تاڭەرتەڭ اۋىل شەتىندەگى مەنشىك تابىن جينالاتىن تاقىردا بۇگىن دە ايقاي-شۋ ەكەن. ارىق، الاسا تورىنىڭ بەلىن مايىستىرىپ مىنگەن يىقتى سيىرشى، ات ۇستىندە ءوزىنىڭ ۇزىن بويىن جاسىرعانداي مىقشيا ءتۇسىپ، سيىر قوسۋشىلارعا الدەنەنى ايعايلاي ءتۇسىندىرىپ جاتىر. ەكى-ۇش ورىس ايەلى قولدارىنداعى شىبىقتارىن بەزەپ داۋ ايتۋدا. ەكى جاقتىڭ دا ءبىرىن-بىرى تىڭداپ جاتقانى شامالى.
– وسى دۇلەيدەن باسقا سيىرشى قۇرىپ قالعانداي…
– ون جە گلۋحوي، منە كاجەتسيا، ي پو-سۆوەمۋ نە وچەن-تو پونيماەت…
– ۋج، نە پونيماەت، پروستو پريكيدىۆاەتسيا – دەپ تاراي باستادى. ارىق تورىنى بۇيىرىنەن ەمەس، ۇزىن سيراقتىڭ كەرزى ەتىكتى وكشەسىمەن ىشىنەن تەبىنىپ سيىرشى ارى بەتتەدى. مەنىڭ ويىم – ەرتەدەن تانىس وسى كىسىگە سالەم بەرۋ ەدى، ءبىر ءساتسىز ۋاقىتتا شىققان سياقتىمىن. ەسىمە باياعىداعى بالا كەز تۇسە بەردى...
...كوكتەمنىڭ جازعا اۋىسار شاعى. اۋىلدان ءۇش شاقىرىمداي جەكە قىستاۋداعى شوپان ۇيىندە ۇلكەن توي. بىلتىردان بەرى ءوز الدىنا جەكە وتار الىپ تىرلىگىن جاساپ جۇرگەن ورىنباسار جۋىقتا كەلىنشەگى بوسانىپ، ۇلدى بولعان، سونىڭ – شىلدەحاناسى. بالا قىرقىنان شىعىپ، قارىنشاشىن العانشا، كوز تيەدى – دەپ تويدى وسى شاماعا ورىنباساردىڭ شەشەسى بەلگىلەگەن.
اسىرەسە، شەشەيدىڭ شۇقشيا قادالعانى – بىلتىر كۇزدە ارعى بەتتەن ءوتىپ، ەلگە كەلگەن اعايىنداردىڭ جايى.
– جات جەردە جابى بوپ وسكەن تۋىسقاندار ەلىم-جۇرتىم دەپ جەتكەندە، سۋىق قاباق كورسەتىپ شەتتەتپەي ىشىمىزگە تارتايىق، تەزىرەك كىرىگىپ كەتسىن، سولاردىڭ ءبىرىن قالدىرماي شاقىرىڭدار. ءبىر جاعى كەلگەلى بىرەۋىنە ءدام تاتىرعانىمىز جوق، بىلمەگەندىكتەن ەمەس، جاز-جايلاۋ، قىس-قىستاۋ مالشىنىڭ كۇيبىڭ تىرلىگىنەن – دەگەن. اسىلى، شەشەسىنىڭ سوزىنە ورىنباسار قارسى كەلۋدى بىلمەيتىن، اكەسى سوعىستا حابارسىز كەتىپ، اناسى اۋزىنا تىستەپ وسىرگەن، بۇل ءۇشىن ودان اقىلدى جان جوق بولاتىن. باقىتىنا وراي كەلىنشەگى دە ەنەسىنىڭ قاباعىن باعاتىن بولىپ شىقتى...
...قويشىنىڭ ۇزىن تام ءۇيىنىڭ ءبىر قابىرعاسىنا جاپسارلاستىرا كيىز، برەزەنت ۇستاپ قۇراعان قالقانىڭ ءىشى گۋ-گۋ، قىس بويى شالعاي قىستاقتا بۇيىعىپ جاتقان مالشى قاۋىم ءبىر جاساپ، بۇگىنگى مەرەكەگە شىن قۋانىشتى. ولاردان ىرگەدەگى اۋىلدان كەلگەن تراكتورشى، شوپىرلار دا كەم تۇسەر ەمەس . وسى دۋدىڭ ءبىر ارەدىگىندە:
–بايبىشە، –دەگەن قويۋ داۋىس ساڭق ەتكەندە، جاڭاعى گۋىل نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ساپ باسىلىپ، جۇرت تۇگەلدەي، الدىمەن ورىنباساردىڭ شەشەسىنە، سودان كەيىن ءتور جاققا قارادى.
– بايبىشە؟ – دەگەن داۋىس يەسى – ساقالى بۋرىلدانعان، بەت ءپىشىنى كەلىستى جاس ورتاسىنان اسقان كىسى توقتاماي سويلەپ كەتتى. – مىناۋ بۇگىنگى قىزىققا ءسىز شاقىرىپ، ءبىز كەلدىك، قۋانىشقا ورتاقپىز، قۇتتى بولسىن. ەستىپ جاتىرمىز، جالعىز ۇلدان كەيىنگى ءتولباسىڭىز ەكەن، باۋى بەرىك، عۇمىرلى بولسىن. بەرەمىن دەسە جاراتقاننىڭ الدى كەڭ، ءۇبىرلى-شۇبىرلى بولۋعا جازسىن سىزدەرگە – دەپ ءسال توقتادى دا،
– كەشەگى بالاپان باسىنا تۇرىمتاي تۇسىنا كەر زاماندا ارعى بەت اۋىپ، تارىداي شاشىراعان ەلدىڭ تۇقىمى ەدىك ءبىز، بۇگىندە، اللاعا تاۋبە، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن باسىپ، تۋعان ەلمەن قاۋىشىپ، سول ەلدىڭ وتىن وتتاپ، سۋىن سۋلاپ جاتقانىمىزعا دا ءبىراز بولدى. ەندى مىناۋ جان-جاقتان جيىلعان قاۋىم ءبىرىن-بىرى ءبىلىپ ءجۇرسىن، مەن ار جاقتان كەلگەن ازاماتتاردى تانىستىرىپ قويايىن – دەپ ءسال كىدىرىس جاسادى. وسى كەزدە مۇنداي ۇزىن سوزگە ۇيرەنبەگەن، ونىڭ ۇستىنە باعانادان بەرى داستارحاندا تىرەلىپ تۇرعان اعى بار، قىزىلى بار، قولسىراسى بار ءتۇرلى ىشىمدىكتىڭ ءبىرازىن جاپىرىپ ۇلگەرگەن «بەرگى» بەتتىڭ ادامدارى گۋ ەتە ءتۇستى:
– ە، مىنە ءجون ءسوز، اقساقال توگىلتتى.
– ەسكىنىڭ كوزى عوي، تۋرا تۇپتەن تارتتى زاڭعار.
– ە، مۇنداي كىسىلەر ءبىزدىڭ جاقتا بۇگىندە جوعالدى عوي.
– مالادەس شال، ءپىرامى، توشكىگە ۇرادى.
– شۋلاماڭدارشى، ءسوز تىڭداتپادىڭدار عوي، ءتىپتى – دەسىپ باسىلعاندا، جاڭاعى ءسوز يەسى جاڭا قوناقتاردى تانىستىرا باستادى. كوبى – اباق كەرەي بالالارى ەكەن، بىر-ەكەۋى ءور نايماننان تارايدى، ۇلكەندەرى ارعى بەتكە بالا كۇندەرىندە وتكەن، جاستارى سول جاقتا تۋىپ وسكەن، بارلىعى شىڭجاڭ رايونىنىڭ ءدوربىلجىڭ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋىلداردان. ءتۇپ تەگى تارباعاتاي تاۋىنىڭ كۇنگەيى. ارعى بەتتە كوبى نەگىزىنەن مالدى كاسىپ ەتكەن، بىرەن-ساران قىزمەتكە ارالاسقاندارى دا بار، جاستاردىڭ كەيبىرەۋى ۇلكەن وقۋدا وقىعان، ءبىتىرىپ ۇلگەرمەگەن...
– ال، وندا تانىستىق ءۇشىن ءىشىپ قويايىق – دەپ بوساعا جاقتان بارىلداعان مىرزانى جانىنداعىلار تۇگەل جابىلىپ باسىپ تاستاعان سوڭ، توي ءبىر مامىراجاي قالىپقا ءتۇسىپ، بايسال تاپتى. جۇرت ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسىپ، ءبىرىن-بىرى قالجىڭمەن كەۋ-كەۋلەي باستادى، بۇل ءقازىر جاياۋ ايتىس باستالادى دەگەن بەلگى ەدى. ءبىزدىڭ جاقتا، قاي زاماننان ەكەنى بەيمالىم، جيىن-تويدا ءان سالۋ ەمەس، ايتىسۋ ءۇردىسى، ونىڭ ىشىندە دە ەڭ ءبىر «دەموكراتيالىق» ءتۇرى دامىعان. كىم-كىممەن ايتىسقىسى كەلسە، سوعان قاراپ ءبىر اۋىز قارا ولەڭ ايتسا جەتىپ جاتىر، ايتىس باستالدى دەي بەرىڭىز، بىرنەشە جۇپ قاتارىنان ايتىسۋى دا مۇمكىن، ەشقانداي شەكتەۋ جوق، ءبارىنىڭ ءسوزى تاۋسىلعاندا، ىشىنەن سۋىرىلىپ ءبىر عانا جۇپ قالادى، قالعان جۇرت سولاردىڭ ايتىسىن تاماشالاۋمەن توي اياقتالادى.
بۇگىن سول ءۇردىس ويلاماعان جەردەن بۇزىلدى. داستارحاننىڭ ورتادان تومەندەۋ تۇسىندا وتىرعان كەۋدەلى، قىزىل شىرايلى جاس جىگىت جۇرتتى سىلتىدەي تىندىرىپ، ءان باستادى. كوپتىڭ قايران قالعانى – ءان سالۋ، ونىڭ ىشىندە ەر ادامنىڭ ءان سالۋى ءبىر جاعىنان بولسا، ودان كەيىن ءان – توسىن، ەڭ كەرەمەتى – جىگىتتىڭ اۋەزى بولەك ەرەكشە داۋىسى. ءۇن اناۋ ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلعان كەڭ كەۋدەدەن شىعا ما، جوق تاماقتان الدە تاڭدايدان با، بولماسا بارىنەن ءبىر ۋاقتا شىعا ما، ايىرىپ بولمايسىڭ. ايتەۋىر، ءبىر سيقىر بويدى جايلاپ، جاندى ۋاتادى. ءان اياقتالعاندا داستارحان باسى ەسەڭگىرەگەندەي تىنا قالادى دا، ساتتەن كەيىن بۇزعان ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ ەتە تۇسەدى. تاعى- تاعىلاعان سۇراۋمەن جىگىت ۇزاق ءان سالدى. كوزىن تومەن سالىپ، ءسال تەڭسەلە ءتۇسىپ شىرقاعاندا، بۇرىن مۇندايدى پاتەفوننان نە جىلىنا الماتىدان ءبىر كەلەتىن ارتىستەردەن عانا ەستىپ جۇرگەن قالىڭ توپتىڭ انگە سۋسىنداعانى وسى شىعار. جانىندا وتىرعان يىقتى، اققۇبا ءوڭدى جىگىت ۇزىن بويىن ەڭكىش ۇستايدى ەكەن، اراسىندا ءوزىنىڭ قوڭىر داۋىسىن قيسىندى قوسىپ، ءاندى ادەمى ادىپتەپ وتىر. كەزەكتى ءان الدىڭعىلاردان وزگەشە ەكەن، تۋعان جەرىنەن شالعايدا جۇرگەن جىگىتتىڭ ساعىنىشى مىنا ورىنداۋدا ادامنىڭ جانىن جەپ، جۇرەگىن ەزىپ جىبەرگەندەي. قوس داۋىس «اداسقان ورىسىنەن، ءۋايداي، ءبىز ءبىر ءۇيىر-اي...» – دەپ قوڭىراۋلاتىپ، قوڭىرلاتقاندا، باعاناعى قىزۋ كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، اركىم ءوز ويىنىڭ جەتەگىندە تومساردى، اۋىر ۇنسىزدىكتى «ءۇ-ۇ-ھ-ھ، قايتەيىن-اي» دەگەن موسقال ايەلدىڭ تەرەڭ كۇرسىنىسى بۇزدى. داستارحان باسىن ءبىر تۇسىنىكسىز ىڭعايسىزدىق جايلادى.
...ءاي، ۇلدار، – دەدى وسى كەزدە باعاناعى اقساقال، اتى – بايتوق ەكەن، – جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن ءبىر اندەرىڭدى سالىڭدار دا، اياقتاساڭدار دا بولار. قىزىقتىڭ دا شەگى بار، اسىرا سىلتەمەڭدەر.
ءانشى جىگىت، تۇلەك كورشىسىنە، – بالامەسكى – دەدى اقىرىن. – وعان دومبىرا كەرەك قوي – دەدى ۇزىن جىگىت. – جانجىگىت اڭتارىلىپ، بۇل جاقتا دومبىرانى سيرەك ۇستايتىنىن بىلەتىن سياقتى. بۇل جەردە دە ورىنباساردىڭ شەشەسى كورەگەندىگىن جاساعان، تويدىڭ الدىندا ۇلى مەن كەلىنىنە بەرگەن كوپ تاپسىرمانىڭ ءبىرى – اۋىلداعى ساعىنتايدىڭ اكەسىنەن قالعان دومبىراسىن سۇراتىپ الدىرىپ قويۋ بولعان. مۇمكىن، جاڭا قوناقتاردىڭ اراسىنان شەرتەتىندەر شىعىپ جاتسا دەگەن ويمەن. ورىنباسار ۇيدەن توسەكتەگى جيۋلى جاستىقتاردىڭ ارتىنا تىعىپ قويعان ەسكى قالاق دومبىرانى الىپ كەلدى.
جانجىگىتتىڭ ۇزىن قولدارىندا مۇلدە ويىنشىق سياقتى كورىنگەن دومبىرا باستابىندا مىڭگىرلەپ، شىرتىلداعانىمەن، سالدەن سوڭ يكەمگە كەلە باستادى. شاناقتان جىلدام، ويناقى اۋەن توگىلگەندە، باعانادان جانجىگىتتىڭ جانىندا قيمىلسىز تۇرعان تۇلەك قۇلاق تۇندىرا ىسقىرىپ جىبەردى دە ەكى قولىن باسىنان اسىرا كوتەرىپ، ءبىر بۇيىرلەپ جىلجىپ-جىلجىپ ەمەس-اۋ، سىرعىپ جونەلدى. دومبىرانىڭ قاعىسىنا قوس قولدىڭ ساۋساقتارىن شارتىلداتا قوسىپ، داستارحاننان ارىرەك كىشكەنە الاڭقايدى ءبىر اينالىپ، تابانىن جەردەن ءسال كوتەرىپ، ودان جەردى تەپكەندەي جالعان قيمىل جاساپ، ەكى بۇيىرىنە كەزەك تەڭسەلىپ، ءبىر ەڭكەيىپ، ءبىر شالقايىپ قوناقتارعا جاقىنداي بەرگەندە، دومبىراسىن سەكىرتە بەزىلدەتىپ مىنا جاقتان جانجىگىت قوسىلدى. بيگە شىققاندا ۇزىن دا ەڭكىش بويى سىمداي تارتىلدى، دومبىرانى بىرەسە باسىنا، بىرەسە يىعىنا، كەيدە شىر اينالدىرعان كۇيى تۇلەكتىڭ قاتارىنا انانداي جەرگە بارىپ ءبىر تىزەرلەي وتىردى، وسى كەزدە تۇلەك بيلەي ءجۇرىپ، اششى شىڭعىرعان داۋىسپەن: «پار ات شەكتىم سابانعا، ءبىر ات تارتا الماعاندا، ءماتۇر قىزلار يىر يىرلايدى، يالعىز ياتا الماعاندا»،- دەپ شىرقاعاندا، قايىرماسىنا كۇڭگىرلەپ جانجىگىت قوسىلدى. ەكى جىگىت اندەتىپ ءجۇرىپ ۇزاق بيلەدى، نەشە ءتۇرلى اڭ-قۇستىڭ قيمىل-قوزعالىستارىن كەلتىرىپ، كەمپىر-شال جۇرىستەرىن، ۇيالشاق قىز بەن جاسىق بوزبالانىڭ قىلىعىن سالدى. ەڭ قىزىعى، وسىنىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ سوكەتتىگى جوقتىعى، ءبارى دە جاراسىمدى، ءبارى دە جونىمەن...
ءدام مەن قىزىققا بوككەن كوپشىلىك، اس قايىرىلعاننان كەيىن، ءشايدىڭ الدىندا اياق جازباققا سىرتقا بەتتەدى. ادەتتە مۇنداي تويدا قوناقتاردىڭ ءبىرازى، اسىرەسە ۇلكەندەر جاعى ەتتەن كەيىن توي يەلەرىنە راحمەتتەرىن ايتىپ تاراي باستايتىن-دى. بۇگىن ونداي جوق. توي قىزىعىن قاي-قايسىسى بويىنا سىڭىرە تۇسكىسى كەلگەندەي انشەيىندە قارامايتىن ءشايدى جەلەۋ ەتىپ، قايتۋعا اسىقپادى. دۋ-دۋ اڭگىمەنىڭ نەگىزى جاڭا قوناقتاردىڭ ونەرىنە سايادى، ۇلكەن ايەلدەردىڭ كوپشىلىگى شەتكەرىرەك تۇرعان تۇلەك پەن جانجىگىتكە جاقىنداپ بارىپ، سامبىرلاي سويلەپ ءتاڭىر جارىلقاسىندارىن جاۋدىرۋدا. ەكى-ۇش جىگىت شەت جاقتا الىسىپ ءجۇر. تاعى بىر-ەكەۋى ءۇريتسوقتاپ انالاردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركۋدە.
– ءاي، شاڭداتپاي اناۋ جاققا بارىپ الىسىڭدار. ونەرلەرىڭ تاسىپ بارا جاتسا، ورتاعا شىعىپ كۇرەسپەيسىڭدەر مە بىلاي... – دەپ ۇلكەندەردىڭ ءبىرى زەكىپ ەدى.
– كۇرەسسەك كۇرەسەمىز، وندا نە تۇر – دەدى الىسىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى قارسىلاسىن قويا بەرە ساپ، بەرى قاراي سىزدانا بۇرىلىپ.
– ءوي، مىناۋ شىن كۇرەسكەلى تۇر-ەي، ەي، تراكتىرىستەر، شىعارىڭدار ىشتەرىڭنەن جاننان بەزگەن بىرەۋ بولسا، ءبىزدىڭ مالشى قاۋىمنىڭ تۇيە بالۋانىنا.قىزۋى ءالى تارقاماعان مىرزا بارىلداپ ورتاداعى قالىڭ توپتىڭ ىشىنە كىردى.
– نە، كوك تەمىردىڭ ىشىندە قىستان قوقشاقتاپ ارەڭ شىعىپ ەدىڭدەر، جىلىك مايلارىڭ تولعان جوق پا ءالى... ەكىنىڭ ءبىرى، ءيا كىسىلەرىڭدى شىعارىڭدار ورتاعا، ءيا بايگەمىزدى شاپپاي بەرىڭدەر – دەپ وزەۋرەدى.
– ءۇي، مىناۋ تىگىلمەگەن بايگەنى قانجىعاسىنا بايلاپ ۇلگەردى عوي. بايەكەڭ بۇل تويعا بالۋانىن ەرتىپ سايلانىپ-اق كەلگەن ەكەن، باسقالارىڭنىڭ جۇلدەدەن ومىراۋلارىڭ ىسپەسىن – دەپ قۇرداسى ازىمبەك قارقىلداي كۇلىپ ەدى.
– كۇلجيان تاتەم ۇلدى بوپ جاتقاندا بايگەگە ءبىر توقتىنى تىكپەيدى دەيسىڭ بە.
– مىرزا ورىنباساردىڭ شەشەسى جاقتى مەڭزەپ – سونى ءقازىر مىنا كوكەڭنىڭ سارجالىنا ءوزىڭ وڭگەرىپ بەرەسىڭ كۇلكىڭ كومىر بولىپ.
– ە، مىنە جىگىتتىڭ ءسوزى، مىنانىڭ ارتى نىعىز، بەت قاراتاتىن ءتۇرى جوق – دەپ تاعى بىرەۋلەر شوقتى كوسەي ءتۇستى.
– ءاي، نازاربەك، شىقشى مىنا بارىلداقتىڭ بالۋانىنا، بەس جىل فيزكۋلتۋرنىيدا تەككە وقىدىڭ با، مىنانى اۋلىكتىرىپ تۇراسىڭ با – دەپ ەندى مۇيىزدەۋگە ءوزى ءىلىنىپ بارا جاتقان ازىمبەك ىشقىنىپ. نازاربەك ۇلكەن جارىستار بولماسا، مۇنداي اۋىلىشىلىك الىس-جۇلىستان الىس جۇرەتىن ادەتىمەن، توبىعىن تايدىرىپ العانىن سىلتاۋراتتى. ەندى كوپشىلىك شىنىمەن قىزىنا باستادى. اۋەلدە ويىننان باستالعان بۇل الىس، ەرەگىستە بولەكتەنە قالۋعا قاشاندا دايىن قازاق ءۇشىن شىن باسەكەگە اينالا باستادى. جۇرت ءبىرىن-بىرى تىڭداماي گۋلەپ كەتتى.
– ەي، كيىكباي، – دەدى مىرزا باعاناعى كۇرەسپەك بولعان جىگىتكە، وسى شۋدى باسا دارىلداپ ورتاعا شىق تا، ءوزىڭ تاڭدا كىسىڭدى، شىقپاسا اڭگىمە جوق، بايگەنى اكەتەمىز، بولدى... شۋ سايابىرسي قالدى. كيىكباي كوپ توسقىزعان جوق، توپتى جارىپ باردى دا ارت جاقتا تۇرعان جانجىگىتتى كورسەتتى.
– مەن مىناۋمەن كۇرەسەم، ۇزىننىڭ قۇلاعانى جاقسى – دەدى قىسقا موينىن ىشىنە تارتىپ، قاباعىنىڭ استىنان بۇقاكوزدەنە قاراپ. بەيعام تۇرعان جانجىگىت ابدىراپ قالدى. جاڭاعى دۋىل دا ساپ باسىلدى. قالاي دەگەنمەن قوناق جىگىت، بىردەن جاعاسىنا جارماسۋ قولايسىزداۋ بولعانى شىن ەدى. وعان قاراپ جاتقان كيىكباي جوق، جانجىگىتتى بەلدەن الا ءتۇستى. ول دا ەندى كەشىكسە، قاپى قالاتىنىن سەزدى دە، سول قولىمەن قارسىلاسىنىڭ جاۋىرىنىنان، وڭ قولىمەن ىشىنەن تىرەپ، اياقتارىن ارتقا تاستاپ سىرەسىپ ۇلگەردى. كيىكباي العاشقى قارقىندا الا الماعانىنا ىزا بوپ، ەندى جانجىگىتتىڭ بويىن تىكتەۋگە كۇشىن سالدى، ءبىر ساتتە ونىڭ دا رەتى كەلگەندەي، بەلدەن قاتتى سىعىپ وزىنە قاراي تارتقاندا، ۇزىن جىگىت قايقايىپ، شالقالاي بەردى، ەندى كيىكبايعا سىرتتان شالسا جەتىپ جاتىر، قوناق كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ تۇسپەك، كوپتىڭ دە كۇتكەنى وسى ەدى. كيىكباي دا سولاي ىستەدى، ءسويتتى دە... اۋەدە كوتەرىلىپ بارىپ، اينالا بەرىپ شالقاسىنان ءدۇرس ەتە ءتۇستى، شاڭ بۇرق ەتتى... جانجىگىت ونى قولىنان تارتىپ تۇرعىزدى. مۇنداي سۇمدىق شاپشاڭدىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن كوپشىلىكتىڭ دە، كيىكبايدىڭ دا ەسى اۋىپ قالعانداي، اشەيىندە بىرەۋدەن جىعىلىپ قالسا «قاپىم بار» – دەپ وزەۋرەپ، قايتا كۇرەسپەي تىنبايتىن ولەرمەن، بۇل جولى سول ادەتىنەن تايىپ، سىلەيىپ تۇر، الدە قاتتى جىعىلىپ، تىنىسى تارىلىپ قالدى ما؟..
ورىنباساردىڭ شەشەسى – كۇلجياننىڭ سۇڭعىلالىعى ءدال كەلدى، وسى تويدان كەيىن ارعى بەتتەن كەلگەندەرمەن ارادا ءبىر تۇسىنىستىك ورناعانداي، ونىڭ تاعى ءبىر سەبەبى سوۆحوزدىڭ ۇشى-قيىرى جوق مىڭ سان شارۋاسى دا بولار. قيىنعا ءتوزىمدى، باسشىعا تالاپ قويمايتىن بۇل اعايىندار ۇلكەندى-كىشىلى باستىقتارعا دا قولايلى بولدى، قايدا جۇمساسا سوندا بارادى، باسقالاردى كەڭىردەكتەسىپ ءجۇرىپ زورعا جۇمساسا، بۇلاردا ءۇن جوق، اي جۇرەدى، جىل جۇرەدى، شارۋا بىتكەندە توبەسىن ءبىر-اق كورسەتەدى... وسىلاي تورت-بەس جىل دا زۋلاپ وتە شىققان. جانجىگىت تە ەتكە مال ايدادى، قوي قىرىقتى، ءشوپ مايالادى، ماتى باستى. ماتى دەمەكشى، ارعى بەتتەن كەلگەلى ەكىنشى قىستا ەرتىستىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىستى شاۋىپ، ونى ارنايى ستانوكقا ساپ نىعىزداپ، ودان كەيىن جۇمساق سىممەن كوكتەپ قامىس تاقتا (ماتى ) جاساپ جۇرگەندە، ءبىر توسىن جاي بولدى. ماتى سوۆحوز قۇرىلىسىنا تاپتىرمايتىن ارزان دا بەرىك ماتەريال، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇيدىڭ قابىرعاسىن وسىدان ۇستاپ، توبەسىن دە وسىمەن جابادى. سوندىقتان دا قامىس بار سوۆحوزعا كەرەك. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كىسىلەرى ماتىنى جاعادا قونا جاتىپ باسادى، باسقا سوۆحوزدار شابىلعان قامىسىن بىرنەشە تراكتور بوپ كەلىپ، تىركەمەلەرىنە تيەپ الىپ، ءوز جاقتارىنا اپارىپ دايىندايدى. بۇگىن دە سولاردىڭ ءبىر توبى قامىستى تاۋ-توبە تيەپ الىپ، قايتار الدىندا تاماقتارىن ءىشىپ، جىلىنىپ الۋعا قارا قوسقا كىردى. اۋىز ءۇي، ءتور ءۇي دەپ اتالاتىن ەكى بولمەسى قازاندىق پەشپەن بولىنگەن قارا قوستىڭ اۋىز ۇيىندەگى ۇزىن ستول باسىنا قاۋقىلداي سويلەسىپ بەس-التى كىسى جايعاسا باستادى. ءۇي يەسى بوپ سانالاتىن ساماي ءبىر قولتىق قامىستى ەكى بۇكتەپ جانىپ جاتقان قازاندىققا تىقتى دا، قازاننان مايشولپىمەن ءسۇزىپ بۋى بۇرقىراعان بالىقتى ۇلكەن جايپاق تاباققا تۇسىرە باستادى. وسى كەزدە سىرتتان كىرگەن دوسكە مەن جانجىگىت تە شەشىنىپ، قولدارىن شايعان سوڭ داستارحان شەتىنە جايعاستى. بار ءمازىر – بۋى بۇرقىراعان ەكى جەردەگى بالىق، قالىڭ تۋرالعان نان، ۇلكەن اياقتارعا قۇيىلىپ، تورت-بەس جەردەن قويىلعان سورپا بولسا دا، پەيىل-كەڭ، قوناقتار ءوز دوربالارىن اشىپ، شوشقانىڭ ۇلكەن كەسەك ءسۇر مايى مەن پياز، سارىمساق قوستى. ىشتەرىندە ءبىر-اق ورىس بولسا دا تۇگەل ورىسشا سويلەيدى. جانجىگىتتىڭ وسىندا كەلگەلى ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە ۇيرەنە الماعانى – وسى ورىستىڭ ءتىلى مەن شوشقاسىنىڭ مايى. ءقازىر دە الدىنا قويعان ءسۇر مايعا تىكسىنە كوز قيىعىن ساپ، ءوزى ۇقپايتىن وزگە تىلدەگى اڭگىمەگە نازار اۋدارماي، تابان بالىقتىڭ ءبىر كەسەگىنەن قىلتانىن بىر-بىرلەپ سۋىرىپ، تازالاپ اۋزىنا اپارىپ ەپپەن شايناپ وتىر.
– ساعان ايتىپ وتىر – دەپ ساماي بۇيىرىنەن تۇرتكەندە سەلك ەتىپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ءتور جاقتان بىرەۋ:
– نە، كەرەڭسىڭ بە، الدە، قىتايسىڭ با؟ – دەپ گۇر ەتە قالدى. جانجىگىتتىڭ استە كوتەرە المايتىن وسى «جۇڭگو» دەپ تابالاعان ءسوز ەدى.
– جوق، ورىسشا بىلمەيتىن قازاق ەدىم، اسقانىڭ – ورىسشالاعانىڭ با؟ – دەپ اتىرىنىپ شىعا كەلدى.
– ءا، ءتىلىڭ بار ەكەن، پو-موەمۋ داجە ۇزىن سياقتى، قىسقارتىپ بەرەيىن بە؟ – گۇرىلدەك داۋىس يەسى بەرى قاراي كەۋدەسىمەن بۇرىلدى.
– ءوزى بەرگەن ءتىلدى قۇداي ءوزى قىسقارتار كەرەك دەسە. سەن بەكەرگە اپشىما.
– قۇدايىڭدى ۇمىتقان ەكەنسىڭ، تانىتايىن با ؟ – وسى جەردە گۇجىلدەككە قارسى وتىرعان كارتەڭدەۋ ورىس قولىنداعى بوتەلكەسىن شايقاپ:
– اۋەس، تارۋ زادەرجيۆاەش، نارود نا تەبيا سموتريت – دەدى. جاڭاعى گۇرىلدەك الدىنداعى ورىسقا ءبىر، ودان باعانادان قولىندا ۇستاپ وتىرعان كروشكەگە ءبىر قاراپ اپ، ىدىستى باسىنا ءبىر-اق توڭكەردى دە، بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، پياز يىسكەدى. ورىس بوساعان ىدىسقا بوتەلكەدەن ولشەپ قۇيىپ جاعالاتا باستادى. قوس يەلەرىنە ۇسىنعان جوق. اس ءىشىپ جىلىنعان جولاۋشىلار ءبىر-بىر تەمەكىدەن تارتىپ اپ، كيىنىپ سىرتقا بەتتەدى. جانجىگىت ەندى بايقادى، اۋەس شىنىندا دا زور ەكەن. كۇپايكەنىڭ سىرتىنان ۇزىن سۋلىقتى كيىپ العاندا توبەنى تىرەپ، ەسىككە سيمايتىنداي كورىندى. قۇلاقشىننىڭ باۋىن تاماعىنىڭ استىنان بايلاپ جاتىپ، بۇعان كوز قيىعىمەن قاراپ
– ۇزىنتۇرا، – دەدى، بۇگىن اۋەستىڭ قولى تيمەگەنىنە قۇداي دە، كەلەسىدە مەنى اينالىپ ءجۇر.
جانجىگىت ۇندەمەدى... قاراڭعى تۇسە جاعادا ىزعىرىق قاتايا باستاعاندا، ەكى جىگىت بۇگىنگى شىعارعان ماتىلارىن تەكشەگە جيدى دا قوسقا كىرگەن-دى. ساماي سارقامىستى ورتەپ جاعىپ، اياداي ەكى بولمەنى جىپ-جىلى عىپ قويىپتى.
– ال، قولدارىڭدى شايىپ وتىرا قالىڭدار، سىربازعا ءبىر بۇيىردەن ءتيىپ بەرەيىك، بۇيىرسا.
– داۋىسىڭ اجارلى، اۋىڭ مايلى بولعان-اۋ بۇگىن، سىرباز جەگىزبەك بولعانىڭا قاراعاندا، دوسكە ريزالىعىن سابىرمەن ءبىلدىرىپ.
– وسى ساماشتىڭ ارقاسى عوي ءبىزدىڭ كىسى قاتارىندا جۇرگەنىمىز. سوۆحوزدىڭ قويىن بىلمەيمىن، ەكەۋىمىزدى قىستان كۇيلى شىعارار اماندىق بولسا بۇل ەرىڭ – دەپ جانجىگىت تە قوستاپ جاتىر مىنا جاقتان.
– ءاي، اۋىزدارىڭنىڭ سالىمى دا، ايتپەسە، اۋعا جويان ەكى سازاندى مەن نوقتالاپ قويدى دەيسىڭدەر مە، ودان دا تەز وتىرىڭدار داستارحانعا. سامايدىڭ كۇندەگىسى وسى، جۇمىستىڭ باسىندا شابىلعان قامىستى قۇشاق-قۇشاق تاسىپ، ستانوكتى اينالدىرا جەتكىلىكتى عىپ ءۇيىپ تاستايدى دا، قامىس جاعادان ارىرەك قۇرعان اۋىن قارايدى، كۇندەلىكتى بالىعىن الىپ، ارتىعىن قارعا كومەدى، «نا چەرنىي دەن» – دەيدى ءوزى ونىسىن. تاماق دايىنداۋ، پەشكە وت جاعۋ دا وسىنىڭ موينىندا. ءومىرى جاعادا وسكەندىكتەن بە، الدە ءوزى يكەمدى مە، بالىقتى بىتەۋدەي قۋىرا ما، قاقتاي ما، جوق قۋىرداق جاساي ما، ايتەۋىر قولىنان ءبارى كەلەدى. بۇگىنگى سىربازىن دا الدىمەن قازانعا سۋدى از قۇيىپ، قايناتىپ، وعان بولىنگەن سازانداردى باتىرىپ، ءبىر بۇقتىرىپ اپ، وتتى باسەڭدەتىپ، قامىس جانىپ بىتكەندە قازاندىق پەشتىڭ تابىنا سورپاسى سارقىلعانشا ۇزاق ۇستاعان. مايىن بويىنا ءسىڭىرىپ، سارتاپ بوپ پىسەتىن وسى تاعامدى جاعالاۋ جۇرتى «سىرباز» دەپ اتايدى. كەشكە دەيىن سۋىق سورعان جىگىتتەر تاباققا ەندى قول سالىپ، ۇساق سۇيەگى تۇگى قالماي ەرىپ كەتكەن اۋىزدا ۇگىلىپ تۇرعان ماي سازاندى كومەيلەتە بەرگەندە، ساماي بۇرىشتاعى جۇكتىڭ اراسىنان جاسىل بوتەلكەنى سۋىرىپ اپ، ستولعا قويدى.
– ءۇي، مىنانى قايدان تاپتىڭ؟
– بۇگىن مەيرام جاسادىڭ عوي، نەنىڭ قۋانىشى دەپ قوسارلانا جارىسقان ەكەۋىنە.
– تىزەم قاقساسا جاعايىن دەپ تىعىپ ءجۇر ەدىم – دەپ كەمپىردىڭ داۋىسىنا سالىپ، – «وسوبايا موسكوۆسكايانى» ىشەيىك، باعاناعىلار سياقتى اششى «پەرسوۆكانى» سىمىرە بەرمەي. ۇشەۋى اسىقپاي وتىرىپ ءبىر جارتىنى دا، ءبىر تاباق سىربازدى دا تاۋىستى، اڭگىمە تاۋسىلعان جوق.
...اۋەسپەن بەكەر بايلانىستىڭ – دەدى دوسكە. «پريبويدىڭ» كۇلىن قاڭىلتىر قۇتىعا قاعىپ وتىرىپ. – ول قيىن ادام. ساۋ كۇنىندە ودان كەڭ، ودان اقكوڭىل كىسى جوق. ال، اۋزىنا بىردەڭە تيسە بولدى قۇتىرىنىپ شىعا كەلەدى، ودان كەيىن ونى توقتاتۋ جوق، سوزگە سەنگىش، باعانا جانىنداعىلار سەنى ايتىپ، «اناۋ ۇزىن سەنىمەن ايقاسام – دەيدى» – دەپ قالجىڭداعان بولىپ ەدى، سول جەتتى، ساعان ۇرىندى، سەن دە شاق ەتە قالدىڭ، قايتا بۇل جولى. اۋەستى نە توقتاتقانىن بىلمەيمىن، ايتپەسە ءبىر سويقاننىڭ بولارى انىق ەدى. تەگىندە ونىمەن بايلانىسىپ بەرەكە تاپپايسىڭ...
– ءوزى عوي ءبىرىنشى باستاعان، ايتپەسە، نەم بار العاش كورىپ وتىرعان كىسىدە.مەن بەتىنە قاراپ ءسوز ايتقام جوق، وزدەرىڭ ەستىپ وتىرسىڭدار، جانجىگىت اقتالا سويلەدى.
– اقتالماي-اق قوي، بىلەمىز ساماي ءسوزدى جالعادى. – پالە نەدە دەسەڭشى ودان دا، پالە اۋەستىڭ بالۋاندىعىندا، بالۋان بولعاندا كەزىندە الماتىڭنىڭ وزىنە دەيىن بارىپ، جۇلدە اكەلگەن پەرى، ۇيىندە كۇمىس مەدال ءىلۋلى تۇر سوندا العان، ءوزىم كورگەم. ءقازىر ەندى، ارينە، بۇرىنعىداي ەمەس، سوندا دا بۇل ماڭايدا ونىمەن تىرەسەتىن جاننان بەزگەن اقكوز جوق، بۇگىندە.
– ال، سوندا مەندە نەسى بار؟
– كاك نەسى بار، سەن قىزىقسىڭ-ەي، كيىكبايدى جىقتىڭ با، بەكقازىنى جىقتىڭ با، ەل «كۇرەس» – دەگەندە ءشايمۇرات ساعان قارسى شىقپاي قويدى ما، زيل-دىڭ موتورىن جالعىز سالدىڭ با، وسى از دەيسىڭ بە باعاناعى سياقتىلار وسىنى اۋەسكە جەتكىزبەدى دەيسىڭ بە؟ – سوندا ماعان نە قىلمادىڭ دەيدى؟
– ءتۇۇھ، مىناۋ مەنىڭ ميىمدى شوقىپ ءبىتىردى عوي، ابدەن. – ساماي قۇرداسى جانجىگىتكە قاشاندا ەركىن سويلەيتىن ادەتىمەن. ەندى سەنىمەن كۇرەسپەگەن كىم قالدى، ءاھا، سول قالدى، ءيا، اۋەس، ەندى جەتتى مە، ءوي، سەنىڭ اناۋ توبەنى تىرەگەن باسىڭا جەتكەنشە قايدا – دەپ قولىن تۇڭىلە سىلكىگەن سامايدىڭ قىلىعىنا ۇشەۋى دە كۇلدى.
– جارايدى، جىگىتتەر، دەم الايىق دەگەن دوسكەنىڭ سوزىنەن كەيىن ۇيىقتاۋعا جاتقانىمەن، جانجىگىتتەن ۇيقى قاشتى. كوز الدىنان بۇگىنگى ۋاقيعالار وتە بەردى. اۋەستىڭ باعاناعى ءتۇرى ەلەستەدى ەسىنە بەكقازىنىڭ قىلىعى تۇسكەندە، كۇلكىسى كەلدى... بۇعان بريگادير قاپار كومىر ءتۇسىرىپ الۋعا تراكتور بەرگەن، سودان جاناقتىڭ جانىنا سىعىلىسىپ وتىرىپ قۇيعانعا كەلسە، ءبىراز كولىك كەزەكتە تۇر ەكەن. بۇل دا كومىر بوساتاتىن ارىق سارى كىسىگە قاعاز جازدىرىپ العان سوڭ، كەزەكتىڭ اياعىنا تراكتورىن قويعىزىپ، ءوزى شەتكەرىرەك شىعىپ اياق-قولىنىڭ سىرەسكەنىن جازىپ جۇرگەن.
– جىگىتىم، – دەپ ارتىنان بىرەۋ گۇر ەتكەندە، سەلك ەتىپ جالت قارادى. قويمانىڭ قورشاۋىنىڭ ورتاسىنداعى ۇيشىكتىڭ شالقاسىنان اشىق تەرەزەسىنەن بىرەۋ جاسىل فۋراجكالى باسىن شىعارىپ، قول بۇلعايدى. بۇل جاقىنداپ كەپ سالەم بەرگەندە، ول باسىمەن ەسىكتى نۇسقاپ:
– زاحودي – دەگەن، بۇيىردەگى الاسا ەسىكتەن بۇكتەتىلىپ ارەڭ كىرگەن بۇعان ورنىنان تۇردى دا، – بەكقازى، پروششە بەكا – دەپ قولىن ۇسىندى. جانجىگىت ەندى بايقادى، مىنا ادامنىڭ پوشىمى بولەك ەكەن، بويى قانشا بولسا، ەنى سونشا سياقتى، جاپ-جالپاق، جۇپ-جۇمىر، تۇتاسىپ جاتقان ءبىر الىپ دەنە، ءسوزى دە، قىلىعى دا ەلدەن ەرەك.
– كاك زوۆۋت، اتىڭ كىم ؟ – ورىسشا-قازاقشا سۇراپ الدى دا، زناچيت، جاكو... سلۋشاي، جاكو، دەنەڭ بار ەكەن، ۋۆاجايۋ، مەنىمەن كۇرەسىپ بايقاساڭ قايتەدى، وبەششايۋ، بوربا بۋدەت چەستنوي – دەپ ماڭدايىندا ەكى بالعا ايقاستىرىلعان جاپسىرما تەمىرى بار جاسىل فۋراجكاسىن شەشىپ ستولعا قويدى. جانجىگىت ەندى بايقادى، مىنا ءداۋدىڭ باسى دا دەنەسىنە ساي قازانداي ەكەن، مويىن جوق، يىققا قوندىرا سالعانداي دوڭگەلەك جالپاق بەتتە ەكى قىسىق كوزدەن باسقانىڭ ءبارى مولىنان پىشىلگەن. جانجىگىتكە جاس مولشەرى قىرىققا تاياپ قالعان بۇل جىگىت اعاسى ۇنادى.
– نۋ چتو، رەشايسيا، كورەيىك ايقاسىپ – دەدى قايتادان بەكقازى مۇنىڭ ۇندەمەگەنىن كەلىسپەگەنگە بالاپ.
– مەن كومىرگە كەپ وتىرمىن عوي ، كۇرەسكەلى ەمەس، جانجىگىت شىن قىسىلدى.
– زا ۋگول نە بەسپوكويسيا، ىلعي كەسەگىن تيەتىپ بەرەم، بەكا سلوۆامي نە بروساەتسيا، ليۋبويدان سۇرا. «جاكوعا» شەگىنەر جەر قالمادى.
– قايدا كۇرەسەمىز؟
– ۆوت ەتو – پراۆيلنىي بازار، ماعان جۇرەكتى جىگىتتەر ۇنايدى، كەتتىك. العا ءتۇسىپ اپ تارتا بەردى. جالپاقتىعىنان با، جالعىز جۇرگەندە الاسا سياقتى كورىنەدى ەكەن. كومىر قويماسىنىڭ الدىندا ءبىر توپ كىسى تۇرعان، الگىلەرگە:
ء-بارىڭ جۇرىڭدەر، ءبىز جاكو ەكەۋىمىز كۇرەسەمىز، سەندەر بولەت ەتەسىڭدەر – دەپ گۇجىلدەپ ەدى، كەزەك توسىپ تۇرعانى بار، ەرىگىپ اڭگىمە ىزدەپ تۇرعانى بار، ءبىر توپ كىسى بەرى قاراي دۋىلداي وشارىلدى. بەكقازى قورشاۋدى بويلاي ءبىراز ءجۇرىپ كەپ، كەڭ قۇمداۋىت الاڭقايعا توقتادى، جانجىگىتكە الاڭقايدى قولىمەن نۇسقاپ.
– ۆوت ناشە پولە براني، تو ەست، مايدان دالاسى – دەپ قارقىلداپ كۇلدى دە، قورشاۋ باعانىنىڭ تۇبىندە جاتقان ەسكى تەمىر استاۋدى اۋدارىپ، استىنان ءبىر تۇيىنشەك سۋىردى. جازىپ ەدى، ونىسى ۇزىن ەنسىز سۇرىپ ەكەن.
قۇماربەك قالييەۆ
