جەلتوقساننىڭ ازىناعان جەلىمەن قازاقتىڭ رۋحى كوكە شاپشىپ، اساپان كەڭىستىگى ءبىر ءتۇرلى تۇماندانادى. جۇرت كوككە قاراۋعا قورقادى، بەتتەرىن تۇمشالاپ تومەن قاراپ ءوز تىرلىكتەرىمەن الەك. ءايتىپ-بۇيتىپ قازاق ءۇشىن ەڭ ۇلكەن ۇلىق مەرەكە تاۋەلسىزدىك كۇنى دە كەلىپ جەتتى. بۇل كۇندەرى كوشەگە شىعۋدان قورقاتىن جۇرت ۇيىندە تىعىلىپ تاۋەلسىزدىك مەرەكەنى تويلادى. ۇيدە جاتقان سوڭ نە ىستەيدى، ارينە بالا-شاعا، شال-شاۋقان، تايلى-تۇياعىمەن تەلەجاشىك الدىنا ۇيمەلەيدى. بۇل مەركەدە جىلايمىز با، الدە، كۇلەمىز بە دەپ باسىنداعى جاۋلىعىن ساماي شاشىنا قاراي تارتقان اق شاشتى انادا ارتىنان كەلىپ ديۆانعا جايعاسادى.

سول كۇنى بۇرىنعى ءوتىپ كەتكەن كونسەرتتەردى بەرىپ جاتتى ءبىر ەكى ارنا. ەسكى شانشار كۇندەلىگى مەن الداراسپان كۇندەلىگىن ارحيۆتەن بەرگەن بولدى تاعى ءبىر ارنا. باسقا ارنالاردا مەرەكەلىك ءيىس دىم بايقالمايدى. كەشكى تاماعىن ەندى ءىشىپ بولعان وشارلى جان قايتا كوك جاشىككە تەلمىرگەندە، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ "نۇروتان" پارتياسىنىڭ 15 جىلدىعىنا قاراي كونگرەسس-حولدا وتكىزىلگەن «ماڭگىلىك ەل - مۇراتىم» اتتى “التىن دومبىرا” ايتىسى باستالىپ كەتىپتى. بارلىعىمىز تاقىمىمىزدى قىسىپ، قۇلاق تۇرە قالدىق. تەڭەۋلەر مەن اۋىسپالى ماعىنالى ءسوزدى تۇسىنبەيتىن ءقايسىبىر وتباسىلار سياقتى ەمەس،  ءار ءسوزدى قالت جىبەرمەي، قانداي اقىن قانداي كوركەمدەۋ امالىن قوسىپ، نە ايتتى، استارلاپ وتىرىپ نەنى مەڭزەيدى ەكەن دەپ، ءۇي تولى جان كانىگى قازىلار القاسى سياقتى شۇقيىپ، رەسمي قازىلاردىڭ ۇستىنەن قاراپ وتىردىق...

سارا مەن  تارازدىڭ جاڭا شىققان جاس اقىنى اسەت ايتىسى. اسەت سارانى ماقتاپ بارىپ، ءوزىنىڭ ودان قاتتى يمەنىپ وتىرعانىندا جاسىرمادى. اۋىلدان  شانامەن جاڭا كەلگەن جاس بالامىن، ال سەن بولساڭ 20 تەمىر تۇلپاردىڭ يەسىسىڭ دەپ تومەنشىكتەپ توقتاتتى ءسوزىن. ماقتاۋ جانىنا مايداي جاققان سارا اسقاقتاپ، ارقىراپ ءبىر ايلانىپ كەلىپ، “اسەت بالا، جەرەبە سۋىرعاندا مەنى كورىپ، ورنىڭان اتىپ تۇرىپ كەتىپسىڭ” دەپ ودان سايىن پاڭداندى. ارى قاراي ءسوزىن جالعاعان اسەت “سارا سەن نەدەن قورقاسىڭ قازىلار القاسىندا جەرلەسىڭ مىرزاتاي اعاڭ وتىر، ودان قالسا مۇقامەتجان اعاڭ تاعى بار” دەپ ءوزىنىڭ ارعى ويىن پاش ەتتى. ەكىنشى اينالىمدا جاس بالا كادىمگىدەي كۇش الىپ ساراعا اۋىز سالدى. «جالماۋىز كەمپىر شىنىمەن بار ما» دەپ سۇراعان بالاسىنا اكەسىنىڭ بەرگەن جاۋابى ەكەن دەپ، ۇيلەنگەندە بىلەسىڭ جالماۋىز كەمپىردى دەپتى”، - دەپ توبەسىنەن سويىلمەن وسىپ كەتكەندەي بولدى سارانىڭ.  تىپىرشىعان سارا تەزىرەك جالماۋىز كەمپىرىڭە جەت دەپ ساحانادان ءتۇستى. ال ءادىلقازى دەگەن قارا قىلدى قاق جاراتىن ابىزدار بىر-بىرىنە قاراپ بىردەن بالىق كوز باعا بەردى ەكۋىنەدە. بۇنىسى قالاي؟ سوندا ايتارى بار، ءدان سالارلىق ويلاردى توگەتىن مىقتى اقىندارعا قالاي باعا بەرەدى دەپ تاڭداندىق. ارتىنشا تۇركىستاندىق ەركەبۇلان قاينازار مەن وتكەن جىلعى “الىتىن دومبىرا” جەڭىمپازى جانداربەك بۇلعاقوۆ ايتىسقا شىقتى، جانداربەك «مەن، سەن ايتقاندى بىلتىر ايتىپ تاستاعام» دەپ پاڭدانىپ اۋزىن ايعا بىلەپ، ەشقاشان تەگىن ءۇي جوق، يپوتەكامەن ءۇي العانىڭا ءماز بول دەپ اپتىعىن باستى ەركەبۇلاننىڭ. ال ەركەبۇلان بولسا تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىنىڭ تۇگىن قويماي زارلادى. دەسەدە الدىڭعىلارعا قاراعاندا ايتارى بار ەكى اقىن بىرىنەن ءبىرى وزا شاپتى، قازىلار بىرنە ءبىرى قاراسىپ ءبىر كىسىدەي تاعى كەسە تولى باعانى دوڭگەلەتتى. مۇنىسىن قۇپ دەدىك ءۇي ىشىمىزبەن.

ىلە-شالا ساحاناعا اتاقتى بالعىنبەك پەن جاس مەيىربەك سۇلتانحان دەگەن اقىن شىقتى. ءسوز باستاعان جاس جىگىتتىڭ ويلى امانداسۋى، تاپقىر دا تاماشا ءسوز ساپتاۋى بىردەن ءسوز تۇسىنەر جاندى وزىنە باۋراعانى شىن. ءتىپتى اتاعى الىستاردى شارلاپ جۇرگەن يماشوۆتان تۇكتە يمەنگەن جوق. ەركىن كوسىلە شاپتى، “قىرعىزعا بارىپ جۇلدە اپسىڭ، وتكەندە تاعى قانجىعاڭدى مايلاپسىڭ” دەپ اعاسىن قۇتتىقتادى. كەزەگى كەلگەن بالعىنبەك بىردەن ەسترادا ساحاناسىندا تۇرعانداي انگە باستى. ارتىنشا شورابەككشە ايعايلاي ايتىس جاسادى. دەسەدە جىلاندى ءۇش كەسسەدە كەسەرتكىنىڭ قاۋقارى بار دەگەندەي بالادان ايتارى اسىپ تۇردى. ەكىنشى اينالىمدا مەريىربەك “اعاسى-اۋ بۇنىڭ نە”، – دەپ بالعىنبەكتىڭ ءانىن سىنادى. ءمانى دە ءسانى دە جوق ەسسىز انگە سالىپ، ايتىستى قورلاعانىن ايتتى. ءان ايتقىش بولساڭ ءداستۇرلى انمەن ايت دەدى. وعان ورەڭ جەتپەسە ءشامشى اعاڭنىڭ اۋەنىنە باس دەدى. اعاسىنا بازىناسىن ايتتى. كەرەمەت ايتتى دەپ شاپالاق سوقتىق ءۇي ىشىمىزبەن. كەزەگىن العان اعاسى ءسال قىمسىناپ بارىپ، “مەن ەندى ايتىستا قانشا جۇرەر دەيسىڭ، اعاڭدى تاقىمداي بەرمەي بۇل جولى التىن دومبىرانى بەرىڭدەر” دەپ ءبىر قالدى قازىلارعا شىن ويىن ەسكەرتىپ. ءسوزىن قايتا ساباقتاعان اقىن وزىمدىكى وزىمە دەگەندەي تاعى اندەتىپ اكەتتى.

ال مەيىربەك بولسا، «ەلباسى ولمپيادا جەڭىمپازدارىن ءوزى تىكەلەي قوڭىراۋ شالىپ، قۇتىقتاپ جاتادى، ءبىزدىڭ بىردەن ءبىر ءتول ونەرىمىز، قازاقتى باسقالاردان دارالاپ تۇرعان ءىرى ونەرىمىز  - وسى  ايتىس. سوندىقتان ايتىس جەڭىمپازدارىن دا نۇراعاڭ جەكە قوڭىراۋمەن قۇتىقتايتىن كۇن تۋسا»، - دەپ ادەمى ويىن جەتكىزدى. بىزدەر ودان سايىن جاس اقىنعا قول سوقتىق. ءبىراق بالعىنبەك: «ونداي كۇنگە يەگىڭدى قىشىتپا، ءجۇرسىن اعاڭ ارقاڭنان قاقسادا جەتپەي مە»، - دەپ ولمپيادادان ايتىستى تومەن قويعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. ءبىز قاپ دەدىك، باعالاۋشىلار جاس بالانى كەلمەسكە ءبىراق جىبەردى. قوس قارماعىن ءبىراق كەتىلتتى-اۋ دەدىك جاس وركەننىڭ. ەندى ساحانا تورىنە اتاقتى باتىستىڭ اقىنى نۇرلان مەن شىعىستىڭ ماڭعاز اقىنى ماقسات اقانوۆ كوتەرىلدى. العاشقى ءسوزدى اقانوۆ باستاپ، ادەمى سارىنمەن تامىلجىتا تىڭدارماننىڭ كوكەيىنە قوناتىن، ءساليقالى اڭگىمە باستاپ ساقتاردىڭ سارقىتى، عۇنداردىڭ جۇرناعى بولعان ار ما قازاق دەپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تورقالى تويىنا جالعادى. جىر شۋماقتارىن تاماشا كوركەمدەۋ امالدارىمەن بەزەندىرىپ، ۇستازى امانجول سياقتى ادەمى ايتىس باستادى. ال قارسىلاسى شىمشىما ءسوز تاپقىش نۇرلان: «سەن ىڭىرانىپ وتىرعاندا ارقاعا جاز كەلەر»، - دەپ ونىڭ اسىقپايتىن سابازدىعىن سوگىپ ءوتتى. ەكىنشى اينالىمدا ماقسات قازىرگە ارقاعا قىس كەلمەيدى، بۇل ارانىڭ قىسى ۇزاق دەپ نۇرلاندى توقتاتىپ، بويىنىڭ مىرتىقتىعىنا شۇقشيدى. ءىلىپ العان نۇرلان اقىن مەن بۇل جەرگە قۇل بوپ ساتىلعالى كەلگەم جوق دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىردى. وسىلاي ءبىرازعا كوكپاردى سۇيرەلەدى، ءادىل قازىلار بۇل جولى ءدال باعاسىن بەردى. ماقساتىڭ الىستان باستاپ، استارلاپ تولعايتىن تەرەڭ ويلارى تارازى باسىپ تۇرعانىن جۇرت كوردى. سول كۇننىڭ سوڭعى جۇبى بولىپ تۇركىستاننىڭ اتاقتى اقىنى بەگارىس شويبەكوۆ پەن قىزىلوردالىق تۇڭعىش التىن دومبىرا يەگەرى مۇحتار نيازوۆ ساحناعا كوتەرىلدى. ءسوز باپتاعان بەگارىس: «جوعالعان التىنىڭدى ىزدەپ كەلدىڭ بە؟»،- دەپ ادىلەتسىزدەۋ العان الدىڭعى جىلعى التىن دومبىرا جۇلدەسىنە بايلانىستى ءسوز قوزعادى. بىلتىرعى جىلى جانداربەك وتە ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭسەدە جىلامسىراپ زورعا بەرگەن بۇل اقىنعا جۇرتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءسوزدى ايتتى. وتىرىكتەن حالىق ءۇشىن كەلدىم دەمە دەپ بىردەن جولىن بۋدى. كەزەگىن العان مۇحتار اشۋعا بۋلىعا ولەڭ باستاپ نە ايتارىن بىلمەي تاپىراقتاپ قالدى. ءيا، قايتەسىڭ التىنىمدى ىزدەپ كەلدىم دەپ شىنىنا كوشتى امالسىز.

مۇحتار شىمكەنتتىڭ ماقتاسى ت.ب، ءبارى-بارىن جيناپ ادام جاساساق بەگارىس بولار تۋرا ءوزى دەپ توقتاعاندا، ءىلىپ العان بەگارىس اقىن قىزىلوردانىڭ اق مەشىتى سياقتى سەنىڭ سىرتىڭ جىلى، ءىشىڭ ءزار، بايقوڭىردىڭ پروتونى سياقتى ارتىڭ ۋ، مۇرنىڭ اناۋ قاتقان ارال،  ادامعا اينالدىرساق ءدال سەن بولار قىزىلوردا دەپ ارقىراپ بارىپ توقتادى.

ەرتەسى ءدال ۋاعىندا بار جۇمىستى توقتاتىپ ايتىستى كۇتتىك. اقتىق ايتىس. كەشەگى وندىق باعالاردى العان جامبىلدىڭ جاس بالاسى اسەت پەن ازۋى التى قارىس اينۇر تۇرسىنباي ايتىستى. «اتاقتى اقىنسىڭ-اۋ، ءبىراق مەنىڭ جەڭگەمسىڭ» دەپ اينۇرعا قالجىڭ ايتا باستادى جاس اقىن. استانىڭ ايازىنا جۇقا  كەپسىڭ، قاينىم-اۋ دەپ توقىر باسىنا بورىك، ۇستىنە شاپان جاۋىپ قاينىسىن ساحانادان اۋدارىپ الدى اينۇر. جاس اقىندا انگە سالدى بالعىنبەكشە. اسەت «مىنا كونگرەسس-حول نەگە قازاقشالانبايدى» دەپ ءبىر قالعاندا، ءىلىپ العان اينۇر «ايتىس سارايى» دەپ اتايىق دەپ ءسوز تاپتى.

ودان سوڭ تۇركىستانىڭ اقىنى ەركەبۇلان قاينازار مەن اتاقتى بالعىنبەك ب ا ق سىناستى، بۇل جولى بالعىنبەك ارىدان قوزعاپ، قىتايعا تيگەن قىزداردىڭ ىشىندە قۇرت-قۇمىرسقا ءوسىپ جاتىر دەي كەلە، قازاقتىڭ قىزدارى باسقالارعا ءتيىپ ءوز جاۋىمىزدى جاتىرىندا ءوسىرىپ وتىر دەپ توقتادى. ەركەبۇلان قازاقتىڭ بار بايلىعىنا سالىنىپ جاتقان استانا جايىن ايتتى. ارى قاراي ەكەۋى باجا بولىپ قالجىڭمەن ءسوز سايىستىردى. اقىرى مەن التىن دومىرا الماعاندا نەم قالدى دەپ توقتادى بالعىنبەك تاعىدا. «مەن دە كوپ دامەلىمىن جۇلدەدەن، ءۇش جىل بۇرىن ۇيدەن شىعىپ، كولىك كەپتەلىسىمەن بيىل ارەڭ جەتتىم استاناعا»، - دەدى ەركەبۇلان.

اتاقتى اق شاپاندى ايبەك قاليمەن كەشەگى بەكارىستان اياماي جەڭىلگەن قىزىلوردالىق اقىن مۇحتار ءسوز سايىستىردى. بىردەن تيىسكەن ايبەك اقىن “وزگەلەر تەرلەپ تەپشىپ فينالعا شىعادى، سەن قالاي وڭاي جول تاۋىپ العاسىڭ، سونشا جەڭىلسەڭدە «جەڭىلمەس اقىن» ەكەنسىڭ، بىزگەدە ايتساڭشى” دەپ وتتى جىرىن جالعاپ، ەلدەگى جالعىز جىنىستىلاردىڭ بىرىنە-بىرى جابىسۋىن ءسوز ەتىپ تىزگىنىن زورعا تارتىپ توقتادى. ال قارسىلاسى ايبەكتىڭ سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىرىپ، بوزاداعى بوس ءسوز ساپىرىپ، شارشى الاڭدا قاشىپ ۋاقىت وتكىزەتىن جۋان جۇدىرىقشىلارشا كەزەگىن وتكىزۋگە تىرىستى. ال ايبەك اقىن سوناۋ ساقتاردان ءتۇسىپ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحتى تىزبەلەي اسىپ-توگىپ جىرلادى. ورنىمىزدان تۇرىپ قول شاپالاق سوقتىق.

بۇلاردىڭ سوڭىنان بەكارىس پەن جانداربەك شىقتى، ءسوز باستاعان جانداربەك ءوز تۇرلەرىنىڭ ۇقسايتىنىن ايتىپ، تاڭعالا اعاسىنان سەبەبىن سۇرادى. اعاسى ءسوزىن قوستاپ «ۇلىلاردا ۇقساستىق بولادى» ەمەس پە دەپ تەڭەۋ امالىن قولدانىپ، ويىن جەتكىزە جاقىندىعىن بىلدىرگەنى سول، جانداربەك ءمۇلت كەتىپ بالالىق جاساپ ايتىسكەرلەردىڭ ىشىندەگى ابىرويلى جىگىت اعاسى بەگارىستىڭ جاعاسىنا جارماستى. جۇرت الدىندا دورەكى قالجىڭ ايتتى. سەنى ءتورت سودىر جىگىت كۇتىپ تۇر قارىزىڭدى تولە، مىنا ايتىستان ۇتار ۇتىسىڭدى ولار سىپىرىپ الامىز دەيدى دەۋىمەن قويماي، «ۇلىلاردا ۇقساستىق بولادى» دەگەن ءسوزىن تۋرا ماعىناسىندا قابىلداپ، مىناۋ ءوزىن ۇلىمىن دەيدى دەپ بىلىمسىزدىگىن كورسەتىپ قويدى. اعالىق اسقاق ويىن جالعاعان بەگارىس ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋدا سويلەگەن سوزىمەن بىرلەستىرە ۇلىتاۋ اۋدانىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.

سوڭعى جۇكتى ارقالاپ، سارا مەن ماقسات اقنوۆ شىقتى. ءسوز باستاعان ماقسات “سارا، سارا دەگەندە  ساراكوۆكا” دەپ باستاعانى سول - سارا كوزىن ءبىر جۇمىپ، ءبىر اشىپ ءتۇرىن سان وزگەرتىپ، ءوزىنىڭ نە ايتىپ نە قويعانىن بىردە ءبىلىپ، بىردە بىلمەي  ءسوز ساپتادى. سەنىڭ تۇساۋىڭدى مەن كەسىپ ەم عوي دەگەندە ءوزىن ارەڭ تاپتى. اقانوۆ ارىقاراي استانا جايىنان جاعىمدى ولەڭ ايتىپ ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەدى.

باس جۇلدە ءوزى ايتقانداي بالعىنبككە بۇيىرسا، ءبىرىنشى ورىن جانداربەكتە، ەكىنشى  ورىن ەركەبۇلان قاينازارعا، ال ءۇشىنشى ورىن بەگارىس پەن اينۇرعا ءتان بولىپ، قالعان اقتىق ايتىسقا شىققان التى اقىن دا جۇلدەسىز قالمادى.

قازاق ونەرىندەگى ەڭ بيىك شىڭنىڭ ءبىرى – ايتىس. جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، دىنشىلدىكتىڭ كەسىرىنەن ۇلى ونەردىڭ وزەگىنە قۇرت ءتۇسىرۋ – كەشىرىلمەس كۇنا.  اسىرەسە، كەيبىر ايتىسكەرلەردىڭ كوركەمدەۋ امالدارىن تۇسىنبەۋى، ءسوزدىڭ وزىنە قالاي ايتىلعانىن باعامداماۋى، وت الىپ، قوپاعا ءتۇسۋى، كىمنىڭ جەڭىپ، كىمنىڭ جەڭىلگەنى ايقىن كورىنىپ تۇرعاندا تورەشىلەردىڭ بىر-بىرىنە جالتاقتاپ،  ءبىر كوتەرگەن بالىن ەكىنشى مارتە وزگەرتۋى – جانىڭدى اۋىرتادى.

ايتەۋ، «ايتىستاعى جەمقورلىق» دەگەن تەرميندى سوزدىك قورىمىزعا ەنگىزىپ الماساق بولعانى...

نۇرحالىق ابدۋراقىن