ءوڭتۇستiكتە ادەتتە سايالى اعاشتاردان نەگiزiنەن تال ەگiلەدi: اق تال، جىلاۋىق تال، ەشكi تال، جوڭعارلىق تال، لاپلان تالى (اقشiلiك)، نايزاجاپىراقتى تال، بوز تال، ساباۋ تال، سارى تال، قاراكوك تال، كوگiلجiم تال... از-ازداپ تەرەك (بالزامي تەرەك، اقتەرەك، مىرزاتەرەك، كۇمiستەرەك، قاراتەرەك، لاۆر جاپىراقتى تەرەك، توراڭقى تەرەك) وتىرعىزىلادى،-دەپ حابارلايدى QAMSHY.KZ
ال، حوش يسi بۇرقىراپ تۇراتىن قاراعايدى، بوز ارشانى، ات تالشىندى، 30-40 مەترگە دەيiن بيiكتەپ وسەتiن، مول كولەڭكەلi، سايالى الىپ ەمەندi تiپتi دە كورە بەرمەيمiز. بۇلار كورiكتi، سايالى عانا ەمەس، اۋانى ءتۇتiن، گازدان تازارتاتىن، شاڭ-توپىراقتى باساتىن، جاقسى قۇرىلىس ماتەريالى دا بولا الاتىن قۇندى اعاشتار. اۋىلدىق جەرلەردە ولاردىڭ قالەمشە-كوشەتتەرi تابىلا بەرمەيدi، سوندىقتان قولعا تۇسەتiنi –تال، تەرەك، جيدە عانا. دەگەنمەن، جولىن تاۋىپ، رەتiن كەلتiرiپ، بۇتاقتارىندا ون-ونداعان تيiن سەكiرتiپ، جۇپار يسiن اڭقىتىپ قاراعاي دا، اسپانمەن تiرەستiرە كوككە ورلەتiپ ەمەن دە ءوسiرiلسە، ەلدi مەكەندەردiڭ كوركi دە، اۋاسىنىڭ تازالىعى دا ارتا تۇسەر ەدi-اۋ...
ەمەن دەمەكشi، ول شىمكەنت قالاسىنىڭ ساياباقتارى مەن كوشە بويلارىندا دا كوزگە تىم سيرەك تۇسەدi. ەمەن – اعاشتاردىڭ اتاسى. ءبورiكباسى ون ەكi قانات ءۇي اۋماعىنداي، ىستىق-سۋىققا ءتوزiمدi، جەرسiنگەن. وتكەن عاسىردىڭ جەتپiسiنشi جىلدارىنا دەيiن شىمكەنت قالاسىنىڭ قازiرگi كەڭبابا، ورتالىق ساياباقتارى مەن تاۋكە حان، قازىبەك بي، اباي، ديۆايەۆ، تاشەنوۆ، مايلىقوجا، تۇركiستان، يليايەۆ، ت.ب. داڭعىلدارى مەن كوشەلەرiنiڭ بويلارىندا بiرىڭعاي ەمەن عانا ءوسiپ، اسپانداپ، جايقالا تۇتاسىپ تۇرار ەدi. كەيiندەرi بالتالانىپ كەتتi. ولار بiر عاسىردان استام ۋاقىت بويى ءوسiپ تۇردى. جالپى، ەمەن، ءاسiرەسە، ونىڭ شىرىشتى ءتۇرi قولايلى كۇتiم كورسەتiلسە، 1500 جىلعا دەيiن جاساي بەرەدi. ليتۆادا «قارت» دەپ ات قويىلعان 2000 جاستاعى ەمەن ەسكiدەن كەلە جاتقان كارi اعاش ەكەنi بايقالماي، جايقالىپ ءوسiپ تۇر. پولشادا «لەح»، «چەح» جانە «رۋس» دەپ اتالاتىن 900 جىلدىق ءۇش ەمەن بار. شىمكەنتتiڭ بۇگiنگi لاس اۋاسى، مي قايناتقان ىستىق اپتابى، سۋ-ىلعال تاپشىلىعى سياقتى قولايسىز جاعدايىنىڭ ءوزiندە بۇل اعاش ءتۇرi 4-5 عاسىر بويى ءومiر سۇرە الادى. ال، قازiر بiز ەگiپ جۇرگەن اعاشتارىمىزدىڭ بiرقاتار ءتۇرi، تiپتi، اسا قولايلى جاعدايدىڭ ءوزiندە، بۇدان ەداۋiر از جاسايدى. مiنە، عالىمداردىڭ بۇل ءجونiندەگi ەسەبiنە قاراڭىز:
–سۇر قاندىاعاش (ولحا سەرايا) – 50-70 (ەڭ ۇزاق دەگەندە – 150) جىل ءومiر سۇرەدi، كوكتەرەك (وسينا) - 80 -100 (ەڭ ۇزاق دەگەندە –150) جىل، شەتەن (ريابينا) – 80 -100 (300) جىل، بوزارشا (تۋيا، باتىس تۋياسى) –100 -115، قارا سامىرسىن (مايقاراعاي-پيحتا) – 150 -200، شاعان (ياسەن) –150-200 (350)، جابايى الما – 200، كادiمگi المۇرت – 200 (300) جىل ءومiر سۇرەدi. ال، راس، جىلتىر شەگiرشiن (ۆيازگلادكيي) – 150 (300-400) شامشات (بۋك) – 400-500، كادiمگi قاراعاي –300-400 (600)، جوكە (ليپا) مەن شىرشا (ەل) –350 - 450 (500)، ارشا (موججيەۆەلنيك) – 600 جىلعا دەيiن جاسايدى دەيدi.
ءيا، اتالعان اعاشتاردىڭ كوبi ەمەنمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدi. سوندىقتان كوگالداندىرۋ ماسەلەسiندە وعان مۇمكiندiگiنشە نازار اۋدارىلعانى ءجون بولار ەدi. «ەمەن تىم كوپ بۇتاقتى، ءبورiكباسى دا تىم زور، كوشەنi بۇركەپ الادى، ءسويتiپ، ەلەكتر، تەلەفون، راديو جەلiلەرiن تارتۋعا، قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋدە قولايسىزدىق تۋعىزادى» دەگەن ويمەن دە ونى كوپ ەگە بەرمەيدi. كوپ بۇتاقتى بولسا – شىرپىڭىز، زور ءبورiكباستى بولسا – وتاڭىز. ەمەندi ءاسiرەسە، ساياباقتارعا، اشىق الاڭدارعا، مول ەگۋ كەرەك-اق. جالپى، دۇرىس وتىرعىزىلسا، دۇرىس كۇتiم جاسالسا، وندا شىمكەنت توپىراعىندا، ونىڭ عانا ەمەس، وبلىستىڭ بارلىق جەرiندە دەرلiك اعاشتاردىڭ كوپتەگەن ءتۇرiنiڭ جايقالىپ وسەرi انىق. قولعا تۇسكەنiن قاداي سالماي، تاڭداۋ، iرiكتەۋ كەرەك. ايتايىق، كوشە، الاڭ، ساياباقتارعا قاراعايدى دا كوپ ەككەن ءجون. كادiمگi قاراعاي، سiبiرلiك جانە ەۋروپالىق قاراعاي، ماي قاراعاي، بال قاراعاي... قالامىزعا كورiك، جۇپار اۋا بەرەر ەدi دەسەڭiزشi! ءاسiرەسە، قىرىم قاراعايىنا باسا نازار اۋدارعان دۇرىس-اق. «قاراعاي بiزدە وسپەيدi. ىستىق اۋامىزعا شىداس بەرە المايدى» دەپ ويلايتىندار دا بار. قىرىم قاراعايى مۇنىڭ بەكەرشiلiك ەكەنiنە دالەل. ول بiزدە جەرسiنiپ، وتە جاقسى وسۋدە. اتتەگەن-ايى، وتە از ءوسiرiلۋدە. قازiر شىمكەنت اۋماعىندا وتىرعىزىلعان قاراعايلار سانى، سiءرا، 400-500 تۇپتەن اسا قويمايدى-اۋ...
سونداي-اق، تالشىن دا (شامشات – بۋكتىڭ بiر ءتۇرi، كاشتان) جاقسى اعاش. ونىڭ ات تالشىن جانە جەلiنەتiن تالشىن دەلiنەتiن تۇرلەرi بار. ات تالشىن بiزدiڭ اۋا رايىمىزعا ءتوزiمدi. قىتايى شاعان – ايلانت تا نازار اۋدارۋعا تۇرادى: جىلدام وسەدi، ىستىققا شىداس، گۇلزارلارعا ءسان بەرەدi. جوعارىدا ۇزاق جاسايتىن اعاشتاردىڭ بiرi ارشا دەلiندi عوي. ونىڭ ءتۇرi كوپ: قارا ارشا (ءدارi ارشا)، ساۋىر ارشا (قىزىل ارشا)، تاپال ارشا، بالعىن ارشا (ءورiك ارشا)، تۇركiستاندىق ارشا، ت.ب. وسىلاردىڭ كادiمگi ارشاسىنا قولايلى جاعداي تۋعىزىلسا، عالىمداردىڭ ايتۋ-جازۋلارىنا قاراعاندا، 600 جىلدان 800-1000 جىلعا دەيiن ءوسiپ تۇرادى ەكەن. تiكەندi جانە ەۋروپالىق ارشانى دا ەگۋگە بولادى.
شىمكەنت قالاسى مەن وبلىس ەلدi مەكەندەرiندە ۇيەڭكi اعاشى دا (اق ۇيەڭكi، ءسۇيiرجاپىراقتى ۇيەڭكi، تاتارلىق ۇيەڭكi – قاراشاعان، ت.ب.) كەزدەسiپ قالادى. ونى بiرازىمىز ءوسiمتال، ىستىق پەن سۋىق، شولگە شىدامدى سانايمىز، ەندi بiرازىمىز ۇناتا قويمايمىز: قاسىنداعى اعاشتاردى ءوسiرمەيدi، سولدىرىپ، جايپاپ تاستايدى دەيمiز. مەن اگرونوممىن، بiراق ورمان شارۋاشىلىعى مامانى ەمەسپiن. ۇيەڭكi تۋرالى كوپ بiلە بەرمەيمiن. بiلەتiنiم: ول ءسولتۇستiك امەريكادا نۋ ورمان بولىپ وسەدi. قانتتى ۇيەڭكi كانادانىڭ ۇلتتىق اعاشى سانالادى، ونىڭ جاپىراعى وسى مەملەكەتتiڭ ەلتاڭباسى مەن تۋىندا ورنەكتەلگەن. كانادانىڭ شايبالى حوككەي قۇراماسى «ۇيەڭكi جاپىراعى» اتالادى. ۇيەڭكiدەن وتە قۇنارلى، ءتاتتi قانت الىنادى. قابىعىن شەكiپ جiبەرسە، شىرىنى تامشىلايدى. اعاش بويىندا ول، ءاسiرەسە، اقپان-ناۋرىز ايلارىندا مول بولادى دەيدi. بۇل كەزدە بiر ءتۇپ ۇيەڭكiدەن 2-4 كيلوگرامم قانت دايىندالاتىن ءنارلi سۋ الىنادى ەكەن. قانت ۇيەڭكiسiنەن كانادا مەن اقش-تا جىل سايىن 4 مىڭ توننانىڭ ارعى-بەرگi جاعىندا قانت دايىندالادى. بiزدiڭ كاسiپكەرلەرiمiز، ماماندارىمىز بۇل ماسەلە بويىنشا بiر مەزگiل ويلانىپ قويسا، ارتىق بولماس ەدi-اۋ.
ءسادiل كادەيەۆ، شىمكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى.http://okg.kz/
