قاي قوعامدا بولماسىن «كوزگە كورىنبەيتىن» ليدەرلەر بولادى. ءبىراق، ولاردىڭ ۇلت ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن جاساپ جاتقان دۇنيەلەرىن كورىپ، قانداي ماقتاۋعا دا لايىق ەكەنىن مويىندايسىز. دارداي اتاعى بولسا دا ول ادامدار تۋرالى تولىققاندى مالىمەتتى Google-دان دا تابا المايسىز. سەبەبى، ولار وزدەرىن حالىق الدىندا جارنامالامايدى، «مەن ءسۇيتتىم، مەن ءبۇيتتىم»، «مەن، مەن» دەپ كەۋدەسىن سوقپايدى، قازاقى تانىممەن ايتقاندا - بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا. سونداي جانى قاراپايىم بولعانىمەن، اتقارعان ىستەرى ازاماتتىق سانالاتىن قاسىموۆ سابىر احمەتجان ۇلى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سىندى اتاقتارى بولسا دا بۇل كىسىنى قاراپايىم حالىق كوپ بىلە بەرمەيدى ەكەن. «جەلتوقسان – 1986» تاقىرىبىن زەرتتەمەگەن جاعدايدا، مەن دە وسىنداي تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىنەن بەيحابار بولار ما ەدىم؟!

س.قاسىموۆتىڭ جاقىنداعى ەلەۋلى ەڭبەگى رەتىندە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق كونفەرەنسياسىن ايتار ەدىم. وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم جەلتوقسانعا بايلانىستى الەمدىك دەڭگەيدە ونداي جيىن وتكىزگەن ەمەس. حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى تاقىرىپپەن استانا قالاسىندا 2016 جىلعى 25 قازاندا ءوتىپتى. كونفەرەنسيا جۇمىسىنا شەتەلدىك جانە وتاندىق كورنەكتى عالىمدار، قايراتكەرلەر، قالامگەرلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، جاس زەرتتەۋشىلەر، جەلتوقسانشىلار قاتىسقان. وسى جيىندى وتكىزۋ شىعىنىن جانە 515 بەتتەن تۇراتىن جيناعىن باسىپ شىعارۋدى قاسىنداعى سەنىمدى سەرىكتەستەرىنىڭ كومەگىمەن ءوز قاراجاتتارى ەسەبىنەن وتەگەن. اتالعان كىتاپ قولىما تيگەن سوڭ، مەن ءۇشىن بەلگىسىز قايراتكەردىڭ ومىرىنە، قىزمەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتا ءتۇستى. «بۇل كىسى كىم؟ قانداي قىزمەتتەر اتقارعان؟ 1986 – جەلتوقسانىندا قايدا بولعان؟» - دەگەن سۇراقتاردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن س.قاسىموۆپەن بايلانىستىراتىن ادام ىزدەدىم. تاۋەلسىز جۋرناليست قىزىعۋشىلىق تانىتقانىنا تاڭدانعان بولار، قابىلداۋعا كەلىسىمىن بەرىپتى. امان-ساۋلىقتان سوڭ، بولاشاقتا ساياساتتانۋ ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋراعا وقۋعا تۇسەتىن نيەتىم بارىن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن وسى باستان زەرتتەپ جاتقانىمدى ايتتىم. قايراتكەر اعامىز كوزىمە تىك قاراپ: «ۇلتشىلسىڭ با؟» - دەدى. توسىن سۇراققا توسىلمادىم، جۇرەكتە جالىنداپ تۇرعان ءسوز ءتىل ۇشىنا كەلدى: «ءيا، قازاعىم ءۇشىن قوڭ ەتىمدى كەسىپ بەرۋگە دايىنمىن!» - دەدىم، ىلە-شالا. «كوزىڭنىڭ وتى جانىپ تۇر ەكەن، اينالايىن. وتىر» - دەپ، اڭگىمەسىن باستادى.

سابىر احمەتجان ۇلى: «قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىندەرگە جاسالعان جان-جاقتى تالداۋ ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن حالقىمىزدىڭ ۇزدىك ۇل-قىزدارىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى (300 جىلعا جۋىق)، بارىنشا جۇيەلى تۇردە (ءتۇرلى سالالاردا)، اسا اياۋسىز جانە قاتىگەز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانىن كورسەتتى. ءدال وسى ادامدار پاتشالىق وتارشىل، سونداي-اق، كەڭەستىك توتاليتارلىق بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك ماشيناسىنىڭ تەپكىسىنە ءتۇستى. تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا وسى يمپەريالاردىڭ حالىققا قارسى ساياساتى مەن قىلمىستىق ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان 1916-1941 جىلدار ارالىعىندا (فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىس باستالعانعا دەيىن) بولشيەۆيكتەر قولدان ۇيىمداستىرعان اشتىقتى قوسا العاندا، ءۇش-ۇش جارىم ميلليون قازاق قازا تاپقان. بۇل – سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنان استامى!» - دەپ، زەرتتەۋلەرىنىڭ جەلتوقساننان ەمەس، سوناۋ 1916 جىلعى ۇلت–ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاۋ الاتىنىن اڭعارتتى.

لاۋازىمدى قىزمەتتەردە ءجۇرىپ، زاڭگەر اعامىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ زاڭ سالاسىنىڭ ساۋاتتى قالىپتاسۋىنا دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە تىڭ يدەيالارى مەن ۇسىنىستارىن جاريالاپ وتىرعان. مىسالى، ەگەمەندىگىمىزدى الىپ، ەسىمىزدى ەندى جيىپ جاتقان كەزدەگى «بەزوپاسنوست كازاحستانا – ەتو بەزوپاسنوست كاجدوگو ەگو گراجدانينا» اتتى 1992 جىلى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە جاريالانعان ماقالاسى وسىنىڭ ءبىر ايعاعى بولماق. ال، الاش ارىستارى مەن جەلتوقساندىقتار تۋرالى جازعان قۇندى پىكىرلەرى مەن دالەلدى دەرەكتەرى تىپتەن سۇيسىندىرەدى. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2017 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى سانىنا شىققان «الاشوردالىقتاردىڭ ەڭبەگى ەرەن. ولار تاەلسىزدىككە العاشقى بولىپ جول سالدى» كولەمدى ماقالاسىندا: «بۇگىنگى قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعى جولىنداعى كۇرەسكەرلەردىڭ باسقالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم كۇشتىرەك جانە قاتاڭ قىسىمعا ۇشىراعانىن، سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلعانىن، قۋدالانعانىن جاقسى بىلەدى. وتارلاۋشى بيلىك قازاق جۇرتىنىڭ ەڭ ۇزدىك، ەڭ باتىل پاتريوتتارىن، ەڭ اقىلدى جانە بەدەلدى وكىلدەرىن قۋعىنداپ، كوزىن جويدى» - دەپ، تاريحي اقيقاتقا توقتالىپ، قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستە زارداپ شەككەن ادامداردى اقتاۋ جانە ماڭگى ەستە ساقتاۋ ماقساتىن كوزدەگەن «قاھارماندار» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورىنىڭ قۇرىلعانىن ايتىپ، سونىڭ اياسىندا باتىرلارىمىزدىڭ مارتەبەسىن ايقىنداۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اكتى قابىلداۋ تۋرالى پارلامەنتكە ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزگەن.

بۇدان بولەك، بيلىك باسىندا جۇرگەندە بىلىكتى زاڭگەر رەتىندە قولىنا تيگەن حالىقارالىق قۇجاتتاردىڭ قازاققا پايدالى جاعىن زەردەلەپ، ولاردى ۇلتتىق مۇددەگە وڭتايلاندىرۋعا تىرىسىپ وتىرعان. وسى ايتقانىما ءبىر دالەل رەتىندە، قازاقستاننىڭ ەۋرووداققا مۇشەلىككە كىرۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويۋعا ۇسىنىس كەلىپ تۇسكەندە، ونىڭ مازمۇنىنا ءمان بەرگەن سابىر اعامىز: «تۇرا تۇرىڭىزدار، بۇل قۇجاتتى قاز-قالپىندا قابىلداي سالۋعا بولمايدى. ولاي ىستەسەك، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە زيان كەلەدى. ۇسىنىستار ەنگىزەيىك!» - دەپ، سول ۇسىنىستىڭ جوباسىن ازىرلەپ، ونى شەتەلدە ءىسساپاردا جۇرگەن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا فاكس ارقىلى جولداتىپ، ماقۇلداعاننان كەيىن جىبەرۋگە بار كۇشىن سالعانىن حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك دەپ باعالايمىز. وسى ىسپەتتى ەلدىڭ، جەردىڭ تاعدىرىنا، ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى تالاي قۇجاتتاردى قولىنان وتكىزگەنى ءمالىم بولدى.

س. قاسىموۆتىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەندەردى اقتاۋمەن قوسا، تاعدىردىڭ جازۋىمەن شەتەلدە جەرلەنگەن قازاق ارىستارىن ەلگە جەتكىزۋ، ولاردى ۇلت الدىندا ۇلىقتاپ، قايتا جەرلەۋ ماسەلەسىنە دە سەپتىگى تيگەنى تاعى بار. اتاپ ايتسا، كەزىندە قيانات كورىپ، كرەمل اۋرۋحاناسىندا بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتىڭ ءمايىتىنىڭ كۇلىن ەلگە جەتكىزۋگە كۇش سالعان.

 سابىر احمەتجان ۇلىنىڭ جەلتوقسانعا قاتىستى تالماي، وتىز جىل زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرەسەك، وسى ماسەلەدە جارىق كورگەن ماقالالارىنىڭ كوپ بولۋى زاڭدىلىق. «يۋريديچەسكايا گازەتا» باسىلىمىنىڭ 1996 جىلعى 4 جەلتوقسانداعى №93 سانىنداعى «دەكابر وتكرىل دوروگۋ ناسيونالنو-وسۆوبوديتەلنومۋ دۆيجەنيۋ نارودوۆ سسسر» اتتى ماقالاسىن پارلامەنتتە سەناتور بولىپ جۇرگەندە جازعان ەكەن. وسى جىلى قازاق باسپاسوزىنە «نەگە ولاي دەدىڭىز» اتتى ماقالا جارىق كوردى. ماقالا اۆتورى: «جاڭاشا، سەرگەك ويدىڭ وكىلىنىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ سەنات دەپۋتاتى سابىر قاسىموۆ» دەگەن جوعارى باعا بەرە كەلىپ، «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان كەيىن ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم ەل الدىندا اعىنان جارىلىپ، ءوز كۇناسىنەن ارىلۋعا ءتيىس!» دەگەن س.قاسىموۆتىڭ اششى پىكىرىنە تۇششىمدى جاۋاپ ىزدەگەن ەكەن. بۇدان وزگە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي «حالىق سوزىنە» جاريالانعان «جەلتوقسان كوتەرىلىسى: نە تىندىرىپ، نەنى ۇمىت قالدىردىق؟» ماقالاسى - تاقىرىبى ايتىپ تۇرعانداي جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز بەن جەتە الماعان كەمشىلىكتەرىمىزدى سارالاعان سالماقتى پىكىرگە تولى ەدى. سونداي-اق، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل تولۋىنا وراي، «سولتۇستىك قازاقستان وڭىرىندەگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس تاريحى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا وتكىزۋگە تىكەلەي باسشىلىق جاساعان. قازاقستان مەن رەسەيدەن قاتىسقان قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قايراتكەرلەردىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا 2 اكادەميك، 18 دوكتور، 21 عىلىم كانديداتى بولعان. كونفەرەنسيا ناتيجەسىندە «ەرلىكتىڭ داستانى» جيناعىنىڭ 3 تومى - «ازاتتىق ءۇشىن الىسقاندار» اتتى كىتاپ بولىپ جارىققا شىقتى.

س.قاسىموۆتىڭ ومىرىنە قىسقاشا توقتالىپ وتسەك، ول رەسەيدىڭ تيۋمەن وبلىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سول ەلدە ەرجەتكەن. ورىس جەرىندە، ورىستىڭ بولمىسىندا، ورىستىڭ تاريحىن وقىپ وسسە دە تۋعان ەلىنە دەگەن جۇرەك تۇكپىرىندەگى ماحابباتىن ەشقاشان سوندىرمەگەن. ەلگە ورالعان سوڭ، قازاقستانداعى ورىستانعان ورتانى كورىپ، قاتتى تاڭ قالعانىن ايتادى. بۇعان ىشتەي قىنجىلعانىن دا جاسىرمادى.

زاڭگەر قۇقىققورعاۋ، پارتيا جانە مەملەكەتتىك ورگانداردا جۇمىس ىستەگەن. اۋداننىڭ حالىق سۋدياسىنان باستاپ، كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ سۋدياسى، پارلامەنت دەپۋتاتى دا بولعان. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن ءماجىلىس اپپاراتىندا دا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ وزىندە، قازاقستاننىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە ۇلتتىق قاتىناستاردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق پروبلەمالارى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاعان.

س.قاسىموۆ ءومىرىنىڭ قىرىق جىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ونىڭ وتىز جىلىن قازاق حالقىنا پاتشا، اسىرەسە كەڭەس يمپەرياسى جۇرگىزگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى زەرتتەپ، ولاردى اقتاۋ جونىندەگى ءبىرقاتار مەملەكەتتىك كوميسسيالارعا قاتىسقان. سونىڭ ىشىندە جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋدە تىنباي ەڭبەكتەنگەنى كورىنىپ تۇر. سونداي-اق، اتالعان كوميسسيالاردىڭ شىعارعان نەگىزگى ساياسي جانە قۇقىقتىق قورىتىندىلارىن وسى ازاماتتىڭ جازعانىن ايتا كەتكەن ارتىق بولماس.

مەنىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىم – جەلتوقسان كوتەرىلىسى، ونىڭ اقيقاتى مەن ايتىلماعان سىرلارى ەدى. وسى قازاق ەلى ءۇشىن قاسيەت پەن قاسىرەتكە تولى كوتەرىلىستىڭ ورتان بەلىندە ءجۇرىپ، ونىڭ بۇكىل اقيقاتىن، قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ باسىم بولىگىن كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعان سابىر قاسىموۆتاي ازاماتتى تاپقانىم مەن ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولدى. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور بۇركىتباي اياعان ءوزىنىڭ «قازاقتىڭ بەل بالاسى» اتتى ماقالاسىندا: «عالامنىڭ قايناعان تىرشىلىگىن ءۇنسىز باسقارىپ تۇراتىن تارتىلىس كۇشى بولسا، ادام تىرلىگىنىڭ ءبارىن ءۇنسىز جايعاپ، ورنىنا كەلتىرىپ، ۇستاپ تۇراتىن – بەل. ۇلتتىڭ دا بەل بالاسى بولادى. ونداي اتاققا ساناۋلىلاردىڭ ساناۋلىسى عانا لايىقتى.

قازاقتىڭ بەل بالاسى اتانۋعا لايىق سونداي ەرلەردىڭ ءبىرى، ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى – بۇگىن ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان سابىر قاسىموۆ. ونىڭ جاساعان ءىسىن، ۇلتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. ويتكەنى، ول ءۇنسىز ءجۇرىپ، ۇيدەي ىستەردى جالعىز اتقارىپ تاستاي بەرەدى جانە بۇل تۋرالى بىرەۋگە ءتىس جارىپ ءبىلدىرىپ، باسپاسوزگە حابارلاپ، دابىرلاتىپ، داڭعىرلاتىپ جاتپايدى. ءتىپتى سۇراعان ادامنىڭ وزىنە ايتۋعا اۋزى اۋىر» - دەگەن باعا بەرىپتى.

زاڭگەر اعامىزدىڭ 15 جەلتوقسانداعى سياسى كەپپەگەن، «استانا اقشامىنىڭ» بەلگىلى ءجۋرناليستى تولەن تىلەۋبايعا بەرگەن «جەلتوقسان – 86»: ايتىلماي جۇرگەن اقيقات» اتتى سۇبەلى سۇحباتىندا: «جەلتوقساننىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى ايتىلماي ءجۇر. جەلتوقساننىڭ داڭقى، رۋحى، سيااسي كۇشى، جەلتوقسانشىلاردىڭ كوزسىز ەرلىگى بولماسا، بىزگە سول كەزەڭدە پارلامەنتتە «تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراسيانى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭىمىزدى قابىلداۋ قيىنعا سوعار ەدى. بۇل ەرلىك قارسى شىققانداردىڭ مىسىن باستى. وسىلايشا، قازاقتىڭ قايسار، جىگەرلى جاستارىنىڭ اسقاق رۋحى بىرلەسكەن كۇشى تاۋەلسىزدىگىمىزگە جاۋ ادامداردىڭ قورقاقتىعى مەن ساتقىندىعىنا تويتارىس بەردى» دەپ، ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ ارا جىگىن اجىراتۋعا، ۇرپاققا اقيقاتتى ايتۋعا نەگىز بولعان.

مەن ءۇشىن تىڭ جاڭالىق بولعانى، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ ءبىرى، اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ كرەملدە سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءماتىنىن وسى سابىر قاسىموۆتىڭ دايىنداپ بەرگەنى ەدى. ونى بىلىكتى زاڭگەر تۋرالى جازىلعان زەرتتەۋ ماقالالاردى ساراپتاپ وتىرعاندا كوزىم شالىپ قالدى. اقيقاتىن ءوز اۋزىنان ەستۋ ءۇشىن سابىر اعامىزدان سۇراعان ەدىم: «وي، اينالايىن-اي! وسى تۋرالى ءسوز قوزعاعىم كەلمەيدى. سول قازانعا تيىسپەي-اق قويشى، جابۋلى تۇرا بەرسىن. ەرلىك ماتىندە ەمەس، ونى سول كەزدەگى قاتال جۇيەدەن قايمىقپاي، بۇكىل وداقتىڭ الدىندا وقۋدا ەدى. سوندىقتان، مۇحتار اعاڭنىڭ وسى ەرلىگىن حالقى شىن باعالاسا بولعانى» - دەگەنى. قالاي دەسەك تە، زاڭدى تۇرعىدا وتە ساۋاتتى، ۇلتتىق تۇرعىدا جەتەسىنە جەتكىزىپ ايتاتىن ورىس ءتىلدى ءماتىندى ازىرلەگەن سابىر قاسىموۆتىڭ دا، ونى ماسكەۋ تورىندەگى مىنبەدە جان-تانىمەن، قازاقى بولمىسىمەن وقىپ شىققان مۇحتار شاحانوۆتىڭ دا ەرلىگىندە ءمىن جوق.

ۇلتى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن ارناعان ازاماتتىڭ ءبۇتىن ەڭبەگىن ءبىر كىشكەنتاي ماقالامەن بەرە سالۋ مۇمكىن ەمەس. تالاي كىتاپقا جۇك بولارلىق دۇنيە. سوندىقتان، جۇرەگى حالقىم دەپ سوققان ەل اراسىنداعى ەرلەر تۋرالى جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرىمىز ءالى دە ءوز جالعاسىن تابا بەرمەك.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، «ەرىم دەگەن ەل بولماسا، ەلىم دەگەن ەر قايدان بولسىن» دەگەندەي، ۇلتجاندىلىعىن تاۋ-تاۋ ىسىمەن، تولاعاي كۇشىمەن دالەلدەپ جۇرگەن قاسىموۆ سابىر احمەتجان ۇلى سىندى ازاماتتارىمىزدى ەلى ءبىلىپ جۇرسە دەگەن تىلەك بار.

كەنجەگۇل ءىلياس قىزى،

تاۋەلسىز جۋرناليست،

الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى