كۇنى كەشە ەل استاناسىنىڭ اتاۋى نۇر-سۇلتان بولىپ وزگەردى. وسىعان وراي Tengri TV جۋرناليستەرى قازاقستان قالالارىنىڭ اتاۋى قاشان جانە قالاي وزگەرگەنى جايلى تاريحي دەرەكتەردى جينادى دەپ حابارلايدى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى ♦Tengrinews.kz سايتىنا سىلتەمە جاساپ.
نۇر-سۇلتان
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تاريحى 1830 جىلى ەسىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورىس اسكەرى نەگىزىن قالاعان بەكىنىستەن باستاۋ الادى. 1862 جىلى بۇل قالا اقمولا دەپ اتالىپ، رەسمي تۇردە قالا مارتەبەسىن الادى. ال 1962 جىلى قالاعا سەلينوگراد اتاۋى بەرىلدى. 1997 جىلى ەگەمەن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسىلايشا 1998 جىلدىڭ 6 مامىرىندا جاڭا ەلوردانىڭ اتاۋى استانا بولىپ وزگەرتىلدى. 1998 جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە قازاقستاننىڭ جاڭا ەلورداسى - استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋى كەسىلدى. 2019 جىلى 20 ناۋرىزدا قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ قالانىڭ اتىن تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قۇرمەتىنە نۇر-سۇلتان دەپ وزگەرتۋدى ۇسىنىپ، بۇل ۇسىنىس قابىلداندى.
الماتى
تاريحشىلار 2،5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەگەن الماتىنىڭ و باستاعى اتاۋى الماتۋ ەكەن. ەجەلدەن قازاق ۇلتىن قۇراعان تايپالار مەكەن ەتكەن ىلە الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە الماتۋ قالاسى تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەر راشيد ءاد-ديننىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەدى. بابىر شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان قيراعان المالىك، الماتۋ قالالارى تۋرالى جازادى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جانە شاراف اد-دين يەزدي ءوز شىعارمالارىندا الماتۋدى اتاپ كەتكەن ەكەن. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر قازىرگى الماتىنىڭ ورنىندا ەرتەرەكتە ساقتار، كەيىنىرەك ءۇيسىن، ورتا عاسىرلاردا دۋلات تايپالارى ءومىر كەشكەن ەلدى مەكەندەر مەن قالاشىقتار، المالىق پەن الماتۋ قالالارى (ەكەۋى ەكى باسقا قالا) بولعاندىعىن دالەلدەپ وتىر. بۇل قالالاردىڭ قيراعان قۇرىلىستارىن 1251-59 جىلى فرانسۋز كورولى IX ليۋدۆيگتىڭ ەلشىسى جانە جۇڭگو ساياحاتشىسى چجان دە ءوز كوزدەرىمەن كورگەنىن جازعان. الماتۋ قالاسىنىڭ اتى جازىلعان كۇمىس اقشالار، ساقتاردىڭ 25 بارىس بەينەسىمەن بەزەندىرىلگەن "جەتىسۋ قۇرباندىق تاباعى"، عاجايىپ "قارعالى ءتاتىسى" بۇل جەردىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار وركەنيەتتى ولكەنىڭ ورتالىعى بولعاندىعىن كورسەتەدى. ال كەيىن بۇل قالا ورنىندا زايلييسكوە قورعانىس بەكىنىسى سالىنادى، بۇل بەكىنىس ۆەرنىي دەپ اتالادى. 1921 جىلدان بەرى الما-اتا، ال قازاقشا الماتى دەپ اتالىپ كەلسە، 1993 جىلدان بەرى ەلدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى قالا اتاۋىن قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە الماتى دەپ بەكىتتى. رەسەيدە قالا ءالى كۇنگە دەيىن الما-اتا دەپ اتالىپ ءجۇر.
اتىراۋ
تاريحى 1640 جىلدان باستاۋ الاتىن قالانىڭ ءبىرىنشى اتاۋى تومەنگى يايسك (نەمەسە جايىق) دەپ اتالعان. ورىس كوپەسى گۋريي نازاروۆ جايىق وزەنىنىڭ بويىندا اعاش بەكىنىس سالعان. ونىڭ بالالارى ميحايل، يۆان جانە اندرەي گۋريەۆتەر ءبىرىنشى بولىپ جايىقتىڭ بالىق وندىرىسىمەن اينالىسا باستادى. كەيىن بۇل بەكىنىس يايسك كازاك اسكەرىنىڭ بيلىگىنە ءوتتى. 1647-1648 جىلدار ارالىعىندا پاتشا جارلىعىمەن قالا سالىنىپ، ونى تومەنگى جايىق، كەيىن ۋست-يايسك دەپ اتاي باستادى. XIX عاسىردا قالا گۋريەۆ قالاشىعى دەپ، كەيىن قالاعا اينالادى. 1920 جىلدارى قىسقا ۋاقىتقا بولشيەۆيكتەر گۋريەۆ قالاسىنىڭ اتاۋىن چاپايەۆ دەپ وزگەرتكەن. ال 1991 جىلدىڭ 4 قازانىندا گۋريەۆ قالالىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسى قالا اتاۋىن اتىراۋ دەپ وزگەرتۋگە شەشىم قابىلداعان. "اتىراۋ" دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى: وزەن ساعاسى تارماققا بولىنگەنى؛ سۋمەن، توپىراقپەن قورشالعان جەر القابى؛ ارال.
اقتاۋ
اقتاۋ - قالانىڭ اتى ءوزى ورنالاسقان تەڭىز ءمۇيىسىنىڭ اق بوردان تۇرىپ (كارتادا مەلوۆوي ءمۇيىسى دەلىنگەن) تەڭىز جاقتان قاراعاندا، بيىك اق تاۋ سياقتى بولىپ كورىنۋىنە بايلانىستى دەلىنەدى. 1959 جىلى وسى جەردە ەسكى بالىقشىلار جۇرتىنىڭ ورنىندا ەلدى مەكەن سالىنىپ، كەيىن اقتاۋ دەگەن قالاعا اينالدى. XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ۋكراين اقىنى تاراس شيەۆچەنكونىڭ قۇرمەتىنە 1964-1991 جىلدارى شيەۆچەنكو قالاسى دەپ اتالدى. ال 1991 جىلدان باستاپ قالا قايتادان اقتاۋ دەپ اتالدى.
اقتوبە
قالا اتاۋىنىڭ قازىرگى جازىلۋى 1940 جىلى كيريلل ءقارپىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ءالىپبي قابىلدانعان كەزدەن باستاپ قولدانىستا. 1929-1940 جىلدارى قالا اتاۋى لاتىن ارىپتەرىنە نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىمەن "Aqtءوbe"، ودان بۇرىن اراب-پارسى ارىپتەرىن قولدانعان الىپبيمەن "اقتوبە" دەپ جازىلعان. جۇڭگو جانە تاياۋ شىعىستاعى قازاقتارعا ارناپ شىعارىلاتىن باسىلىمداردا قالا اتاۋىنىڭ اراب ارىپتەرىمەن جازىلاتىن نۇسقاسى ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى. 1891 جىلى اقتوبە بەكىنىسى (اك-تيۋبە) رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۋەزدىك قالالارىنىڭ بىرىنە اينالعاننان باستاپ 1999 جىلعا دەيىن قالانىڭ ورىس تىلىندەگى اتاۋى "اكتيۋ́بينسك" (اكتيۋبينسك) بولىپ جازىلىپ كەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قاۋلىسىنا سايكەس 1999 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا جاريالانعان قالا اتاۋىنىڭ ورىسشا ترانسكريپسياسىنا، ياعني "اكتوبە́" دەپ وزگەردى. بۇل قاۋلى "تiل تۋرالى" زاڭنىڭ "ەلدى مەكەندەردىڭ… ءداستۇرلi، تاريحي قالىپتاسقان قازاقشا اتاۋلارى باسقا تiلدەردە ترانسليتەراسيا ەرەجەلەرiنە سايكەس بەرiلۋگە تيiس" دەگەن تۇسىنا سايكەس كەلەتىنى ايتىلدى. قالا اتاۋى كونە تۇركى تىلىندەگى aq ("اق") جانە töpü ("توبە") سوزدەرىنەن قۇرالعان. بۇل اتاۋ ورىس تىلىندە "بەلىي حولم" ماعىناسىن بىلدىرگەندىكتەن، كەيدە اقتوبەنى ورىسشا "گورود نا بەلوم حولمە" نەمەسە "بەلوۆەرشينسك" دەپ تە اتايدى. "اقتوبە" جانە وسىعان ۇقساس ەلدى مەكەن اتاۋلارى قازاقستاننان باسقا ەلدەردە دە كەڭ تارالعان (احتۋبا، اكتيۋبا، اقتەپا، اق تاپپە، اقدەپە) .
قوستاناي
العاشقىدا قوستاناي نيكولايەۆكا دەپ اتالعان. 1893 جىلى قازاقستاننىڭ قۇرامىندا بولعان بۇرىنعى تورعاي وبلىسىندا جاڭادان ەنگەن ۋەزدىك اۋماقتىق-اكىمشىلىك بولىنىسىنە سايكەس وعان قوستاناي اتاۋى بەرىلدى دە، قوستاناي ۋەزىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. قوستاناي اتاۋىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ارقىلى تاراعان اڭىز-اڭگىمە كوپ. ىقىلىم زاماننان بۇگىنگە بەلگىلى دەرەكتەردە توبىل جاعالاۋىندا قوس جانە تانا ەسىمدى ەگىز قىزدىڭ ءومىر سۇرگەنى جايلى ايتىلادى. بۇل تۋرالى جەرگىلىكتى اقىن اسىلبەك شاياحمەتتىڭ 1996 جىلى قوستاناي قالاسىنان شىققان "پيراميدا" اتتى كىتابىندا جازىلدى. جۋىردا قالانىڭ كىرەبەرىستەگى قاقپاسىنا ءبىز ايتىپ وتىرعان اڭىزعا ارقاۋ بولعان ەگىز قىزدىڭ ءمۇسىنى ورناتىلعان ەدى. كەيىن "قوستاناي تاڭى" گازەتىنە قوستاناي وبلىسى ليساكوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ەڭبەك ارداگەرى قاپىش ناۋرىزبايەۆتىڭ حاتى شىعادى. وندا ول قوستاناي اتاۋىنىڭ شىعۋىن تاناي ەسىمدى قىزبەن بايلانىستىرادى.
نەگىزگى نۇسقاسى: "…40-جىلدارى مەنىڭ بالا كەزىمدە ءبىزدىڭ ۇيگە قامىستى اۋدانىنىڭ جايىلما، تۇمارلى (ليۆانوۆكا) اۋىلدارى جاعىنان ءابىشتاي، ءابدىرايىم دەگەن ەكى قارت كىسى كەلدى. ءابدىرايىم ءبىزدىڭ ەلگە كۇيەۋ ەكەن. سول كىسىلەرمەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىلەرى اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعاندا وسى قوستاناي دەگەن ات سوندا دا قوزعالدى. سوندا ءابىشتاي اقساقالدىڭ ايتقانىن وقىرمان الدىنا تارتپاقپىن. ءابىشتاي اقساقالدىڭ ايتۋى: "ءبىزدىڭ قازاقتىڭ داۋ-دامايى بىتكەن بە؟ ەرتەرەكتە ءبىر جىگىتكە اعايىن اراسىندا جەر تيمەي، ەلىنە وكپەلەپ، "كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە كەتەمىن" دەپ كوشىپ كەتىپ، وسى قوستاناي تۇرعان جەرگە كەلىپ جالعىز ءۇي قونىستانىپتى. ول كەز بۇل ماڭدا ەل بولماعان ەكەن دەيدى. وسى جەرگە قونىستانعاننان كەيىن بۇل جىگىتتىڭ 13 جاسار قىزى قايتىس بولادى. اتى تاناي ەكەن. سول قىزى وسى جەرگە قويىلادى. قىزى قايتقاننان كەيىن تاعى ءبىر قىز بالا دۇنيەگە كەلەدى. اتا-اناسى قۋانىپ، "تانايدىڭ ورنىنا تاناي بولدى" دەپ، بۇل قىزدى دا تاناي اتايدى. وكىنىشكە قاراي، 2-3 جاسىندا بۇل قىز دا قايتىس بولىپ، اپاسىنىڭ جانىنا جەرلەنەدى. سودان سوڭ "قوس تانايدىڭ مولاسى" اتانادى. اقىرى ەلدى مەكەننىڭ اتىنا اينالادى".
تاراز
جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز - XVIII عاسىردا اۋليە-اتا دەپ اتالعان. 1936-1937 جىلدار ارالىعىندا شاھار قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ليەۆوۆ ميرزوياننىڭ اتىمەن ميرزويان دەپ اتالعان. كەلەسى جىلى، ياعني 1938 جىلى قالاعا قازاق اقىنى جامبىل جابايەۆتىڭ قۇرمەتىنە جامبىل اتى بەرىلدى. 1993 جىلدىڭ 4 مامىرىندا قازاقستان جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ورىس تىلىندەگى دجامبۋلسكايا وبلاست ترانسكريپسياسى ورىس تىلىندە جامبىلسكايا وبلاست، ال دجامبۋل - جامبىل قالاسى بولىپ وزگەردى. ال 1997 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جامبىل وبلىسىنىڭ جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ ءوتiنiشiن جانە جۇرتشىلىعىنىڭ تiلەگiن ەسكەرە كەلiپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكiمەتi جانىنداعى مەملەكەتتiك ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى نەگiزiندە جامبىل قالاسىنىڭ اتى تاراز قالاسى قىلىپ وزگەرتۋگە قاۋلى ەتكەن ەدى. جۇڭگو جىلنامالارىنداعى ءۇيسىن سوزدەرىن تالداعان سينولوگ ياكينف بيچۋرين چايان، بۋري، كۇڭگەل، تەمىرلىك، نارىن، دولوس، تالاس، قارقارا، اقساي دەپ كەلەتىن جەر-سۋ اتتارىن ءۇيسىن تىلىنە ءتان دەپ جازادى. اتاۋدىڭ ماعىناسى جايلى ناقتى پىكىر ايتۋ وتە قيىن. الايدا تاراز، تارحان، تارعاپ، داراتى سياقتى توپونيمدەردىڭ ءبىرىنشى كومپونەنتتەرىندەگى -تار، -دار سوزدەرى تۇبىرلەس ءارى ماندەس بولۋى مۇمكىن. تاراز اتاۋى تالاس دەگەننەن سوزدەن شىققان دەگەن دە نۇسقا بار. وسى كۇنگە دەيىن ناقتى تۇسىندىرمەسى جوق. عالىم عۇزىحان اقپانبەكتىڭ پىكىرىنشە: "تاريحي اتى قايتارىلعان تاراز قالاسى دا اسپان الەمىمەن بايلانىستى. "تاراز ءسوزىنىڭ ءمانى ادەمىلىكتىڭ ۇلگىسى" دەپ كەلەدى.
قىزىلوردا
قىزىلوردا قالاسىنىڭ اتاۋى بىرنەشە رەت وزگەرگەن. اقمەشىت 1818 جىلى قوقان حاندىعى كەزىندە سىرداريا بويىندا العاش قورعان رەتىندە سالىنعان. ونىڭ ىشىندەگى اق كىرپىشتەن ورىلگەن مەشىتتىڭ تۇسىنە ساي بەكىنىس اقمەشىت دەپ اتالدى. 1853 جىلى 28 شىلدەدە ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆ.ا.پەروۆسكيي سىر قازاقتارىن قورعاۋدى سىلتاۋراتىپ، ورىس اسكەرلەرىمەن قامالعا باسىپ كىرىپ، قوقاندىقتاردى قالادان قۋىپ شىعادى. قالا پەروۆسك اتالىپ، 1867 جىلى ول سىرداريا ۋەزىنىڭ ورتالىعىنا اينالادى. 1922-1925 جىلدارى قالا قايتادان اقمەشىت اتانىپ، 1925-1929 جىلدارى قازاقستاننىڭ استاناسىنا اينالدى. 1925 جىلى قالاعا قىزىلوردا اتى بەرىلەدى.
تۇركىستان
تۇركىستان قالاسى ەجەلگى سامارقاند، بۇقارا جانە حيۆا قالالارىنان شىققان كەرۋەندەردىڭ سولتۇستىكتە توعىساتىن جەرىندە ب.ز.د. 500 جىلدارى پايدا بولعان. ح عاسىردا قالا شاۆعار دەپ اتالىپ، ال ءحىى عاسىردان ياسى دەگەن اتاۋ الادى. "تۇركىستان" اتاۋى جازبا دەرەك مالىمەتتەردە Vءىىى-ىح عاسىرلاردان كەزدەسە باستايدى، پارسى تىلىندە "تۇركىلەر ەلى" دەگەن ماعىنانى بەرەدى. العاش رەت بۇل اتاۋدى Vءىى-ىح عاسىرلاردا اراب-پارسى تاريحشىلارى قولداندى دا، وعان بارلىق تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ مەكەندەگەن جەرىن جاتقىزادى. تاريحشى، ءارى گەوگراف ال-ياكۋبي "كيتاب ال-بۋلدان" اتتى شىعارماسىنىڭ ءبىر تاراۋىن "تۇركىستان" دەپ اتاپ: "بارلىق تۇركى ەلدەرى حوراسان مەن جانە سەدجەستانمەن شەكتەسەدى. ال تۇركىستاندا تۇركىلەر بىرنەشە ەلگە، تايپاعا بولىنەدى" دەي كەلە، تۇركى تايپالارىنىڭ اتاۋلارىن جازادى. وسىلايشا، تۇركىستان اتاۋى ءىح-ح عاسىرلاردان باستاپ ەتنو-گەوگرافيالىق مانگە يە بولىپ، كەڭ تۇردە قولدانىلا باستايدى. XVI-XVII عاسىرلاردا ياسى-تۇركىستان قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ورتالىعى بولعان.
تالدىقورعان
تالدىقورعان قالا مارتەبەسىن 1944 جىلى عانا العان. كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە قالاعا رەسەي مەن ۋكراينادان جەر اۋدارىلعان ادامداردى قونىستاندىرعان. قالا العاشىندا قاراتال وزەنىنىڭ بويىن جاعالاي ورنالاسقان. كەيىن جەتىسۋ وبليسپولكومىنىڭ ۇيعارۋىمەن 1920 جىلى گاۆريلوۆكا سەلوسىنىڭ اتاۋى رەسمي تۇردە "تالدى-قورعان" سەلوسى دەپ وزەرتىلىپ، قاپال ۋەزىنىڭ ورتالىعى دارەجەسىن الادى. ال 1993 جىلى قالا اتاۋى رەسمي تۇردە تالدىقورعان دەپ وزگەرتىلدى. قازىرگى كەزدە تالدىقورعان قالاسى 2001 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىنەن باستاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ سانالادى.
ۇسىنعان: ماقپال سەمباي
