I
تەكستولوگيا – اقىننىڭ ەڭبەگى قاتپاعان سابيدەي بولعان ەڭ ءبىر سولقىلداق تۇسى. وسىدان ون جىل بۇرىن «كوزىلدىرىگىمىزدى وزگەرتەيىك» دەگەن تاقىرىپپەن حاكىم ەڭبەگىندەگى ءماتىن مەن ەملەگە قاتىستى ءبىرشاما ويلارىمدى ورتاعا سالعان بولاتىنمىن. ارينە، ودان كەيىن دە ابايدى سان قايتالاپ وقىدىق. كوزىم كورگەنىمەن كوكىرەگىم سەزبەگەن تۇستارىم تىپتەن كوپ-اق ەكەن. حاكىمنىڭ كوپ ەڭبەكتەرىنىڭ ارتتاعى الاش بالاسىنا تولىعىمەن جەتپەگەندىگى جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە بىرنەشە دۇركىن شاڭ بەرگەندىگى بار. راسىندا، وسى ءبىر كۇماننىڭ انىققا اينالعاندىعىنا حاكىمنىڭ ءوز ولەڭدەرى ارقىلى تاعى دا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. «ءاندى سۇيسەڭ مەنشە ءسۇي» دەپ قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن كەمەڭگەردىڭ ءان تابيعاتىنا ابدەن قانىق بولعاندىعى ءشۇباسىز. سويتكەن اباي «ءان دەگەنىمىز نە، ونىڭ سىرى مەن سىمباتى قانداي بولۋ كەرەك» دەگەن سۇراقتارعا «بىلىمدىدەن ايامان ءسوزدىڭ مايىن، التى ولەڭمەن ءبىلدىردىم ءاننىڭ جايىن» دەپ ءان تاقىرىبىنىڭ وزىنە عانا التى ولەڭ ارناعاندىعىن ايتادى. ال، ابايدىڭ اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، جەكە كىتاپ رەتىندە قۇراستىرىلعان ەكى توم ەڭبەگىندەگى ءان تاقىرىبىنا جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ سانى ۇشەۋ عانا. ءبىز تومەندەگى تالداۋعا بارماس بۇرىن، الداعى ايتىلماق اڭگىمەمىزدىڭ تۇزدىعى ءۇشىن ءۇش ولەڭنىڭ بىرەر جولى جايىندا عانا قىسقاشا ءسوز شىعىنداساق دەگەن ويىمىز بار. «كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اششى، كەل تىڭدا دەپ وزگەگە بولار باسشى» دەيدى حاكىم اباي. ولەڭنەن تۇسىنگەنىمىز، اسقار سۇلەيمەنوۆشە ايتساق «داۋىستى ءسال بۇقتىرىپ الىپ ىرا كوتەرەتىن» العاشقى اششى داۋىس ەل نازارىن وزىنە ەلىتەتىن ءاننىڭ ايرىقشا ءتاسىلى ەكەن. ال دەگەندە سامعاتا ۇشىرىپ الىپ، قاۋىرسىنشا قالىقتاتاتىن وسى ءبىر ءتاسىل نامازدىڭ ازانى ىسپەتتى. تەك ءان باسىندا عانا ايتىلاتىن اڭداتپا بۇل ۇعىمنىڭ كوپتەگەن اندەرىمىزدىڭ كەلسىن كەلمەسىن ءار جەرىندە قولدان قيىستىرىلۋى ءان ونەرىنىڭ كيەسىن كەتىرىپ-اق تۇر. سودان شىعار داۋىس كورسەتۋ دەگەندى جالاۋ ەتىپ، ءان ايتۋ دەگەنىمىز ايعايلاي بەرۋ دەيتىندەي موجانتوپاي دارەجەگە قۇلدىرادىق. قازاقتىڭ «ءان بىلمەگەن ويبايعا (داۋىسقا) زورلايدى» دەگەنى وسىنى كورسەتەدى. وسى ءبىر ويدىڭ اباي اۋىزىمەن «قۇر ايعاي باقىرعان، قۇلاققا ءان بەكەن...» دەپ تە تۇرلەنەتىنى بار. بۇل عاسىرلار تاجىريبەسىندەگى حالىق تالعامىمەن قۇنانباي بالاسىنىڭ پايىم پاراساتىنىڭ ءاماندا ءبىر ارنادا ۇنەمى توقايلاسىپ وتىراتىندىعىن كورسەتەدى. مۇنى قىسقاشا عانا زەردەلەر بولساق، ءاندى داۋىستان بولەك اقىل مەن جۇرەك، تالعام مەن تانىم سەكىلدى قاسيەتتەردىڭ ايتاتىنىن كورسەتەدى. كەمەڭگەردىڭ «ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق» دەگەن ويىنىڭ استارى وسىنى اڭداتادى.
ەندى 2005 جىلى اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، ەكى توم ەڭبەك رەتىندە قۇراستىرىلعان اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىنىڭ جولى جايىندا قىسقاشا عانا ءسوز ساباقتاسام دەيمىن. ءاننىڭ ەستەتيكالىق ءلاززاتىن ايتىپ كەلە جاتقان اباي، ولەڭنىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا كەلگەندە، كەنەتتەن نىلدەي بۇزىلىپ اينىپ كەتەدى. ايتالىق:
«...كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اششى،
«كەل تىڭدا!» دەپ وزگەگە بولار باسشى.
كەرىم تولعاپ تاۋىسار قاڭعىر- كۇڭگىر،
سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى...».
باسىندا ايتتىق. العاشى «اششى» داۋىسپەن ەل قۇلاعىن كۇيلەپ الىپ، ەندى «كەرىم تولعاپ»، تاعاتىڭدى «تاۋىسار» تۇستا مىنا «قاڭعىر- كۇڭگىرى» قايدان پايدا بولا كەتتى. مىناداي «قاڭعىر-كۇڭگىردەن» كەيىن شىرقى بۇزىلعان ەسىل انگە ەندى قاي «ويىڭمەن ارالاساتىنداي» بەتىڭ قالدى. اقىلعا قيعاش كەلەتىن وسى جەرىنە كەلگەندە كادىمگىدەي ابدىرىپ قالاسىڭ. ءاسىلى، بۇل ءان ءماتىنىنىڭ ءسوزى «كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر - كۇڭگىر» بولسا كەرەك ء-تى.
قاتەلەسپەگەن ەكەنبىز. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باستاماسى ارقىلى مۇرسەيىت بىكى بالاسىنىڭ قولجازباسىمەن 1909 جىلى «بوراگانسكيي» باسپاحاناسىنان العاشقى بولىپ شىققان ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىندا وسى جولدار، ءدال ءبىز ويلاعانداي نۇسقادا بەرىلگەن ەكەن. بۇل جەردە دە كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتپاي قويعىزبايتىن اقىننىڭ «كۇڭگىر» دەگەن ءسوزى بۇگىندەرى قاعابەرىستە قالىپ، قۇلاققا توساڭ ەستىلگەنى بولماسا، كۇمبىرگە جۋىقتاۋ ءۇن مەن داۋىس دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» كۇڭگىر ءسوزى: «الىستان نەمەسە ءىشى قۋىس نارسەنىڭ تۇبىنەن جاڭعىرىپ ەستىلەتىن دىبىس» دەپ بەرىلىپتى. سوندا اقىننىڭ «قوڭىر-كۇڭگىرى» قوڭىر داۋىس ماعىناسىندا ايتىلىپ وتىرعانى انىق ماعلۇم بولدى عوي. ەندى ەنتىگىمىزدى باسىپ، حاكىم ولەڭىن قايىرا ءبىر ايتىپ كورەلىك.
«كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر-كۇڭگىر، سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى». ەسسىز ءانىمىزدىڭ ماعىناسى ەندى جونگە كەلگەن سەكىلدى...
II
اباي ەشكىمنىڭ زاڭداستىرىپ العان جەكە مۇلكى ەمەس. ول ادامزات، قالا بەردى قازاق بالاسىنا ورتاق تۇلعا. اركىم ءوز تانىمىنىڭ ىشكى تەرەزەسىنىڭ كولەمىنە قاراي ابايدى كورە الادى. ءبىر بىلەتىنىم، جەر بەتىنەن ەڭ سوڭعى قازاق ءجانتاسىلىم ەتكەندە اباي ءسوزى ونىڭ دەنەسىمەن بىرگە سۋيدى. ءمىرجاقىپتىڭ «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز» دەپ وتىرعانى دا وسى. نەگە دەيسىز عوي؟ «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟» دەگەن قۇنانباي بالاسىنا ەندى ەشقانداي قازا جوق.
ۋاقىت ۇلىلاردىڭ الدىنا تۇسە المايدى ەكەن. اقىننىڭ تەك بيولوگيالىق ءتانى (دەنەسى) عانا XIX عاسىردىڭ ەنشىسىندە بولدى دەمەسەڭىز، اقىل مەن پاراساتى كەلەر زامانا كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇردى.
حاكىمنىڭ عاسىرلاردى ەمەس، «زاماندى قاي جان بيلەمەك؟» دەپ سۇراۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. راس، بۇل وزىنە عانا قويعان ساۋال بولاتىن. زاماندى ابايدىڭ وزىنەن باسقا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاپ بيلەي الۋى مۇمكىن؟
قوش... بۇگىنشىل ادامنىڭ ەرتەڭنەن الار ەشقانداي سىباعاسى جوق. ەرتەڭنىڭ سىياقىسى بۇگىنگە بەرىلمەسى تاعى دا انىق. وسىنى ويلاسام بولعانى تۇككە تۇرعىسىز تاقىرىپتارمەن اينالىسىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ قاعاز شيمايلاپ جۇرگەن زامانداستارىمدى شىنىمەن-اق اياپ كەتەمىن. اركىم ءوز نيەتىنە قاراي ناتيجەسىن كورىپ تە جاتىر. ءبىراق، ءولىمنىڭ ۇستىنە ءومىر پاتشالىعىن قۇرۋ تەك دانىشپانداردىڭ عانا تالەيىنە جازىلاتىن تاعدىر عوي. ەرتەڭ دەدىك. اياۋلى احمەتتىڭ «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» ۇعىمىنىڭ قازىرگىنىڭ «زيالىسىنا» ونشا قاجەتى جوق-اۋ دەيمىن. سەبەبى ەرتەڭىن ويلاعان ەر (زيالى) ەل تاعدىرىنا بىلايشا قاراماسا كەرەك ەدى.
حاكىمنىڭ كەشەگى «ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتان اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار» باعامى قازىرگى قازاقتىڭ دا دياگنوزى عوي. وتىرىك پە؟ كانەكي، الاپاتىمىز اسسا ابايمەن ايتىسىپ كورەلىك!..
(جالعاسى بار)
ىقىلاس وجاي ۇلى
