ساراپشى پىكىرى

2017 جىلى قازاقستاندا جاڭعىرتۋ 3.0 ەكونوميكالىق جاڭارۋلاردىڭ جاڭا تولقىنى باستالعان بولاتىن، ونىڭ باستى ماقساتى ەلدىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ مەن الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلى قاتارىنا كىرۋ. ەكونوميكالىق جاڭارۋلاردىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى مەملەكەتتىڭ جىلدامداتىلعان تەحنولوگيالىق جاڭعىرۋى بولىپ تابىلادى. ءدال وسى تەحنولگيالىق جاڭعىرتۋ وزگە سالالاردىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى.

سوڭعى جىلدارى قازاقستانداعى تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋدىڭ قارقىنى قۋاتتىلىق قۇرىلىمدارىن وزگەرتىپ، شيكىزاتتىق مودەلدى الدىن-الۋعا قاۋقارسىز بولىپ كەلدى. وتاندىق ءوندىرىس سالاسى وندەۋ ءال-اۋقاتى بويىنشا كۇردەلى شەكتەۋلەرگە تاپ بولۋدا.

قازىرگى ۋاقىتتا كوپتەگەن سالالار بويىنشا جۇكتەلمەگەن قۋاتتىلىق مولشەرى تومەن دەڭگەيدە. 2016 جىلى 90 بەن 99،9% ارالىعىنداعى جۇكتەلۋ قۋاتىنىڭ دەڭگەيى نەبارى ءونىمنىڭ 15 ءتۇرى بويىنشا تىركەلدى، 50-دەن 90% دەيىن – ءونىمنىڭ 65 ءتۇرى بويىنشا، ال 10 مەن 50% ‑ ءونىمنىڭ 150 ءتۇرى بويىنشا.

جۇكتەلۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارعى كورسەتكىشتەرى نەگىزىنەن كەن يگەرۋ سالاسىنا جاتادى: شيكى مۇناي تابيعي گازدى شىعارۋ  – 82،1%، مەتالل رۋدالارىن قازۋ – 71،5%.

كوبىندە تۇتىنۋشىلىق ماڭىزى بار كاسىپورىندار جۇكتەلىمى از  بولىپ كەلەدى. ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىنىڭ جۇكتەلىمى ورتا ەسەپپەن 40% شاماسىندا بولسا، وزگە سالالار بويىنشا بۇل مەجە 20%-عا تومەن. قۋات جۇكتەلىمى از بولۋدىڭ سەبەبى شيكىزات ساپاسىنا جانە نارىققا شىعارۋ ماسەلەسىنە قاتىستى.

قۋات جۇكتەلىمىنىڭ تومەندىگىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قوسىلعان ۆالدىق باعاسى (ارى قاراي - قۆب) اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن وندەۋ قۆب-دان 3 ەسە ارتىق. مىسالى ءۇشىن: نيدەرلاندىدا كولەمى جاعىنان الەمدە ەكىنشى ورىندا تۇرعان اۋىل شارۋاشىلىق تاۋارلارىن ەكپورتتاۋشىعا اگروتاۋارلىق ءوندىرىس اۋىل شارۋاشىلىق وندىرىسىنەن 2،5 ەسە كوپ.

كولىك قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ وندىرىستىك ءال-اۋقاتىنىڭ دا جاعدايى كۇردەلى – بۇل كاسىپورىنداردى قاجەتتى قۇرالدارمەن قامتىپ، وندىرىستەگى عىلىمي-تەحنيكالىق ۇدەرىستى قامتاماسىز ەتەتىن سالا. قازاقستاندا كولىك قۇراستىرۋ سالاسىنىڭ ونىمدەرىنە دەگەن ىشكى سۇرانىم نەگىزىنەن يمپورت ەسەبىنەن قاناعاتتاندىرىلادى. يمپورت جالپى ءونىمنىڭ 90% قامتيدى. مەتاللوڭدەۋشى ءىرى كاسىپورىندار تومەنگى شەكتەگى ءونىمدى شىعارۋمەن عانا شەكتەلەدى. كىشى جانە ورتا كاسىپورىندار ءۇشىن جوعارى تەحنولوگيالى ساپالى ءونىم شىعارۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جەتىسپەيدى.

وندىرىستىك قۋاتتىلىق جۇكتەلىمىنىڭ از بولۋ سەبەبى رەتىندە كەلەسى جايتتاردى اتاپ وتۋگە بولادى.

بىرىنشىدەن، 2011-2015 جىلدارى ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرى بويىنشا جاڭا قۇرالداردىڭ ۇلەسى 20%-دان اسپايتىن.

جاڭارۋ پروسەسسى كولىك قۇرالدارىن، ترەيلەر مەن جۇك تيەگىشتەر، سونىمەن بىرگە، رەزەڭكە جانە پلاسماسسالىق ءونىم شىعارۋ وندىرىسىندە قارقىندىراق ءجۇرىپ جاتتى.

سەكتورلار ىشىندە بىلعارى ءوندىرىسى جاڭا قۋات كوزدەرىمەن از قامتىلعان، ورتا ەسەپپەن جاڭارۋ كوەففيسيەنتى نەبارى 1،4%-دى قۇرايدى.

بارلىق سەكتورلار بويىنشا جاڭارۋدىڭ تومەن كوەففيسيەنتى بولۋى سەبەبى كاسىپورىندارداعى قۇرىلعىلاردىڭ دەر كەزىندە جاڭارتىلماۋىندا. ەسكىرگەن تەحنولوگيالىق تىزبەككە قوسىلعان جاڭا كولىكتەر كۇتىلگەن ناتيجەگە الىپ كەلمەۋى دە مۇمكىن. جاڭارۋعا دەگەن تومەن سەرپىندەر ەلدىڭ وندىرىستىك باعىتتا ارتتا قالۋىنا اكەپ سوعادى.

ەكىنشىدەن، ەسكىرگەن جانە ىستەن شىققان قۋات كوزدەرىن جويۋ اۋقىمدىلىعى دا تومەن دەڭگەيدە. جالپى العاندا ءوندىرىس سالالارىندا قۋاتى كوزىنىڭ نەبارى 2%-ى عانا جويىلعان، تەرى ءونىمى، رەزەڭكە جانە پلاستماسسا ءوندىرىسىن ەسەپتەمەگەندە. جويۋ اۋقىمدىلىعىنىڭ تومەندىگى وندىرىستە ىستەن شىققان جانە ەسكىرگەن قۇرالداردىڭ كوپ بولۋىنا سەبەپشى بولادى.

ۇشىنشىدەن، نەگىزگى قۇرالداردىڭ ەسكىرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى. نەگىزگى قۇرالداردىڭ ەسكىرۋ دەڭگەيى جاڭارۋ كوەففيسيەنتىنەن الدەقايدا كوپ. شاعىن سالالاردا بۇل كورسەتكىش 23،3% (حيميالىق ءوندىرىس) باستاپ 65،2% (ءۋومىر مەن ليگنيت قازۋ) دەيىن جەتەدى. تەرى وندىرىسىندە، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى مەن مەتاللۋرگيالىق وندىرىستە نەگىزگى قۇرالداردىڭ ەسكىرۋ ۇلەسى 40%-دى قۇرايدى.

قۋاتتىلىق جۇكتەلىمىنىڭ ازدىعىنان قورعا قايتارۋ ۇلەسىنىڭ تومەندەگەنىن بايقاۋعا بولادى. وسىلايشا، 2011 جىلى نەگىزگى قۇرالداردىڭ 1 تەڭگەسى بالانستىق قۇن بويىنشا 1 تەڭگە 51 تيىنعا تەڭ بولسا، 2015 جىلى – 1 تەڭگە 45 تيىنعا تەڭ ەدى.

ءونىم الدەقايدا جوعارى باعا قوسىپ شىعاراتىن وندەۋ ءوندىرىسى قارجىلاندىرۋدىڭ ازدىعىنان زارداپ شەگۋدە. تۇتىنۋشىلار تاۋارىن وندەۋمەن اينالىساتىن جەكە كاسىپورىندار  قارجىلىق قولداۋعا مۇقتاج، بۇل ءوز كەزەگىندە تەحنولوگيالىق سەرپىلىس جاساپ، ەكسپورتتىق نارىققا شىعۋعا شەكتەۋ قويادى.

ينۆەستيسيانىڭ نەگىزگى كولەمى قازبا جۇمىستارى وندىرىسىنە نەگىزدەلگەن. 2016 جىلى تاۋ-كەن ءوندىرىسى سالاسىنا 63% ينۆەستيسيا تارتىلسا، وندەۋ وندىرىسىنە نەبارى – 20% قۇيىلعان.

قۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن كرەديتتىك كودەردىڭ تومەن قولجەتىمدىلىگى مەن قىمباتتىلىعى دا سەبەپشى. ق ر ۇلتتىق بانكىنىڭ مالىمەتىنشە، 2016 جىلى وندەۋ وندىرىسىنە تيەسىلى ۇلەس كولەمى جالپى كرەديتتىڭ پورتفەلدىڭ 9% كرەديتىن قۇراعان، ال ساۋدا ۇلەسىنە 20%-دان استام بولىنگەن.

سولتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ دامىعان ەلدەرىندە «جاس ءوندىرىستى» قورعاۋ، ىشكى نارىقتاعى باسەكەلەستىكتى قولداۋ مەن جولى بولماعانداردى ىرىكتەۋ سەكىلدى شارالار ناتيجەلى شارۋا بولىپ ۇلگەرگەن.

قىسقا مەرزىمدە ءوندىرىس سالاسىنىڭ بارلىق شوعىرلارى بويىنشا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. نەگىزگى باسىمدىلىقتى الەمدىك نارىققا شىعا الاتىن قورى بار سالالارعا، سونىمەن بىرگە، ارالىق سالالاردىڭ جۇمىسىن شەكتەيتىن وندىرىستەرگە بەرىلۋ كەرەك.

ايجان مۇقىشبايەۆا

ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى قورى جانىنداعى الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىسى