانبولات باۋىرىم تۋرالى كوزقاراسىم جاقسى. سىيلايمىن. ءوز ورنى بار، الار اسۋلارى الدا تۇرعان مىقتى ازامات دەپ بىلەم.
تاۋ: قازىرگى ىستەپ جۇرگەن شارۋالارىڭىزدى بىلايعى جۇرت قالاي تۇسىنەتىندىگىمەن ەسەپتەسىپ كوردىڭىز بە؟
– قازىرگى ىستەپ جۇرگەن شارۋالارىم ءوز ار-ۇياتىممەن، قالاۋىممەن بولۋدا. «بىلايعى جۇرتتىڭ بارلىعىنا ۇنايىنشى» دەيتىندەي وڭ جاقتا وتىرعان قىز ەمەسپىن.
ايقىن: «شىننىڭ جۇزىندەگى» قاسىم مەن بۇگىنگى قاسىمنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
– بىلمەيمىن. ودان بەرى 6-7 جىل ءوتتى. ءوزىم ءۇشىن وزگەرمەگەن سياقتىمىن.
ۇرەيبەك: قازاق ەلىنىڭ باياندى تاۋەلسىزدىگىنە، كوركەم بولاشاعىنا قانشالىقتى سەنەسىز؟ ىرگەمىز سوگىلىپ، شاڭىراعىمىز شايقالادى-اۋ دەيتىن قورقىنىش بار ما سىزدە؟ ەگەر قازاق ەلى قىرعىز باۋىرلار سياقتى تىنىشسىز دۇربەلەڭنىڭ ورتاسىنا اينالسا نە ىستەر ەدىڭىز؟ ءسىزدىڭ قاتارداعى ءبىراز ازاماتتار شىندىقتى ايتامىز دەپ ءجۇرىپ قازاق پەن ونىڭ مەملەكەتىن بىر-بىرىنەن الشاقتاتىپ بارا جاتقان جوقسىزدار ما؟
– قورقىنىش بار، ارينە. مىنا بيلىك كەدەندىك وداقتان سوڭ بىرەگەي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە تىقپالاپ جاتىر. ارعى جاعىندا ەۋرازيالىق وداق دەگەن تولىق وتارلىق ءومىر كۇتىپ تۇر مەملەكەتىمىزدى.
قىرعىزداي بوپ، ارام اقشاعا تويىنعان بيلىكتى توڭكەرىپ، جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداپ، ءبىر ادام، ءبىر وتباسىنان ەل بولىپ تاۋەلسىزدىك الساق، پارلامەنتتىك بيلىككە كوشسەك - تەك قانا قۋانار ەدىم.
مەنىڭشە، «قازاق پەن ونىڭ مەملەكەتى» ءسىز ايتقانداي بولەك دۇنيەلەر ەمەس. ءبىرتۇتاس بولۋعا ءتيىس. بيلىكتەگى ادامدار، مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر - حالىقتىڭ جالداپ العان قىزمەتشىلەرى. حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلاسىن، حالىقتىڭ ءىسىن جۇرگىزسىن دەپ ۋاقىتشا وتىرعىزعان ادامدار. ولاردى سىناعان ادامداردى «حالىق جاۋىنا» بالاۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، بيلىكتەگى ادامدار وزدەرىن حالىقتان قاتتى الشاقتاتىپ جىبەردى. جىرتىق شاپان كيىپ، ءتۇن كەزىپ قارا حالىق ورتاسىندا ءجۇرىپ، پىكىر بىلەتىن ەرتەگىدەگى بيلەۋشىگە زارمىز ءقازىر.
قىر بالاسى: «جاڭاوزەننەن» نە ءۇشىن كەتىپ قالدىڭىز؟ ايتىپ، كورسەتپەك بولعان شىندىقتارىڭىزدى ول جاقتا دا ايتۋعا، كورسەتۋگە مۇمكىندىك بار ەدى عوي…
– باسقا جوبالارىم باستالدى. التىنبەك سارسەنباي ۇلى تۋرالى «ەلىمنىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟» دەگەن تەلەپۋبليسيستيكالىق دەرەكتى فيلم ءتۇسىردىم. «تاۋەلسىز» ساياسي توك-شوۋىن جالعاستىرۋدامىن.
اساۋ: مۇحتار ابىليازوۆپەن ومىردە كەزدەسىپ، پىكىرلەسىپ كوردىڭىز بە؟ قانداي ادام؟ قانشا اقتالعانىڭىزبەن مۇحتار قارجىلانداراتىن باق-تا جۇمىس ىستەيسىز، دەمەك سونىڭ ادامىسىز.
– جوق، كەزدەسكەن ەمەسپىن.بالكىم ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىز - «كىم قاي جەردە ىستەسە، سونىڭ ادامى بوپ قالادى» دەگەن سوۆەتتىك قۇلدىق دەڭگەيدە بولار. كەشىرىڭىز، مەن تاۋەلسىز اداممىن.
بەيتانىس: وتباسىڭىز تۋرالى بىلگىم كەلەدى؟ سوسىن، باق-تاعى ۇستانىمىڭىزدى بالا-شاعاڭىزعا دا ايتىپ وتىراسىز با؟ نازاربايەۆتى جامانداپ…
– ءۇش ۇلىم، ايەلىم بار. بالالارىمىز ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى بىلەدى ارينە، ءبىراق ولار ءالى جاس جانە وتە ماڭىزدى جۇمىستارى بار: وقۋ، ءبىلىم الۋ دەگەن.
سابىر: 2-3 اۋىز سوزبەن شەتتەگى قانداستار تۋرالى نە ويلايتىنىڭىزدى ايتىپ بەرىڭىزشى؟
– ولارعا قۇرمەتىم ۇلكەن. كەي جاعدايدا ۇلتتىق مىنەزگە بىزدەن باي ما دەپ قالام. ءبىراق ولارعا وزگەگە جۇتىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ كەلەدى. شەتتەگى قانداستار قايتكەندە دە، بارلىق قيسىندى پايدالانىپ، ءوز كۇشتەرىمەن بولسا دا ەلگە ورالۋدى عانا ويلاۋى كەرەك. قازاق بوپ قالامىن دەسە...
اسىل: بيلىك تاراپىنان ۇسىنىستار بولعان شىعار، ءبىز جاققا ءوت دەگەن…
– ناقتى ۇسىنىستار ەسىمدە جوق...
كىتاپقۇمار: «اباي وكپەلەگەن قازاقتىڭ تابانىنان سۇيەر ەدىم» دەگەن سۇحباتىڭىزدا، «كىتاپ جازسام با دەپ ءجۇرمىن» دەگەن ەدىڭىز، قاشان وقيمىز؟
– ءقازىر ءبىر قىم-قۋىت ىستەردىڭ ورتاسىندا ءجۇرمىز. ۋاقىت وتە تاپشى. ءومىر بولسا، وقىپ قالارسىز.
قاراكەرەي: قازىرگى باستى ماسەلە – تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ.سىزشە قالاي؟ ەۋروازيالىق وداق، كەدەن وداعى سىقىلدىلاردىڭ ءقاۋپىن تۇركياعا جاسالعان ساپار مەن سونداعى ايتىلعان لەبىزبەن باسۋ – حالىقتى الداۋ بولار ەدى. قاتەر ايتىپ كەلمەيدى دەۋشى ەدىك. ءقازىر ايعايلاپ-اق كەلە جاتىر!
– تولىق كەلىسەم.
بەك: «كەدەندىك وداق» تۋرالى نە ايتاسىز؟ كىمگە پايدالى، كىمگە زيان؟
– كو – مەملەكەتتىلىككە، ۇلتقا تونگەن قاتەر. بۇل - بيلەۋشى مەن ونىڭ وتباسىنا، وتباسىدان شىققان وليگارحتارعا، شەتەلدىك الپاۋىتتارعا، وتارشىلارعا، قۇلدىق سانادان ارىلماعان ورىستانعان بيلىككە پايدالى. حالقىمىزعا تەك قانا - زيان.
سۋرەت "azattyq.org" سايتىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ