ءاليحان بوكەيحاننىڭ سان سالالى عىلىمي جانە رۋحاني مۇراسى ۇلتتىق جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋداعى بەلەستى كەزەڭدەردى تانۋىمىزعا ءارى كەلەر كۇندەرى الار اسۋلارىمىزدى باعامداۋدا ءوزىنىڭ ولشەۋسىز قىزمەتىن اتقارۋدا. ەل مەن جەر تاعدىرى، ۇلت ازاتتىعى مەن رۋحاني كەمەلدىلىگى، انا ءتىلى مەن اتا تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، ساياسي جانە وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى رەفورمالار، ەكونوميكالىق دامۋ مەن اگرارلىق ماسەلەلەر، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىمەن تەڭەلۋگە ناقتىلى تەوريالىق جانە پراكتيكالىق باعىت-باعدار بەرگەن زەردەلى ويلارى مەن وزەكجاردى تولعامدارى بۇگىن دە، ەرتەڭگى كۇندە دە ماڭىزدى بولماق.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەنسيكلوپەديست عالىم ءاليحان بوكەيحان – ۇلتتىق جانە الەمدىك وي-سانا بيىگىندەگى الىپ تۇلعا. تاريح تولقىنىنداعى جانكەشتى ارپالىسقا تولى ۇلتتىق بۇلقىنىستار مەن ازاتتىققا ۇمتىلعان كوتەرىلىستەردىڭ جەڭىسى مەن جەڭىلىسىندەگى تاعىلىمىن بويىنا سىڭىرگەن قىر پەرزەنتى جاڭا تۇرپاتتاعى قايراتكەرلىك كۇرەسىندە زايىرلى ۇستانىمداعى رەفورماتورلىق ادىسكە يەك ارتتى. قارقارالىداعى مەكتەپتە، كەيىننەن ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىندە بىلىگىن ۇشتاعان دارىن سانكت-پەتەربۋرگتەگى (پەتەربورداعى) ورمان شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن «ەكونوميكا» ماماندىعى بويىنشا تامامدادى. ۇشان-تەڭىز ءبىلىم مەن زاماناۋي عىلىمنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىن ەركىن يگەرگەن الاش ۇلى زياتكەرلىك بىلىك پەن ساناتكەرلىك بەرەندىگىمەن كۇيرەگەن قازاق حاندىعىنىڭ ورداسىن ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىزمەت اتقارۋعا كىرىسەدى. «الىسپاعان، جۇلىسپاعان بوستاندىق اتىنا مىنبەيدى، بۇعاۋدان بوسامايدى، ەر قۇلدىقتان، ايەلى كۇڭدىكتەن شىقپايدى، مالىنا دا، باسىنا دا يە بولمايدى» («1916-1926» (25 يۋن) ماقالاسى) دەپ ەل تاريحىنداعى بەيۋاقىتتا ۇلتىنىڭ تۇرلاۋلى تاعدىرىن قولعا الادى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ساياسي جانە اعارتۋشىلىق سالاسىنداعى رەفورماتورلىق قادامدارىندا بارشا سانالى ۇلت زيالىلارىن ۇيىستىرا بىلگەن كوسەمدىگىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. وتارشىلدىق ەزگىدە جانشىلىپ، جات جۇرتتىق جاۋلاۋشىدا ەسەسى كەتكەن ەلىنىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋگە رۋح دارىتاتىن سەمسەر ءسوزى الاشتىڭ ايبىندى دا ايبارلى ءۇنى بولىپ كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنا تارادى. ۇلتتى ۇيىستىراتىن، ۇلتىن ۇلىقتايتىن وزىق ويلى تولعامدارىمەن قازاق بالاسىن الاش يدەياسىنا بىرىكتىرە ءبىلدى.

قىر پەرزەنتىنىڭ وزگەشە بىتىمدەگى بەكزات بولمىسى مەن اسىل قاسيەتتەرىن تانىتاتىن ەلدىك سانا مەن مەملەكەتشىلدىك ۇستانىمداعى تەرەڭ ويلارى مەن ۇتقىر پىكىرلەرى ومىرشەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. «ءبىز – سۋدى تەرىس اعىزعان اتانىڭ بالاسىمىز!» («قازاقتىڭ تاريحى» ماقالاسى) دەيدى قايراتكەر. «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» ەكەنىن ءسوز بەن ءىستىڭ ۇيلەسىمى، پەندەلىكتەن ادا اقجۇرەك مىنەزىندەگى ىرىلىگى، ەلدىك جولداعى قيلى قيىندىقتارعا تولى كۇرەستەردە سەرتكە ادال بولىپ قالۋداعى ازاماتتىعىمەن دالەلدەي ءبىلدى. بۇل رەتتە ءاليحاننىڭ قايراتكەرلىك كۇرەسكە تولى جىلدارىنداعى ارمان-اڭسارىن، مۇرات-ماقساتىن: «...«وقىدىم» دەپ باسىنا پايدا قىلماعان، مال جيماعان، ءۇي سالماعان، ءۇي تىگىپ، بيە بايلاپ، قىمىز ءىشىپ، قازاقشا داۋرەن سۇرمەگەن. «قازاعىم، ەلىم!» – دەپ كەتكەن. پارا الماعان، قازاقتىڭ ەلىن، جەرىن ارالاپ كورگەن. ءومىرىن «قازاقتى ەل قىلامىن» دەپ سارپ ەتكەن...»، - دەپ جەتكىزگەن سماحان تورە پىكىرى جان-جاقتى اشىق ءارى انىق كورسەتەدى، سونىمەن قاتار  جان-جۇرەگىڭدى تولقىتادى.

الاش ارىستارى زايىرلى دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قالاعانى ءمالىم. ساناتكەر «زاكون تۇرمىسقا جاناسىپ، قاتارلاسىپ وزگەرىپ وتىرماسا، ورنىنا كەلمەيدى. دالادا قالادى» («اشىق حات»)، «ەل حۇكىمەت ءۇشىن ەمەس، حۇكىمەت ەل ءۇشىن جاسايتىندىعىن ەش ۋاقىت ەستەن شىعارماۋ كەرەكتىگىن» («اشىق حات») ايتقاندا، سول ەلدىڭ ەل بولىپ قالۋى، مەملەكەت قۇرىپ ەڭسەسىن تىكتەۋىندەگى ىرگەلى جۇمىستىڭ ەڭ باستىسى اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولىپ قالعان جەرىمىزدى رەسەي وتارشىلدارىنان زاڭدى تۇردە قايتارۋ ەكەنىن ءبىر ساتتە ەسىنەن شىعارعانى جوق. بۇل جولدا ءاليحان باستاعان وتانشىل تۇلعالار ايانباي تەر توكتى، قاجىر-قايرات تانىتتى. قازاق جەرىنىڭ شەكارالىق مەجەلەنۋىندە، اۋماقتىق تۇتاستىعىندا ولشەۋسىز تاريحي قىزمەت اتقاردى. كىم كىمدى بولماسىن «جەر تۋرالى كورگەن زورلىق كوپ. جەر دەسە دىرىلدەمەي بولمايدى. سوندا دا جەر ماسەلەسى نەگىزگى عۇمىر ماسەلەسىنىڭ ەڭ زورى» («جەر كوميتەتى») دەگەن تولعانىسى تەبىرەنتپەي قويمايدى!!! تولاسسىز تىرشىلىك تالاسىنداعى تايتالاستا قاپى قالماۋدى «ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ساياسي ءىسىن ۇعىنباسا، تەزەك تەرىپ، تاريح (تارقى) جولىندا ارتتا قالادى. باقىت، ماحابباتتان تىسقارى بولادى. بۇل ەكەۋى جوق جۇرتقا تىرشىلىك نەگە كەرەك؟!.» («الاشتىڭ تالاپتى ازاماتتارىنا!») دەپ ۇعىندىردى.

«ءتىرى بولسام قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» («اشىق حات. جاھانشا المۇحامەد ۇلى سەيدالينگە») دەگەن قىر پەرزەنتى «جۇرت ءىسىن ءتۇس كورمەي، وياۋ ءجۇرىپ ىزدەنۋ ماقسات» («سۋساعاننىڭ تۇسىنە سۋ كىرەدى») ەكەنىن سەنىمدى ۇزەڭگىلەستەرى مەن سوڭىنان ەرگەن ءىزباسار ىنىلەرىنە كەمەل ىستەرىمەن كورسەتتى. مايداننىڭ قارا جۇمىسىنداعى قانداستارىنا قورعان بولىپ، جاندارىنان تابىلدى. ستاليندىك قارا تۇنەك جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەن مۇراتتاستارىنا كومەك قولىن سوزۋدا ايانىپ قالعانى جوق. ستاليندىك قاران تۇنەك جىلدارى ساعى سىنباعان ول «الاش ءىسى» بويىنشا جەر ايدالعان سەرىكتەرىنىڭ جىگەرىن جانيتىن اتالى ءسوزىن ايتتى. ەل ءۇشىن اتقارىلعان كەمەل ءىستىڭ ادىلدىگى مەن ومىرشەڭدىگىنە يلاندىردى. الاش يدەياسىنا ادالدىعىن ساقتاپ، ولارعا رۋح بەردى. ونى الاش قايراتكەرى، قازاقتىڭ العاشقى بيولوگ عالىمدارىنىڭ ءبىرى جۇماحان كۇدەرىنىڭ (1891(93)-1938) وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن ەستەلىك ىسپەتتەس جاۋابى ايقىنداي تۇسەدى. «...وسى تۇستى جۇماحان كۇدەرين بىلايشى ەسكە الادى: «ۆوكزالدان تۇسسەك، ءبىزدى بوكەيحانوۆ كۇتىپ تۇر ەكەن. ءبارىمىز قورشاپ تۇرا قالدىق. سول كەزدە بوكەيحانوۆ: «جىگىتتەر، ۋاقىت از. ءقازىر سەندەردى پويىزعا سالىپ الىپ كەتەدى. تەز اڭگىمەلەسىپ الايىق. مەن سەندەرمەن كەزدەسۋگە ادەيىلەپ رەسمي رۇقسات الىپ كەلدىم»، دەدى. ءبىز اڭگىمەلەسە باستاعان ۋاقىتتا سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن ەسقارايەۆ ەكەۋى كەلدى. الەكەڭ: «ەكى توپقا بولىنەيىك. ايتارلارىڭدى ايتىپ قالىڭدار»، دەدى. سودان قوجانوۆقا ءبىر توپ كەتتى. ءبىز الەكەڭمەن اڭگىمەلەسىپ قالدىق. سوندا الەكەڭ: «جىگىتتەر، سەندەر نە ءۇشىن سوتتالىپ بارا جاتقاندارىڭدى بىلەسىڭدەر. سەندەردى سوتتاپ وتىرعان جۇيەنى دە بىلەسىڭدەر. ەشكىمنىڭ الدىندا كىنالارىڭ جوق! سەندەر ەل ءۇشىن سوتتالىپ بارا جاتقان ازاماتسىڭدار! مۇڭايماڭدار! باستارىڭدى تومەن تۇسىرمەڭدەر! الدا جاقسىلىق بولادى»، دەپ شىعارىپ سالدى. ءبىز ۆورونەجعا بارعانشا كوڭىلىمىز ءوسىپ، كۇلىپ-ويناپ باردىق»، دەپ جازادى. (قاراڭىز: قويگەلدييەۆ م. الاش كوگىندەگى كۇن ءاليحان بوكەيحان // old.abai.kz/content/alash-kogindegi-k-n-elikhan-bokeikhan).

«تاڭىردەن سوڭعى كۇشتى حالىق قوي» («2 فيەۆرال»). مىنە، تۋعان جەرىنەن ءنار الىپ، قاسيەتتى ەلىنەن قۋاتتانعان دەگدار «ءوز كۇشىنە، ءوز قۋاتىنا سەنبەگەن ادام دا، حالىق تا عۇمىر جۇزىندە بايگە المايدى» («ۇرى تيۋ»)، «باۋىرلارىم، دەنى ساۋ، جاس شاقتارىڭدا جۇرت ءۇشىن شاۋىپ قال!» («ماسكەۋ حاتى») دەگەن بايراقتى سوزدەرىمەن قاشاندا حاراكەتتەگى ىستەردە تاباندىلىقتا بولۋعا وي سالىپ وتىردى.

ءاليحان بوكەيحان الاشتىڭ جاسامپازدىعىنا، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن ساقتاپ قالۋداعى قازاقتىڭ جانكەشتىلىگىنە سەنىم ارتتى. «وزعاندارعا جەتۋ كەرەك، جەتكەندەرىمىزدەن وزۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار، توردەن ورىن الىپ جاتىر. تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالىپ جاتىر: ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق» («قۇرمەتتى وقۋشىلار!») دەگەن ۇلاعاتىمەن ەلدىكتىڭ ايقىن جولدارىن نۇسقادى.

اتا تاريحىن قادىرلەۋدە «دۇنيەدە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يمانى دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى» («قازاقتىڭ تاريحى»)، انا ءتىلىن ارداقتاۋدا «عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى ءوز بايگەسىن الار» («مۇسىلمان سيەزى»)، تۋعان جەرىن قاستەرلەۋدە «جەر ۇجماعى – تۇركىستان» («جالپى ءسىبىر سيەزى»)، «قان توگىپ، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتاقونىسىمىز ەرتىس» («ەكى جول») سيپاتىنداعى كەمەل ويلارىمەن «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق» («قازاقتىڭ تاريحى») دەپ ءتۇيدى. «قازاق جۇرتى مال باعۋعا جالپى شەبەر» («جاۋاپ حات») ەكەنىن ماقتان تۇتتى. «مال ب ا ق، ەگىن سال، ءادىس قىل، امال قىل، شەبەر بول، مەرگەن بول، ەڭبەككە، بىلىمگە جالىن» («توزعان ەگىستىككە جوڭىشقا سالساڭ، بيداي جاقسى وسەدى») دەپ قالىڭ ەلىن كاسىبي شەبەرلىككە باۋلىدى.

قازاق رەنەسسانسىن ايقىنداعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ ادامزاتتىق اقىل-وي قازىناسىنا ولجا بولىپ قوسىلعان ناقىل سوزدەرىنەن الار تاعىلىم مول. «ەندى بۇرىنعى قاتە ءىزدى باسپالىق، ۇلگىلى جولعا تۇسەلىك، مىناۋ ۇلى دۇبىرگە قوسىلالىق، ءتيىستى بايگەمىزدەن قۇر قالمالىق، جۇرت بولالىق! ەگەر، قازاق، مۇنى ىستەمەسەك، كەيىنگى ءناسىل-ناسىپتىڭ كوز جاسىنا قالعانىڭ» («الاش ازاماتتارىنا! ۇندەۋ»). ءيا، ۇلت پەرزەنتىنىڭ كەنەن ويىنان ءنار الىپ كەمەلدەنۋ، دانالىق تولعامىنان پاراساتتى پىكىر ءتۇيۋ ارلى ۇرپاقتىڭ باستى پارىزى. الاش ارىسى اماناتتاعانىنداي، «قينالىپ تاپقان اقىلدى، تولعاتىپ سوزگە اۋداردىم. ەندى بۇل ءسوزدى ءىس قىلماق، وقۋشى جۇرتىم، قازاق ءوز موينىڭدا!» («مۇعالىمدەر جيىلىسى»).

«ءتۇزۋ قالام قيسايعان، وتكىر مۇجىلگەن زاماندا» («ۇرى تيۋ») ۇلتىنا ادال قىزمەت ەتكەن قايراتكەر «الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار» («قازاق دەپۋتاتتارى») دەپ ساياسي سارابدالدىقپەن كورەگەندىك تانىتتى. سول كۇننىڭ تەزىرەك جەتۋىنە تەرىن توكتى، جانىن سالدى. «الا ارقانمەن شاندىعان سىنىق اربا قازاق ەلىنىڭ ماڭگى-باقي ەنشىسىنە تيگەن جوق. قازاق شارۋاسى دا وركەندەمەك. ايتپەسە قازاق ەلىنە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناعانى وتىرىك» («وقىتۋشىلارعا سەنەمىز»)، «وتىرىقشى بولۋ بۇيرىقپەن، امىرمەن ورىندالمايدى» («اۋىلدا مادەنيەت جۇمىسى»)، «ادىلدىك جوق جۇرتتا، بەرەكە بىرلىك بولمايدى» («سايلاۋ»). «اۋىلداعى بالالارىمىزدى قورعاۋ – زور مىندەتىمىز» («اۋىلداعى پاناسى بالالاردى قورعاۋ – مىندەتىمىز»)، «اشتىقتى جويۋ ءۇشىن ونىڭ قالدىرعان ءىزىن جويۋ كەرەك. ءىزى جويىلماي – ءوزى جويىلمايدى» («تاعىسىن تاعى ايتامىز») دەگەن ازاماتتىق ۇستانىمىمەن جاڭا بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن سىن تەزىنە سالۋدا تىزگىن تارتپاعان اسىل ەر باستاپقىدا پاتشا اباقتىسىنا قامالىپ، كەيىننەن كەڭەس تۇرمەسىندە اتىلدى. ءاليحانتانۋشى سۇلتان حان اققۇل ۇلى اتاپ كورسەتكەنىندەي، «1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە ءبىر ءاليحاننىڭ ءوزى 7 رەت تۇتقىندالىپ، بىرنەشە تاۋلىكتەن 4 جانە 8 ايعا دەيىن تۇرمەدە وتىرىپ شىعىپ، 2 رەت ساياسي ايداۋدا بولدى. ونىڭ ىشىندە سامارادا 8 جىلىن وتكىزسە، ماسكەۋدە شىم-شىتىرىق وقيعالار مەن قيان-كەسكى كۇرەسكە تولى عۇمىرىنىڭ اقىرعى 15 جىلىن سارپ ەتتى».

«كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي، تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ تىزە قوسىپ، ءادىس قىلسا، عۇمىر بايگەسى سونىكى» («ۇرى تيۋ»)، «زاماننان قالعان شابان ادام – ولگەن ادام. زاماننان قالعان قوعام (ۇلت، مەملەكەت) – ولگەن قوعام» («وقىتۋشىنىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرۋ») دەپ قازاق ەلىنىڭ بولاشاق باعدارىن باعامداعان بابامىزدىڭ ۇلى ماقساتى جۇزەگە استى. ول قازىرگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى. لايىم، عۇمىر بايگەسىندەگى الاشتىڭ الار اسۋى اسقارلى، شىعار بيىگى ءزاۋلىم بولعاي!!!

ءيا، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحي نەگىزدەرىن قالاعان الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىندا ءاليحان بوكەيحان باستاعان ۇلت پەرزەنتتەرى لايىقتى ۇلىقتالۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىكپەن رۋحتانىپ وسكەن سانالى ۇرپاق، جاڭا تولقىن داڭقتى بابالارىمىزدىڭ شىن مانىندەگى مۇراگەرلەرى بولۋى ءۇشىن دە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇراسىنان رۋحاني ءنار الىپ وتىرۋى شارت.

وتانشىلدىق سەزىمگە قۋات، ىزگىلىك پەن مەيىرىمگە شۋاق دارىتىپ، ار-ۇجدان تازالىعىنا تاربيەلەيتىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ ناقىل سوزدەرى ۇلتتىق سيپاتتاعى بولمىسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. «بي ءادىل بولماي، جۇرت وڭباق ەمەس». «شىن اقىن ءبىر كوپىرمەي قويمايدى». «تەزەك تەرە بارساڭ دا قاپ كەرەك...». «قازاق جىلقىسىنداي كونبىس جىلقى جەر ۇستىندە جوق. قازاقتىڭ قوزىسىنىڭ ەتىندەي ءتاتتى ەت جەر ۇستىندە جوق». «قان توگىپ، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتاقونىسىمىز ەرتىس». «ءبىز قازاق جۇگەندى كوشكەن كۇنى عانا ىزدەپ وتىرمىز». «ورتتە ءجۇرىپ سابىرلى بولۋ ماقتانعا سىيمايدى». «قازاق جۇرتى مال باعۋعا جالپى شەبەر». «جەر ۇجماعى – تۇركىستان». «داۋىل بولسا عانا داريا تولقيدى...» وزگە دە ناقىشتاعى ناقىل سوزدەرىمەن حالىق دانالىعىنان ءنار العان تۇلعا قازاق ءتىلىنىڭ جاسامپازدىق قۇدىرەتىن پاش ەتتى.

ساعىمباي بوتپاي ۇلى جۇماعۇل

«الاش» مادەني جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى