1920 جىلدارى كەڭەس وداعى قۇرامىندا ەۆرەي ۇلتتىق اۆتونومياسىن قۇرۋ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى. لەنيننىڭ ءوزى بۇل ماسەلەنى بىرنەشە مارتە كوتەرەدى. ءتىپتى تۇبەكتە تولىققاندى ەۆرەي سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جوباسى دا بولادى. ول ءۇشىن تابيعاتى سۇلۋ ولكە – قىرىم تۇبەگى تاڭدالادى. وسى ماقساتپەن ۋكراينا مەن بەلورۋسسيانىڭ، پريبالتيكا مەن بەسسارابيانىڭ ەۆرەيلەرى قىرىمعا جينالا باستايدى. ول جەرگە العاشقى جىلدارى 96 مىڭ وتباسى –300 مىڭ ەۆرەيدى قونىستاندىرۋ كوزدەلەدى. ال بولاشاقتا قىرىمعا ءۇش ميلليون كەڭەستىك ەۆرەيلەردى جيناۋ جوسپارلانادى. امەريكالىق ەۆرەيلەر ول ءۇشىن قىرىم ەكونوميكاسىنا 10 ميلليارد دوللار ءبولىپ، قىرىمدى الەمدىك كۋرورتقا اينالدىرماق بولادى 1929 جىلى «دجوينت» دەگەن امەريكالىق قارجى ۇيىمى قىرىمعا ەۆرەيلەردى قونىستاندىرۋ ءۇشىن جىل سايىن كسرو-عا ءبىر جارىم ميلليون اقش دوللارىن ءبولىپ وتىرۋعا شارت جاساسادى. 1924 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن ول اقشا جىل سايىن كەڭەس وداعىنىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ تۇرعان. ءبىراق امەريكالىق اقشا كسرو بيۋدجەتى ارقىلى ەمەس، تىكەلەي قونىس اۋدارۋشىلارعا بولىنەدى. بۇل جاعداي قىرىمنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى – قىرىم تاتارلارى، نەمىستەر، بولگارلار، گرەكتەر اراسىندا نارازىلىق تۋعىزىپ، ءتۇرلى بۇلىك شىعۋىنا تۇرتكى بولادى. يوسيف ستالين ۇلتتار اراسىنداعى قاقتىعىستى بولدىرماۋ ءۇشىن قىرىمدا ەۆرەي اۆتونومياسىن قۇرۋعا جول بەرمەيدى. ءسويتىپ، جەز مۇرت كوسەم 1934 جىلى «بيروبيدجان» جوباسىن دۇنيەگە اكەلىپ، كەڭەستىك ەۆرەيلەرگە قيىر شىعىستان اۆتونوميا قۇرىپ بەرەدى.
قىرىمدا ەۆرەي اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە 1943 جىلى تەگەراندا جانە 1945 جىلى يالتادا باس قوسقان ءۇش دەرجاۆا باسشىلارى – رۋزۆەلت، چەرچيلل، ءستاليننىڭ باسقوسۋىندا تاعى دا كوتەرىلەدى. رۋزۆەلت قىرىمداعى ەۆرەي ماسەلەسى شەشىلمەسە، وزدەرىنىڭ ەكىنشى مايدان اشپايتىنىن ايتىپ، ستاليندى تىعىرىققا تىرەگەن دەگەن راس-وتىرىگى بەلگىسىز اقپارات بار. ارىدان ويلايتىن ستالين قىرىم جوسپارىندا امەريكالىقتاردىڭ گەوساياسي قىزىعۋشىلىعى جاتقانىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، بۇل جوسپار تۇبىندە ىسكە اسادى دەپ وداقتاستارىن سەندىرۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ، جەز مۇرت كوسەم وسى جوسپاردى ىسكە اسىرۋعا ۇكىمەت قۇرامىنا ەنگىزىلگەن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ كوزىن بىر-بىرلەپ جويادى.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا قىرىمداعى سيەۆاستوپول ءۇشىن بولعان سوعىستىڭ قانداي زۇلمات قۇرباندىقتارعا الىپ بارعانى تاريحتان بەلگىلى. 300 مىڭدىق نەمىس ارمياسىن 250 كۇن بويى جىبەرمەي ۇستاپ تۇرعان باتىر قالانىڭ داڭقى الەمگە جايىلدى. 1944 جىلى 200 مىڭ قىرىم تاتارى جەر اۋدارىلىپ، قازاقستان مەن سىبىرگە ايدالدى. 1945 جىلى قىرىم اسسر-ى رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى قىرىم وبلىسىنا اينالدىرىلدى.
ستالين ەۆرەي مەملەكەتى قىرىمدا ەمەس، ءاۋ باستا-اق پالەستينادا قۇرىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەن. وسى ماقساتتا 1946 جىلى پالەستينادا ارابتار مەن اعىلشىندارمەن سوعىسىپ جاتقان ەۆرەيلەرگە كومەك بەرۋ ءۇشىن بولگاريا ارقىلى ونداعان مىڭ اۆتومات، پۋلەمەت جەتكىزدىرەدى. اقىرى جەز مۇرت كوسەم دەگەنىنە جەتىپ، 1948 جىلى پالەستينادا يزرايل مەملەكەتى قۇرىلادى. ءبىرىنشى بولىپ ول ەلدى سسسر مويىنداپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتادى. سول 1948 جىلى سسسر-داعى يزرايل ەلشىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن ماسكەۋدە «قىرىمدى بىزگە بەرىڭدەر» دەپ 50 مىڭ ادام ميتينگىگە شىققان. وسىدان كەيىن ستالين ءىرى قالالاردان ەۆرەيلەردى الاستاتۋعا كىرىسەدى. ءبىراق ول جوسپارى جۇزەگە اسپاي، ءوزى ومىردەن وتەدى.
ءستاليننىڭ كوزى كەتكەن سوڭ، شەتەلدىكتەر كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ موينىنا ىلىنگەن ميلليونداعان قارىز ماسەلەسىن قايتا كوتەرەدى. ولاردى الداۋسىراتا تۇرۋ كەرەك بولدى ما، 1954 جىلى نيكيتا حرۋششيەۆ رەسەيگە ۋكراينانىڭ ءوز ەركىمەن قوسىلۋىنىڭ 300 جىلدىعىنا وراي قىرىم وبلىسىن ۋكراينا قۇرامىنا كىرگىزەدى. قىرىمدا ەۆرەي مەملەكەتىن قۇرۋ ماسەلەسىن كەزىندە موينىنا العان رەسەي فەدەراسياسى بولعاندىقتان، قىرىمدى ۋكراينا قۇرامىنا ەنگىزۋ ارقىلى كسرو بۇل ماسەلەدەن وسىلاي سىتىلىپ شىعادى. ءبىراق كسرو تارقاعان سوڭ، 1991 جىلى امەريكالىق «دجوينت» قارجى ۇيىمى باياعى اقشانى داۋلاپ، قىرىم ماسەلەسىن قايتا كوتەرەدى. قىرىم ول كەزدە ۋكراينانىڭ قۇرامىندا ەكەنى بەلگىلى. سول ءۇشىن دە «وت» ۋكرايناعا تاستالعان دەلىنەدى...
جالپى، قىرىم تۇبەگى قادىم زاماننان ادامزات بالاسىنىڭ تاريحي-مادەني قورىعى سانالعان تابيعاتى كەرەمەت سۇلۋ ولكە. مىڭ جىل بويى ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ، حازار قاعاناتىنىڭ، كەيىن ەكى عاسىر بويى التىن وردا قۇرامىنداعى قىرىم ۇلىسىنىڭ، التىن وردا تاراعان سوڭ وسمان يمپەرياسىنا باعىنىشتى بولعان قىرىم حاندىعىنىڭ (ورتالىعى باقشاساراي) قول استىندا بولعان تۇبەكتىڭ تاريحى نەبىر قاندى سوعىستارعا تولى. 19 عاسىردا انگليامەن تايتالاسقا تۇسكەن رەسەي الەمدىك دەرجاۆا بولۋعا بارىن سالدى. ول ءۇشىن ورىستارعا الدىمەن جىلى تەڭىزگە الىپ شىعاتىن جول كەرەك ەدى. ال پاريج كەلىسىمى بويىنشا ورىستارعا اسكەري فلوت ۇستاۋ پەن قارا تەڭىزدە بازا قۇرۋعا جول بەرىلمەيتىن. 1853-1856 جىلدارى بولعان تۇرىك-ورىس سوعىسى وسىنىڭ ناتيجەسىندە تۋدى. انگليا فرانسيامەن بىرگە رەسەيدىڭ تەڭىزگە شىعۋ جوسپارىن بۇزۋ ءۇشىن تۇرىكتەرگە كومەككە كەلدى. ءبىراق تۇرىكتەر ولاردان بۇرىن ءوز كۇشىمەن-اق ورىس ايۋىن تىرقىراتىپ قۋىپ تىقتى. اتقا قونىپ قويعان اعىلشىن مەن فرانسۋز اسكەرى سوعىستى ودان ارى دا سوزعىسى كەلدى. وداقتاستار وسى سوعىستا 120 مىڭ (ونىڭ 90 مىڭى فرانسۋزدار)، ال ورىستار 150 مىڭ ادامىنان ايىرىلدى. ولگەندەردىڭ كوبىسى وقتان ەمەس، سول كەزدە بەلەڭ العان حولەرا اۋرۋىنان كوز جۇمعان. وسى سوعىستا ورىستار جەڭىلىپ، قارۋلارىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولعان.
قىرىمدى ءۇش ءجۇز جىل بيلەگەن وسمان يمپەرياسى مەن رەسەيدىڭ اراسىندا بولعان 1768-1774 جىلدارداعى تۇرىك-ورىس سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە قىرىم ورىس جەرىنە قوسىلىپ، سيمپەروپول مەن سيەۆاستوپول قامال-قالالارى تۇرعىزىلدى. تۇرىكتەر قىرىمدى قولدان شىعارعىسى كەلمەي، قايتا سوعىسقانىمەن، 1791 جىلى بەيبىت كەلىسىمگە قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى.
1783 جىلى ورىستىڭ اتاقتى قولباسشىسى سۋۆوروۆ 10 مىڭنان استام نوعايدى جەر جاستاندىرعان دەگەن دەرەك بار. تۇركى حالقىنا ورتاق «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەگەن 36 جىردان تۇراتىن فولكلورلىق مۇرا بار. مىنە، وسى جىردا سۋرەتتەلگەن باتىرلاردىڭ جان بەرىسىپ، جان الىسقان ۇرىسى ورىس پاتشاسىنىڭ گەنوسيدىنە قارسى بوي كوتەرگەن تاريحقا ارنالعان. بۇل قىرعىننان قىرىمداعى ءبىر ميلليونعا جۋىق نوعاي تۇركياعا بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قىرىم جۇرتىن ىعىستىرعان سوڭ، ونىڭ ورنىن سلاۆيان حالىقتارى باستى.
1917 جىلى جاريالانعان قىرىم حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىرى ءبىر جىلعا عانا سوزىلىپ، قىزىل ارميانىڭ كۇشىمەن رەسەي قۇرامىنا ەنگىزىلدى. 1918 جىلى ازامات سوعىسى كەزىندە قىرىم ۋاقىتشا نەمىس اسكەرلەرىنىڭ قولىنا كوشەدى. 1919 جىلى قىرىمداعى بيلىكككە ادميرال دەنيكين مەن بارون ۆرانگەل كەلەدى. 1920 جىلى قىزىلدار 120 مىڭ ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان قىرعىن ارقىلى قىرىمدى قايتا باعىندىرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ رەسەي قۇرامىنداعى قىرىم اسسر-ى قۇرىلدى.
كەڭەس زامانىندا قىرىم جىل سايىن وداقتىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن 9 ملن ادام دەمالاتىن كۋرورت پەن ءتۋريزمنىڭ ورتالىعىنا اينالدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى قىرىمعا بۇرىن ول جەردەن قۋىلىپ كەتكەن 200 مىڭداي قىرىم تاتارى قايتىپ ورالدى. 1991 جىلى 20 قاڭتاردا ۋكراينا قۇرامىنداعى قىرىم بۇرىنعى اسسر ستاتۋسىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. 1992 جىلى قىرىم ءاسسر-ى قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا اينالدى.
2001 جىلى قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 2 ميلليوننان اسقان-دى. ونىڭ 58 پايىزى ورىستار بولسا، 24 پايىزىن ۋكرايندار قۇراعان. ءۇشىنشى ورىندا 12 پايىزدى قۇرايتىن قىرىم تاتارلارى مەن ولارعا ءسىڭىپ كەتكەن نوعايلار تۇر.
قىرىم داعدارىسى كەزىندە قايتادان رەسەي قۇرامىنا قوسىلعان قىرىم الەمدىك گەوساياساتتىڭ قىزۋ وشاعىنا اينالدى. ارعى تاعدىرى قالاي بولادى، ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
تورەعالي تاشەنوۆ
